Шерубай ҚҮрманбайүлы терминтану (оқу қүралы) "Атлас баспасы-2001" Алматы, 2006 бк81. 2-3 я7
жүктеу/скачать 1.17 Mb.
|
1.2. Терминтану және оның салалары Дербес ғылыми пән ретінде танылып жүрген терминтану іштей бірнеше тармақтарға бөлінеді. В.М.Лейчик докторлық диссертациясында терминтану өз ішінде теориялық терминтану, практикалык (тәжірибелік), салгастырмалы термин-тану, тарихи (диахрондык) терминтану, термин-танушылык мәтін теориясы, терминтану тарихы деп аталатын бөлімдерден түрады десе, С.В.Гринев және өзге де ғалымдар оның басқа да салаларын атап көрсетеді. Олар төмендегідей: Теориялық терминтану — жекелеген терминдер мен олардың жиынтығының мазмүндық, түлғалық және функционалдық қүрылымын зерттейтін терминтану-дың саласы. Практикалық терминтану — терминологиялық қызмет нәтижелерін алу мен оларды пайдалану мәселелерін қарастыратын терминтанудың саласы. Терминтанушылық мәтін теориясы — терминтану мен жеке мәтін теориясының тоғысқан түсында пайда болған, күрамында терминдер кездесетін мәтіндер типологиясын және мәтіндердегі терминдер қолданысының түрлі аспектілерін (мәтінді терминологиялық талдау мен терминді мәтін арқылы талдау) қарастыратын теория. Жалпы терминтану — арнаулы лексиканың барынша жалпы қасиеттері, түрлі мәселелері мен онда болып жататын процестерді зерттейді. Жеке терминтану — терминтанудың белгілі бір үлт тіліндегі жекелеген салалардың арнаулы лексикасы мен үғымдарын зерттейді. Типологиялық терминтану — терминологияның жалпы қасиеттері мен әр сала терминологиясының өзіндік сипатынан туындайтын ерекшеліктерін айқындау үшін жекелеген сала терминологияларын салыстыра зерттейтін терминтанудың бір тармағы. Салғастырмалы терминтану - әр түрлі тілдердің арнаулы лексикасының жалпы қасиеттері мен айырмашьшықтарын салыстыра зерттейді. Семасиологиялық терминтану — арнаулы лексема-лардың мағынасын (семантикасын), мағынаның өзгеруі мен көпмағыналылық, омонимия, синонимия, антонимия сияқты түрлі семантикалық қүбьшыстарға қатысты мәселелерді зерттейді. Ономасиологиялық терминтану - арнаулы лексемалардың қүрьшымдық формаларын, арнаулы үғымдарға ат беру процестері мен атаулардың тиімді формасын таңдауды зерттейді. Тарихи терминтану - терминологияның жасалу және даму үрдісін анықтай отырып, соның негізінде оны ретке келтіруге арналған дүрыс үсыныстар беру үшін зерттейтін терминтанудың бір саласы. Функциональды терминтану - терминдердің әр түрлі мәтіндер мен көсіби қарым-қатынас жағдаят-тарындағы, мамандар даярлаудағы қазіргі кезендегі қызметін, сондай-ақтерминдердің сөйлеу процесі мен компьютерлік жүйелерде пайдаланьшу ерекшеліктерін қарастырады. Гносеологиялық (когнитивтік) терминтану — ғьшыми таным мен ойлау процесіндегі терминдердің рөлін зерттейді. Қолданбалы терминтану - теориялық терминтану қағидаттарының түрлі бағыттағы терминологиялық жүмыстарды жүргізуде пайдаланьшуын қарастырады. Терминография - арнаулы сездіктер түзудің жалпы әдіснамасы мен нақты тәсілдерін жасауды, терминологиялық сөздіктерді түріне карай топтастыру мен жіктеудің қағидаттарын жасауды, жекелеген типтегі сездіктерге арнаулы лексиканы тандап алу мен оларды сездікте берудің, сипаттаудың, мағынасын түсіндірудің ғылыми негізделген қағидаттарын жасауды қарастыратын терминтанудың саласы. (Гринев,1993) Бізде терминологияны негізінен семасиологиялық терминтану, тарихи терминтану, салғастырмалы терминтану, қолданбалы терминтану тұрғысынан зерттеу біршама қолға алына бастады. Жарық көрген ғылыми еңбектердің терминология мәселелерін осы аспектілерде қарастырғанын айту керек. Терминография саласын зерттеуге арналған Е.Әбдірәсіловтің "Қазақ терминографиясының жүйесі" (2005) атты алғашқы монографиялық еңбегі жарық көрді. Ал терминтанудың қалған аспектілері түрғысынан жүргізілуге тиісті зерттеулер әлі өз кезегін күтіп түр деуге болады. 1.3. Отандық терминтанудың даму тарихына қысқаша шолу Бізде күні бүгінге дейін "терминология" термині "тілдегі бүкіл терминдер жиынтығы" және сол "терминдер туралы ілім" деген үғымдарды білдіріп келді. Сондықтан да болса керек термин жайын сөз еткен еңбектерде үлттық терминологиялық лексика мен термин туралы ғылым терминтанудың даму тарихын, қалыптасуын түтастықта, оларды бөлмей, бір атаумен белгілей отырып қарастыру байкалады. Біздіңше, мүның ара жігін ажыратып, әр үғымды өзінің негізгі белгілеріне қарай атаумен айрықшалағанымыз жөн. Әдетте кез келген ғылым өзінің қарастыратын нысанын зерттеу, оның күпияларын ашу, даму және өзгеру зандылықтарын анықтау кажеттілігінен туындайды, пайда болады. Сол сияқты ғьшым мен техниканың дамуына байланысты жаңа үғымдардың атаулары, терминдер саны арта келіп терминологиялық лексика қалыптасты. Ал терминдердің жасалуын, олардың мағыналарының өздері белгілейтін үғымдарына сәйкес келуін, өзге тілдерден қабылдануын, тілдік жөне логикалық түрғыдан жүйеленуін қамтамасыз ету қажеттілігінен терминтану ілімі пайда болды. Ендеше, бізге терминологиялық лексиканың қалыптасуы мен оны зерттейтін ілімнің пайда болу, даму тарихын да соған сәйкес нақтылай отырып қарастырған қисынды болса керек. Әрине, бүдан оларды бір-бірінен мүлде бөлек, байланыссыз қарау керек деген түсінік тумауға тиіс. Үлттық терминқордың қалыптасу тарихы үлттық әдеби тілдің дамуымен тығыз байланысты. Ол терминологиялық лексиканы қүрайтын атауларды шығу тегіне (қай тілден енгендігіне), жасалу жолы мен кезеңіне қарай бірнеше дәуірге бөле отырып, тарихи түрғыдан зерттеуді қажет етеді. Ал термин туралы ғъшым терминтанудың қалыптасу, даму тарихы XX ғасырдан бастау алады. Алайда терминтану тарихын XV ғасырдан бастауды үсынатын да ғалымдар бар. Мөселен, физиолог ғалым Жандар Керімбектің Ермаханы Өтейбойдақ Тілеуқабылүлының "Шипагерлік баян" атты еңбегінде кездесетін атауларды келтіре отырып, терминтану тарихын осы еңбек жарық керген кезеңнен бастау керек деп санайды. Терминтану ғылымын қазақша атаутану деп атауды үсынатын ол "Алғашқы қазақ атаутану ғылымының негізі 1468 жылы қаланғанын білдік. Қазақ атаутануының мыңжылдық тарихы бар, яғни Ресейді былай қойғанда, әлі Еуропада терминология ғылымы жоқ кезде, қазақ елінде негізі қаланған" деген пікір айтады. Ғалым пікірі терминтану ғылымының емес қазақ терминологиясының, оның ішінде медициналық терминологияның даму тарихы туралы сөз болғанда ескерілгені жөн болса керек. Кдзақ тіліндегі термин шығармашылығының бастауларын іздегенде "Шипагерлік баянды" ескерусіз қалдырмау керектігі анық. Жалпы О.Тілеуқабылүлының бүл еңбегінің тілі мен ондағы терминдерді арнайы зерттеген орынды. Сонда ғана біз нақты деректерге сүйене отырып, тиісті түжырымдар жасай аламыз. "Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуын және қалыптасуын зерттеуді, біздіңше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бүл кезеңде мал шаруашылығы, халық медицинасы; жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б. салалардан жасалған халықтық кәсіби сөздер, атаулар болды, бүлар революциядан кейінгі дәуірде ғьшыми терминологияға үлкен бір сала болып енгенін айқындау қажет". (Әбдірахманов А. Термин қалыптастыру тәжірибесінен//Қазақ терминологиясының мәселелері. А., 1986.65-71.) Тілші ғалым А.Әбдірахмановтың бүл пікірі де жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қалыптасуына қатысты айтылған. Мүны терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы деп қараудың және оны Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қиын. Бізде қазақтіл білімінің ғылыми негізінің қалануын Ахаң есімімен байланыстырып, оны XX ғасырдың басынан басталады деген пікір бар. Ал терминтанудың тіл білімінің, оның ішінде лексикологияның қойнауында пайда болған ғылым екендігін мойындасақ, онда терминтанудың тарихын да казақ лингвистикасының тарихымен байланыста қарау керек. Сол түрғыдан келгенде терминтанудың өткен жүзжылдықтағы дамуын бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады. Отандық терминтанудың негізінің қалана бастауының алғашқы кезеңі қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғүлама ғалым Ахмет Байтүрсынүлы есімімен тығыз байланыста қараған жөн. Ғалым өзі жасап қолданысқа енгізген жүздеген терминдері арқылы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды термин шығармашьшығында үтымды пайдаланудың, үлттық терминжасам үлгілерін қалыптастырудың жолын көрсетті. 20-жылдары Ахаң термин комиссиясының төрағасы бола жүріп, көптеген жаңа терминдерді салалық мамандармен қосыла талқылап, оларды бекітіп, қолданысқа енгізді. Өзі басқарған комиссия бекіткен терминдерді сөздік түрінде бастырып шығарып, көпшілік қауымға, мамандарға үсынды. 1926 жылы Қызылордада "Орысша-қазақша әскерлік атаулары" (Русско-казакская военная терминология) 5000 дана таралыммен, 1927 жылы "Пән сөздері" 10 000 дана таралыммен басылып шықгы. 1931 жылы жарық көрген "Атаулар сөздігі" де сол жылдардың жемісі. Оның бүл еңбектері терминографияны дамытудың алғашқы ізденістері болумен бірге, терминологиялық жүмыстарды жүргізудің, оны бір орталықтан басқару мен үйымдастырудың, оның ішінде, терминологияны біріздендіру мен оны ретке келтірудің де бастамасы еді. Сонымен қатар А.Байтүрсынүлы төл терминдер мен кірме терминдерді үлт тілінің фонетикалық, орфографиялық заңдылықтарына сәйкес дүрыс жазудың, өзге тілдерден термин қабылдау мен термин алмасудың жолдарын, төртібін атап корсеткен ғалым. Бүл айтьшғандардың барлығы да кдзіргі терминтану ғылымының қолданбалы терминтану, семасиология-лық терминтану, ономасиологиялық терминтану деп аталып жүрген салаларының қарастыратын мәселелері. Ал Ахмет Байтүрсынүлының 1926 жылғы Бакуде откен Бірінші бүкілодақтық түркология сиезінде жасаған баяндамасында қазақ зиялыларының терминологияны жасауда қандай қағидаттарды басшьшыққа алып отырғандығын ортаға салып, осы қағидаттарды озге түркі халықтарының да басшылық-қа алу керектігін үсынуы — терминологияның сол кезеңге тән даму үрдісін айқындап, терминтанудың қай бағытта даму керектігін корсету болып табьшады. Бүл аталғандар - жалпы терминтану мен салғастыр-малы терминтану ауқымында қарастырылатын мәселелер. Осы себептен де отандық терминтанудың пән ретінде қалыптасу тарихында Ахмет Байтүрсынүлының алатьш орны айрықша болмақ. Соз болып отырған кезеңдегі терминологиялық лексиканың жасалуы мен қалыптасуына Ахаңмен замандас Н.Төреқұлұлы, Е.Омарүлы, Х.Досмұхамедүлы, Қ.Кемеңгерүлы, Ж.Күдерин, М.Жүмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, Т.Шонанүлы сынды алаш зиялыларының да елеулі үлес қосқанын айту керек. Мысалы, Нәзір Төреқүлұлы кірме терминдерді қабылдау, оларды үлт тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп жазуға арналған "Жат сөздер туралы" (Мәскеу, 1926. - 38 бет) деп аталатын еңбек жазса, 1924 жылы қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезінде Елдес Омарұлы "Қазақша пән сөздер" (Қазақ білімпаздарының тұңғышсиезі. Орынбор,1925. -75-6.) деген тақырыпта баяндама жасап, терминология қағидаттарын сиез қарауына үсынған. Сондай-ақ өзге аталған алаш зиялылары да көптеген салалық терминдерді жасап, термин мәселесіне арналған мақалалар жариялаған. XX ғасыр басындағы қазақ терминологиясының жай-күйі туралы сөз еткенде 20-жьшдарға дейін-ақ жарық көрген М.Әуезовтің "Қайсысын қолданамыз?" ("Сарыарқа" газеті. 1917 жылғы қазанның 9-ы. №17) және "Ғьшым тілі (научный термин)" деп аталатын ("Абай" журналы. 1918 жыл, №7. 4-7 беттерде) мақалаларын атамай өтуге болмайды. Ғалымның бүл аталған мақалалары терминдерді біріздендіру мен ұлттық ғылым тілінің болашағы туралы мәселе көтерген алғашқы жарияланымдардың бірі. Осы кезеңце қазақ зиялылары бірнеше арнаулы саланың негізгі үғымдарының атауларын өз тілімізде жасап, қолданысқа енгізді. Бұл істен қазақ оқыгандарының ешқайсысы да шет қалмай, көпшілігі ондаған, бірқатары жүздеген қазақша жаңа терминдер жасаған. Олар маманданған салаларының үғымдарын үлт тілінде атап, кәсіби қызметінде қазақтілін кеңінен пайдаланып, оны ғылым мен білімнің тілі ретінде дамытуды өздерінің төл міндеті санады. Казақ тілінің қоғам өмірінің барлық салаларындағы қолданысын кеңейтіп, ғылым тілін, терминологиялық лексиканы үлттықтіл негізінде қалыптастыру, ұлт тіліндегі термин шығармашылығын дамыту - бұл кезеңнің басты ерекшелігі болып табылады. 30-жылдардан бастап қазақ терминологиялық лексикасын қалыптастыру мен дамытудың жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңді "қазақ терминологиясы дамуының кеңестік дәуірі" деуге болады. А.Байтұрсынүлы кезеңіндегі қазақ зиялыларының ғылым тілі мен терминологиялық қорды қалыптастыруда үстанған бағыттары мен олардың негізге алған қагидаттары қатты сынға алынды. Олар ұлт тілінің дамуына үлкен нүқсан келтіретін, қазақ үлтын совет халқынан оқшаулап кері тартатын "түркішіл", "пантүркішіл", "үлтшылдық", "пуристік" бағыт үстанды делініп, сол 30-жылдарға дейінгі жиырма жылдай уақытты қамтитын алаш оқығандарының терминологияны дамытуда ұстанған бағыт-бағдары басқа арнаға бүрылды. Ендігі жерде кеңес одағы халықтарына ортақ жалпыкеңестік терминологиялық қор құру мақсаты қойьшды. Одақты қүрайтын барлық үлттық республикалар орыс тілінің терминологиясын үлгі ете отырып, ұлтаралық тіл мәртебесіне ие осы тілмен ортақтығы мол терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. КСРО-да терминологияның халықаралық сипатын арттыруға баса мән берілді. Үлттық республикалардың көпшілігі кеңестік тіл саясатына сәйкес белгіленіп отырған осы бағытқа қарай бетбұрыс жасады. Қазақстан да 30-жылдардан бастап ұлттық терминологиялық қорын осы жаңа бағытқа сәйкес калыптастыруды бірден қолға алып, осы іске белсене араласқан республикалардың бірі болды. Қазақ терминологиясын дамытудың осы кезең талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттары белгіленді. Сөйтіп, барлық терминологиялық жұмыстар кеңестік тіл саясатының талаптарына лайықталып жасалған терминология қағидаттарына сай жүргізіле бастады. XX ғасырдың 30-90 жылдары аралығын қамтитын 60 жылдай уақыт ішінде терминология дамуының негізгі бағытын белгілеп отырған мемлекеттің саяси курсы, оған негізделіп белгіленген тіл саясаты да айтарлықтай өзергіске ұшыраған жоқ. Сол себептен де жалпы кеңес одағындағы терминологияны дамытудың бағыты, ұлттық республикаларда да сол бағыттағы жұмыстардың жүргізілу тәртібі мен бағдары да басқа арнаға бүрыла қоймады. Қайта жыл өткен сайын орныға түсті. Біздің қазіргі қолданыстағы терминологиялық қорымызды қүрайтын термин-деріміздің елеулі бөлігі дәл осы кезенде жалпыкеңестік терминқор қалыптастыруды мақсат еткен уақытта жасалып, қалыптастырылды. Сондықтан да үлттық терминологиялық қорымыздың даму, қалыптасу тарихындағы бүл кезеңнің өзіндік орны бар. Қазақ терминологиясы дамуының бүл кезеңіне тоқталғанда белгілі тілші ғалым Құдайберген Жұбанов есімін атамай өте алмаймыз. Ол 30-жылдардың басынан бастап, өзі жаппай куғын-сүргін кұрбаны болған 1937-жылға дейінгі бірнеше жыл аралығында ғана терминология саласында барынша өнімді жүмыс атқарды. Мемтерминком жұмысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы Бюллетенінің төрт санын шығарды. Онда әлеуметтік экономика, математика, физика, ботаника сияқты ғылым салаларының терминдері мен терминология, орфография мәселелеріне арналған мақалалар жарияланды. Ол ұсынған термиология қағидаттары 1935 жылы Мәдениет қызметкерлерінің съезінде қабылданды. Ғалым үсынған қағидаттардың ресми бекітілуі Кдзақстандағы терминологияны дамытудың жаңа бағытының лингвистикалық негізі бар дегенді зандастыру еді. Ж.Молдажаровтың "Қ.Жүбанов еңбектері сол жылдардағы тіл құрылысы саласындағы идеологияльгқ күресті қорытындылайды" деген пікірінің негізі бар. Шындығында да солай. Қ.Жүбанов өз кезеңінің талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттар жасап, оны съезде ресми бекіту арқьілы казақ терминологиясы дамуының жаңа кезеңінің басталуына, ендігі жерде республикадағы терминологиялық жүмыстардың КСРО-ның белгілеп отырған тіл саясатына сәйкес жүргізілуіне негіз қалады. 30-жылдардың орта түсынан бастап термин жасау, терминдерді шет тілдерінен қабылдау, терминдерді жазу, бір сөзбен айтқанда барлық терминологиялық жүмыстар ғалым үсынған қағидаттарды негізге ала отырып жүргізілді. Тілші ғалым А.Әбдірахманов "Қ.Жүбановтың осы айтылған идеялары мен қағидалары тіл майданындағы күресте жеңіп шықты. ...интернационалдық терминдердің орыс тіліндегідей вариантта жазылуы Қ.Жүбановтың дәйекті күресінің арқасында 1935 жылы республика Мөдениет қызметкерлерінің съезінде қабылданып, қазақ тілінің дамуы барысында омірден бекем орын тепті. Сойтіп, Қ.Жүбановтың ғылым жолындағы табанды күресінің арқасында орфографияның негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз тоңкеріс жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды"1 — деп жазады. А.Әбдірахмановтың "ғалымның табанды күресінің арқасында орфографияның негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз тоңкеріс жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды" деген түжырымын сол кезеңнің шындығы ретінде қабылдаған орынды. ҚЖүбанов жасаған қағидаттар коп үлтты мемлекетті кұраушы халықтардың тілдерін, олардың терминқорын қалыптастыруда көздеп отырған мақсатына, жаңа заман талабына сай жасалды. Сондықтан да замана сүранысын ескере отырып жасалған бүл қағидаттар терминологиялық жұмыстарды жүргізу барысында ұзақ жылдар бойы басшылыққа алынып келді. Кеңестік кезеңде терминология қағидаттары жөнінде әңгіме қозғап, өзіндік ұсыныстарын айтқан ғалымдар болды. Н.Сауранбаев, С.Бәйішев, М.Балақаев сынды ғалымдар тарапынан жазылған қағидаттар жөніндегі мақалаларды солардың қатарына қосуға болады. Алайда бұл мақалалар Қ.Жұбанов қағидаттарының одан әрі орныға түсуіне, осы саладағы жүмыстарды нақтылай түсуге септігін тигізгенімен, терминқор қалыптастыруда үстанып отырған бағытымызды өзгерте қойған жоқ. Ондай өзгерістерді уақыттың өзі де қажетсіне қоймап еді. Сонымен терминология дамуының бұл кезеңінде қазақ совет тіл білімінің көрнекті өкілі профессор Қүдайберген Жұбанов жасаған қағидаттар жалпысоветтік терминқор қалыптастыру бағытындағы терминологиялық жүмыстады жүргізуде бағдар беруші негізгі ғылыми лингвистикалық қүжат ретінде басшылыққа алынды. Қазақ тілінің бүгінгі қолданыстағы терминдерінің елеулі бөлігі кеңестік кезеңде осы кағидаттарға сүйене отырып жасалды, өзге тілдерден қабылданды және жазылды. Сол себепті қазақ терминологиясының даму тарихында ҚЖүбановтың, ол жасаған қағидаттардың өзіндік орны бар. 30-90 жылдары Қазақстанда терминтану пән ретінде қарқынды дамыды немесе терминтанудың теориялық, өдіснамалық, әдістемелік негізі жасалды, отандық терминтанудың ғылыми мектептері қалыптасты, үлт тіліндегі термин шығармашьшығы дамытылды деп айта алмаймыз. Алайда бірқатар практикалық жүмыстардың жүргізілгенін, термино-логиялық сөздіктер жасалғанын, терминдерді қолдану мен біріздендіруге қатысты мақалалардың жарық көргенін айту керек. Сөз болып отырған кезенде Ә.Кайдаров, К.Мүсаев, О.Айтбаев, Т.Жанүзақов, А.Әбдірахманов, Ж.Молдажаров сынды тілші ғалымдар мен Ә.Сатыбалдиев Е.Аққошқаров сияқты сала мамандарының термин мәселелеріне арнап қалам тартқан озге де авторлардың жекелеген ғьшыми және ғьшыми-копшілік макалалары жарықкорді. Ал арнайы зерттеулерге келер болсақ, Г. Қошқарбаев (1949), Т.Мүсакүлов (1958), М. Исамбаев (1961), Е.Рамазанов (1964), М.Нүғыманов (1966), Ж.Молдажаров (1972), С. Жансейітова (1989) сынды санаулы мамандар ғана терминология мәселелері бойынша кандидаттық диссертацияларын қорғады. 1986 жылы "Қазақ терминологиясының мәселелері" атты мақалалар жинағы, 1988 жылы О.Айтбаевтың "Казақтерминоло-гиясының дамуы мен қалыптасуы" деп аталатын зерттеу еңбегі басьшып шықты. Коптеген терминоло-гиялық сөздіктер баспа бетін корді. Олардың қатарына 1948-49 жылдары және 1962 жылы Ғылым академиясы шығарған терминологиялық сөздіктер топтамасы мен одан озге де жеке авторлардың, авторлар үжымының шығарған создіктерін жатқызуға болады. Аталған кезенде жасалған терминдердің саны мен сапасын, ұстанған жолымыз бен жүргізген жүмыстардың жетістігі мен кемшіліктерін аныктап, терминология саласындағы алдағы атқарылатын жұмыстарымызда оларды ескеріп, жақсы тәжірибелерін іске жаратып, кемшіліктерін қайталамау үшін бүл кезең өлі де жан-жақты зерттелуі қажет. Сонымен, бүл кезенде терминологияны халықара-лықтандыру бағытына басымдық беріліп, КСРО халықтарына ортақтығы мол жалпыкеңестік терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. Жекелеген республикаларды есептемегенде, одақгы қүраған халықтардың басым копшілігі терминология-сын қалыптастыруда орыс тілін үлгі түтып, дайын термин қабьшдайтын негізгі сыртқы көз ретінде де орыс тіліне жүгінді. Бізде де солай болды. Нәтижесінде лексикалық кұрамы жағынан орыс тілімен ортақгығы мол, терминдердің айтылуы мен жазылуы тұрғысынан да одан айырмашылығы мейілінше аз терминқор қалыптастырылды. Ал ұлт тіліңцегі термин шығармашылығы тоқырауға үшырап, терминжасам тәсілдері жетілдірілмеді. Номендер мен өзге арнаулы лексемаларға да осы сипат тән екендігін айту керек. Ал отандық терминтануды пән ретінде дамытып, бұл саладағы іргелі ғылыми зерттеулерді жүргізу назардан тыс калып келген десе де болады. Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап Қазақстанда терминология дамуының жаңа кезеңі басталып, ол өз кезегінде теминтанудың практикалық, ғылыми-әдістемелік және теориялық мәселелерін зерттеуге тың серпін берді. КСРО-ның іргесі сөгіле бастаған 80-жылдардың аяғынан бастап, сол кезендегі терминологияны қалыптастыру бағытындағы атқарылған істерге жаңаша қарап, басқаша бағамдау көрініс бере бастады. Ал кеңес одағының ыдырауы, 90-жылдары қоғам өміріңде болған түбегейлі өзгерістер ұлт тілдерінің дамуын жаңа бір биікке көтерді. Тәуелсіздігін жариялаған әр ұлт өз тілінің тағдырына, оның дамып өркендеуіне үлт мүддесі түрғысынан қарай бастады. Әліпби, орфография, терминология, ономастика, тілді үйретудің әдістемесі сияқты мәселелерге айрықша көңіл бөлініп, үстем тілдің ықпалы күшті болған кезендегі бүл салалардағы орын алған кемшіліктер айқындалды. Оларды түзетіп, үлт тілін дыбыстық, қүрылымдық және сөздік қүрам түрғысынан өз ерекшеліктері мен заңдылықтарын сақтай отырып дамытуға соңғы жылдары көп көңіл бөлінді. Төуелсіз мемлекеттің, егемен елдің мемлекеттік тілі ретінде қазақ тіліне қоғам өмірінің сан түрлі саласында қолданылу мүмкіндігі беріліп, соған сөйкес оған қосымша міндеттер де жүктелді. Термин қолданылмайтын адам қызметінің саласы болмайтындықтан әсіресе, терминология мәселелеріне ғылыми қауымның, түрлі сала мамандарының, жалпы жұртшылықтың назары айрықша ауды. Казақтілі білім беру, заң шығару, іс жүргізу, түрлі ақпараттар тарату тілі ретінде қоғамдағы қызмет аясын кеңейтуі үшін сол сан түрлі салалардағы үғымдарды дәл бейнелеп, кәсіби, ресми қарым-қатынастарды қамтамасыз ете алатын тіл болуы керек. Ал ол үшін оның терминжасам тәсілдері жетілдірілген әрі түрақты түрде жүмыс істеп түратын, терминдер жүйесі қалыптасқан, термино-логиялық лексикасы нормаланған тіл болуы кажеттігі созсіз. Кеңестік дәуірде үзақ жылдар бойы қоғам өмірінің көптеген салаларындағы қызметі шектеліп, үздіксіз түрде жүргізіліп отыруға тиіс терминология-лық жүмыстар өз деңгейінде қолға алынбай келген тілдің мүндай талаптарды бірден мүлтіксіз атқарып кете қоюы оңайға соқпасы белгілі. Сондықтан да кезінде жіберілген кемшіліктерді түзетіп, аткдрылмаған істерді кәсіби деңгейде қолға алып, терминологияны үлт тілінің мүддесіне сәйкес жетілдіре түсу міндеті туындады. Бүл іске тіл мамандары да, терминтанушылар мен пән мамандары да белсене ат салыса бастады. Олар зиялы кдуымға, ғалымдар мен түрлі сала мамандарына үлт тілін ғылым-білімнің, техниканың, онер мен мәдениеттің, ел басқару мен заң шығарудың тілі ретінде дамытып, қолданыс аясын кеңейтіп, уақыттың озі жүктеп отырған міндетті атқаруға тиіс екендігін жақсы түсінді. Термин мәселесіне барынша араласушылар, мақалалар жазып, жекелеген терминдер мен термионологиялық сөздіктер жасаушылар, диплом жұмыстары мен диссертациялар қорғаушылар саны дәл осы кезенде күрт ості. Бүл қоғам омірінде болған түбегейлі өзгерістерге сәйкес үлттық сананың оянуына байланысты корініс берген табиғи кұбьшыс. Мұндай процесс бодандықтан босап, отарлық қүрсауынан шыкқан елдердің барлығына дерлік тән нәрсе. Тек отарсыздану (деколонизация) өр елдің нақты жағдайына байланысты түрлі деңгейде, әр түрлі қарқынмен жүргізілуі мүмкін. Отарсыздану елдің саяси-экономикалық, мәдени деңгейі мен әскери куаты сынды факторларға тәуелді болатыны сияқты тіл саласындағы ұлттық бағытта даму да сол елдегі қалыптасқан тілдік ахуалмен тікелей байланысты. КСРО кезінде терминологияны халықаралық-тандыру бағытына басымдық берілді. Көп ұлтты алып мемлекеттің түтастығын күшейтіп, түрлі салалардағы мамандардың кәсіби қарым-қатынасын жеңілдетіп, тілдік бөгетті жою үшін де бұл бағыт қажет болды. Сондай-ақ ең бастысы қоғам өмірінің, арнаулы салалардың барлығындағы орыс тілінің үстемдікке ие болуы үшін де халықаралықтандыруға мақсатты түрде көңіл бөлінді. Кеңес одағында терминологияны халықаралықтандыруда да отарлау саясатына төн сипат болды. Оны мынандай факторлардан айқын көруге болады. Мысалы, кеңестік республика халықтарының орыс әліпбиіне көшіріліп, халыкдралық терминдер мен "большевик", "коммунист", "колхоз" сияқгы жүздеген советизмдер мен руссизмдерді орыс орфографиясына сәйкес жазудың міндеттелуі соның айқын көрінісі. Одақ қүрамына кірген көптеген үлттар терминдерді өз тіддерінің фоно-морфологиялық зандылықтарына сәйкестендірмей, дөл орыс тіліндегі қалпында кдбылдап, солай жазып-айтуына тура келді. Сондай-ақ итернационализмдер мен советизмдерді аударуға да тыйым салынды. Соның нәтижесінде үлт тілінің төл заңдылықтары бүзылды жөне терминологиялық аударма тежеліп, жалпы термин шығармашылығының дамуына тосқауьгл қойыдды. 90-жылдары тәуелсіз республикалардың пайда болуына байланысты үлттық сананың оянуы отарлау саясатымен астасып жүргізілген терминологияны халықаралықтандыру (интернационализация) бағытына қарама-қарсы терминологияны үлт тілінде жасау, бүрынғы қабылданған терминдерді үлт тіліндегі баламамен алмастыру (деинтернационализация) бағытының өріс алуына жол ашты. Соңғы он-он бес жыл ішінде көптеген терминдердің аударылып, біркдтар терминдердің жазылуына өзгеріс енгізілуі осы үрдістің жандана бастағандығының дәлелі бола алады. Жалпыкеңестік термиқор қүру мақсатын көздеп, терминологияны халықаралықтандыру бағытын үстанған кезенде мүндай әрекетке жол берілмес еді. Егер жол беріле қалса, онда ол үлтшылдықтың белең алғандығы, пуризмге жол берілгендігі ретінде бағаланып, оған қарсы қатаң шаралар қолданылар еді. Сонымен 90-жылдардан бері көрініс бере бастаған үлт тілінде жасалған терминдерге басымдық беру бағыты ұлттың оз дербестігін, ұлттық ерекшелігін сақтауға бет бүруымен байланысты туындап отырған табиғи қүбылыс. Тәуелсіздік алған елдерде отарсыздану процесінің жүргізілуі қандай занды болса, соның ішінде үлт тілінің ғылым саласындағы, терминологиядағы деинтернационализация процесінің өріс алуы да сондай заңды. Дәлірек айтқанда, терминологияның үлттық сипатын арттыруға үмтылу сол отарсызданудың тілдегі бір корінісі. Мөселен, ономастика саласында жүздеген топонимдердің (кала, аудан, ауыл, көше, станция атаулары) тарихи немесе жаңадан жасалған атаулармен алмастырьглуы, аты-жөндерін үлттық үлгіде жазып, жаңа туылған балаларға жаппай қазаша ат қою түрінде көрініс берсе, терминологияда ол жүздеген жаңа терминдердің жасалуы, өзге тілден енген терминдердің тол атаулармен алмастырылуы түрінде көрініс тауып отыр. Осындай табиғи процестің жүріп жатуы терминтану-дың пән ретінде дамуына да әсер етпей қоймады. Бір жағынан үлт тіліндегі термин шығарма-шылығының жандануы мен терминқорды қалыптастыруға деген кеңестік көзқарастың өзгеруі терминология дамуының қазіргі заманға сай жаңа бағытын белгілеуді қажет етсе, екінші жағынан жарыспалы нүсқалардың көбеюі, бірізділіктің, тілдік норманың сақгалмауы, терминжасам, терминдерді қолдану мен оларды аудару, терминологиялық сөздіктер жасау барысында кемшіліктердің орын алуы терминологияның практикалық5 әдістемелік мәселелерін шешуді, терминологиялық жұмыстарды жоғары кәсіби деңгейде жүргізуді қажет етіп отыр. Осындай қажеттіліктердің пайда болуы, ұлт тіліндегі терминдерді реттеу мен жүйелеуге деген талаптың артуы — терминологияны өзекті мәселе ретінде күн тәртібіне шығарып, бұл саланың теориялық, практикалық мәселелерін ғылыми түрғыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші мамандар даярлауға сүранысты да туғызды. Бүл кезеңде терминтану мәселелерін арнайы зерттеуге едәуір көңіл бөліне бастағаны байқалады. Терминтану мәселелерін арнайы қарастырған Ә.Қайдар, Ө.Айтбайүлы, Б.Қалиүлы, Ш.Қүрманбайұлы, Е.Әбдірәсілов сынды тіл мамандарының зерттеу еңбектері, мақалалары жарық көрді. Оқу құралдары мен әдістемелік құралдар (Ш.Қүрманбайүлы, С.Әлісжанов) жарияланды. Тілшілер мен салалық мамандар арасында байланыс бүрын да болған, сол байланыс осы кезеңде бұрынғыдан да жандана түсті. Терминология мәселелеріне арналған конференцияларға, семинарлар мен дөңгелек үстелдерге сала мамандары шақырылып, олардың үсыныс-пікірлері ортаға салынды. Терминологияны реттеудің көптеген мәселелері бірлесіп талқьшанды. Тіл мамандары мен салалық мамандар бірлесіп бірқатар терминологиялық сөздіктер жасады. Тілшілер терминология мәселелерін зерттеуге ынта білдірген салалық мамандарды, тіл білімі институтына қызметке тартты, ғылыми жобаларға қатыстырып, диссертациялық тақырыптар берді. Олардың арасында тіл мамандарының ғылыми кеңесшілігімен диссертация қорғағандар да болды. Ө.Айтбайүлының кеңесшілігімен математик (физика-математика ғьшымдарының кандидаты) Ш.Біләл 1997 жылы "Үлттық ғъшым тілі негіздерін қалыптастыру" деген тақырыпта, 2002 жылы Ә.Қайдардың кеңесшілігімен химик (химия ғылымдарының кандидаты) С.Ақаев "Терминнің тілдік және танымдық сипаты" деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алды. Жалпы 90-жылдардан бастап, кеңестік кезеңдегімен салыстырғанда терминтану саласындағы зерттеулер саны күрт өсті. Соңғы он шақгы жьш көлемінде екі тіл маманы ӨАйтбаев (1992), Ш.Қүрманбайүлы (1999) және жоғарыда аталған екі салалық маман терминология мәселелері бойынша докторлық диссертация қорғады. Филологиялық білім алған жиырма шақты маман кандидаттық диссертация қорғады. Сан мен сапаның сәйкесе бермейтінін ескерсек те, терминология мәселелеріне тілді тұтынушы көпшілік, түрлі сала мамандары тарапынан сүраныс туындап, соған сәкес оған ғылыми қауым тарапынан мән беріліп отырғаны анық. Терминтану бойынша зерттеулер санының артуы бүл салада ғылыми түрғыдан шешімін табуға тиіс өзекті мәселелердің көп екеңцігін де білдіреді. Сонымен казір терминтану саласындағы ғьшыми ізденістер жалғасын тауып жатыр. Бірақ әзірге Казақстанда терминтану теориясына, оның ғылымдар жүйесіндегі орнын анықтауға немесе терминологияны зерттеудің жаңа бағыттарын белгілеуге бастайтын үлкен жаңалық өкелген іргелі зерттеулер көп жарық көрді деп айтуға ерте. Біздегі зерттеулердің дені салалықтерминдердің жасалу тәсілдерін, өзіндік ерекшеліктерін, оларды реттеудің жолдарын анықтауға арналған сипаттамалық түрғыда жазылған диссертациялық жүмыстар. Терминтану тарихының беттерін толықтыруға қажет болатын шолулар мен дерекнамалық еңбектер. Олардың арасында да салалық терминологияларды реттеуге септігін тигізуге жарайтын түжырымдар, нақты ғылыми нәтижелер де бар екендігін жокқа шығаруға болмайды. Алайда бүл саладағы зерттеулерді жаңа сапалық деңгейге көтеру қажеттігі анық байқалып отыр. Қазіргі терминтану салсындағы ізденістердің ғылыми нәтижелері ретінде қазақ терминологиясының XX ғасырдағы даму кезендерін, әр кезеңнің өзіне тән сипатын анықтау, терминжасамның тәсілдері мен терминқор қалыптастырудың көздерін атап көрсетіп, қазақ терминологиясының кешегі қалпы мен бүгінгі жай-күйіне баға берген, термиқорды қалыптастыруда үстанатын ғылыми қағидаттарды анықтаған, терминологияны жетілдіруде, терминологиялық жүмыстарды жүргізуде орын алған кемшіліктерді көрсеткен ғылыми-теориялық, қолданбалы, әдістемелік еңбектерді атап айтуға болады. Әдебиеттер Кайдаров Ә.Т., Айтбаев Ө. Казақ терминологиясының қалыптасу тарихы, қазіргі жайы және міндеттер//Кдзақ терминологиясының мәселелері. А., 1986. 9-30-6. Курманбайүлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты. Астана, 2002. — 184 б. Жандар Керімбектің Ермаханы. Атаутанудың мыңжылдық тарихы бар// "Казақәдебиеті" 2005, желтоқсан. жүктеу/скачать 1.17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|