Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 Актуальные проблемы журналистики Азии, Африки и Латинской Америки. – М., 1989.

3 Коцарев Н.К. Печать, радио и телевидение ОАР. – М., 1969.

4 Раджаб А.Ш. Пресса и власть в странах Восточной Африки (проблемы взаимодействия). Автореф. дисс. канд. политич. наук. – СПб., 2001. – С. 3.

5 Шилов В.Н. Демократизация в зеркале африканской прессы. // Журналистика. История и современность. – М.,1993. – С. 82.

6 Мшецян М.В. Современное состояние средств массовой информации франкоязычных стран Африки. // Вестник МГУ. Сер. 10. Журналистика. - 1975. - №5. - С.68-76.
7 Эйнсли Р. Пресса в Африке. МГУ. – М., 1971.
Тақырыпты бекітетін сұрақтар

1. Африка территориясында XVIII-XIX ғасырда қандай басылымдар пайда болды?

2. Отарлық баспасөз неше түрге бөлінеді?

3. Еуропалық миссионерлердің қолдауымен жергілікті тұрғындарға діни мазмұндағы газеттер не үшін шығарылды?

4. Африка территориясында қандай аймақтық халықаралық журналистік ұйымдар жұмыс істейді?

5. Африкадағы БАҚ-тың дамуына елеулі кедергі келтіріп отырған жағдай туралы не білесің?

6. Африка мен дамушы елдердің жаңаша өмір сүруіне қандай оқиға ықпал етті?

4.2 Латын Америкасы, Африкадағы телерадионың өзіндік сипаты

Жиырмасыншы жылдары Латын Америкасында радиохабар дамыды. Қозғалыстың орнына көп емес радиоәуесқойлар жаңа жоспармен бұқаралық ақпарат құралдары және жарнамамен айналысатын коммерциялық фирмалар келдi. Алғашқы Латынамерикалық радиостанциялар шетел құрылғыларымен жабдықталды. 1920 жыл Буэнос-Айрос қаласында «Radio Argentina» радиостанциясы эфирге шықты. Монтевидеоға бiрiншi Уругвайдың станциясы Солтүстiк Америка корпорациясының қатысуы шешуiмен 1923 жылдың сәуiрiнде келді. 1922 жылдың қазанында Бiрiншi Гавана радиостанциясының эфиріне шығуы сауда банктерiнiң арқасында келді. Перу радиохабарларының басталу көзi Оах станциясы Перу Хабар Серiктестiгі құрған кәсiпкерлер тобы 1925 жылы өмірге келді. Iскер құрылымдардың радиостанцияны қаржыландыруда Латын Америкасы елдеріндегi хабардың дамуы коммерциялық сипатын анықтады.

Латын Америка радиостацияларының бір бөлігі ірі ақпараттық немесе білім беру саласына арналды. Алғашқы Бразилиядағы «SAH» Рио-де-Жанейро қаласындағы радиостанция 1920 жылы жергілікті «Гавас телеграф агенттігінің» бөлімшесінде құрылды. Мексикада мемлекет бұйрығымен алғашқы жүйелі радиобағдарламалар 1923 жылдың маусым айынан бастап «JH» радиостанциясы арқылы беріле бастады. Тұңғыш Мексика коммерциялық станциясы «CYL» эфирге 1923 жылдың шілдесінде шықты. Ағайынды Аскаррагалар «El Universal» газетінің иелері Мексикадағы алғашқы ірі коммерциялық радиожелі «ХЕҮ-дің» іске қосты.

1926 жылы бүкіл Латын Америкасы елдерінде жүйелі радиохабар беретін бір ғана радиостанция қызмет атқарды. Жиырмасыншы жылдың екінші жартысына қарай Латын Америкасында радиотыңдармандар саны күрт артып, бұқаралық аудитория кеңінен қалыптасады.

Африка елдерiндегi радиохабардың қалыптасуы саяси және экономикалық жағдайды шиеленiстiрiп жіберді. Бірнеше елдерде алпысыншы жылдарға дейін сақталған отарлық өктемдік негізгі мақсатқа айналды. Алғашқы радиостанция Африка құрылығында Оңтүстік Африкадағы Иоганнесбург қаласында эфирге шықты. Бұл радиостанция да Оңтүстік Африкадағы Британдық ақпарат қызметтері сияқты, 1920-1930 жылдары мақсаты ағылшындарды ақпаратпен қамтамасыз ету болды. Бұл радиостанция британдық үлгіде қаржыландырылып, бағдарламаларын тек ағылшын тілінде жүргізді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана Британия отарындағы радиостанциялар жергілікті тілдер суахили, кикуйю, кикамба және араб тілінде хабар тарата бастады.

Радиостанция берiлулерi қай африкалық дәрiсхана шындығында жiберiп, тек қана миссионер-сұрқиялар (бүгiн - Заир) Белгиялық Конгода екi дiни-ағарту станциясы отызыншы жылдарда континентте тұңғыш рет пайда болды. Эфиопия аумағына Еуропа мемлекеттерінiң колониалдық өктемдiк жүргiзуi мемлекеттiк дербестiктi сақтауға қызмет етпеді. Тек бiр миссионерлiк радиостанция берiлуiн Эфиопия императорының шешімімен жалғыз Африка елінде эфиоптардың евангелизациясының құралы бола бастады.

1920-1930 жылдары 70-ке жуық елдерде радиостанция құрылса, тыңдармандар саны 140 000 000 адамға жетті. Бар болғаны он жыл ішінде радио өзінің шапшаң дамып, сенімді бұқаралық ақпарат құралы екенін дәлелдеді. Африкада жаңа бұқаралық ақпарат құралы ретінде радио 1930 жылдары қарқында дами түсті. Соғыс алдындағы жылдарда радионың үш негізгі моделі қалыптасы. Олар: жеке коммерциялық, мемлекеттік және көпшілік.

Мемлекеттік хабар тарату қызметі . Африка радиостанцияларының негізгі үлгісі. Ол мемлекеттің атынан ақпарат министрлігінің немесе соған ұқсас мемлекеттік мекеменің бақылауымен эфирге шығады. Мұндай радиохабар таратуға мысал келтіретін болсақ, Чад, Танзания және т.б. мемлекеттерде мемлекеттік станциялар жергілікті әскери немесе азаматтық бюрократия мүддесі үшін қызмет атқаратын ақпараттық мекеме болып қала берді.

Тәуелсіздік алғаннан кейін радиохабар тарату Африканың барлық елдерінде жолға қойылды. Телевидениенің дамуына қарамастан, радио Африканың көптеген елдерінде басты бұқаралық ақпараттық құрал болып қалды. Нигерия мен Зимбабведе жүргізілген әлеуметтік зерттеулер, көрермендердің теледидар көруге мүмкіншілігі болғанымен, олар радиохабарларын тыңдауды үзбейтіндігін көрсетті. Отарлаушы елдердің тілінде шығатын мерзімді басылымдарды оқыған африкандықтарға қол жетімді және түсінікті болса, телехабарлар үлкен мегаполистер мен қала орталықтарына бағытталған, ал радиохабарлар көп тілде тыңдаушы аудиториясына сай ауылдық немесе қалалық жерлердің тұрғындарының бәріне түсінікті болды. Сонымен қатар, радио ауызша дәстүрге бай африкандықтардың мәдениетімен ұштасады. Ең бастысы радиохабарды тарату күнделікті газетті шығарғаннан, телебағдарламаны жасау немесе олардың трансляциясына аз қаржыны талап етеді.

Африка құрылығындағы көп елінде мемлекет бақылауымен шығатын орталықтанған радиохабарлар тұрғындармен мемлекеттік жүйенің бір бөлшегі ретінде қабылданады. Радио ұлттық институттарды біріктіретін ұйымаралық делдал ретінде африкалық елдердің қоғамдық және саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Әрине, Африка елдеріндегі басқыншылықтар мен төңкерістер радиостанцияларды басып алумен басталатындығының да өз заңдылығы бар. Радио орталықтарын басып алу халыққа хабар таратудың, мемлекеттік БАҚ-ты бақылаудың ғана әдісі емес, жаңа мемлекеттік билік келгенінің символдық түрде бұқараға көрсетілуі.

Орталықтанған мемлекеттік радиоарналардан басқа, соңғы уақытта Африканың көптеген елдерінде шаруаларға жақын ауылдық радиостанциялар құру қолға алынды. Аграрлық аймақтарда орналасқан радиостанциялар халыққа жергілікті тілде ауылдың, шаруа ұйымдарының жаңалықтарын жеткізеді. Аграрлық аймақтарда шығатын бағдарламалардың негізгі проблематикасы өсімдік өсіру мен мал өсіру кезіндегі түрлі кеңестер, түрлі үгіт-насихаттар, фермерлер мен түрлі фермерлік кооперативтердің экономикалық жағдайына сараптама жасалады. Жергілікті арналарда ағартушы міндеттерге басты назар аударылады. Ондай бағдарламалар гигиена мен санитарияны, тазалықты сақтауға шақырады. Ал, тұрғындардың демалыс сәттерінде фольклорлық музыканың трансляциялары беріледі [1,29-б].

Африканың көпшілік елдерінде қаржы табу мақсатында радиоға жарнама беру заңмен тыйым салынған. Оның бірден-бір себебі, жарнамаланатын тауарлардың көбісі жергілікті тауарлардың өтуіне бәсеке туғызатын батыс тауарлары екен. Жоғарыда атап кеткен Танзания мен Намибия телебағдарламаларын зерттеу кезінде «Кока-кола» сусынын, «Омо» кіржуғыш ұнтағын, батыста өндірілген медикаменттерге, Шотланттық сигара мен вискиге жасалған жарнамаларға қарағанда, отандық жарнама сыра мен спирттік сусындарын жарнамалауға бағытталған екен.

Коммерциялық ақпараттық-музыкалық радиолар. 1980 жылдары Габона территориясында француздардың көмегімен Африка материгінде бірінші жарнамамен қаржыланған «Африка - 1» радиосы құрылды. Осылай құрылған франко-габондық радиостанция Африкалықтарға арналған француз тілінде Африканың кейбір мемлекеттеріне, сонымен қатар, Еуропаның, Таяу Шығыс және Оңтүстік Американың бірқатар елдеріне хабар таратты. «Африка - 1» таңдаған африкандық ритмдер мен әлемдік хип-хоп үлгілерін қамтыған музыкалық-ақпараттық формат оны құрылықтағы көп тыңдалатын радиостанциялардың біріне айналдырып, француздық және трансұлттық тауарлардың өтуіне жағдай жасады. Коммерциялық радиостанциялардың ерекше түрлерінің бірі, трансұлттық бағдарламаларды беретін, бейтарап кемелер мен теңіз платформаларында орналасқан пираттық радиостанциялар. Мұндай радиостанциялардың орналасуы оларға көп жағдай жасайды, оның бірі салық төлемеуден құтылу болып табылады.

Мемлекеттік модельдік телевидение. Үкіметтік хабарлау моделін телевидениедегі азиаттық, араб және африкалық елдердің жиыны болып табылады. Алжирде телевидение 1950 жылы пайда болды. Бірақ, алғашында бағдарламалар тек Франция мемлекетінің метрополиялық телевидениесін көрсетіп, таныстырып жатты. Араб елі тіпті тәуелсіздік алғанға дейін өз телевидениесі болған емес. 1960 жылы телевидение Мысырда арасына екі жыл салып Мароккода, Тунисте және басқа араб мемлекеттерінде пайда болды.

1980 жылдың басында Магриб елінің Тунис қаласы алғашқы коммерциялық телеарна иесі болды, ал француз экономикасы, техникасының қатысуымен үкіметтік арнаға қосымша ретінде үйлесті. Жартысынан көп материалдардың барлығын француз тілді телеарна Франциядан алып жатты. Мароккода да осы жолмен коммерциялық арна пайда болды және тағы да Францияның қатысуымен тұңғыш Мароккандық спутниктік арна дүниеге келді.

Ұлыбританияның бұрынғы қалаларындағы телевидение басқа Африка аймақтарының континеттеріне қарағанда әлдеқайда ерте пайда болған. Африка мемлекетінің Сахарадан оңтүстікке телехабарларды тарта бастаған Гана еді. Мұнда телевидение 1959 жылы құрылды. 1959 жылдары Нигерияда да телехабарлар өте қарқынды дамып жатты, мұнда жасалған бағдарламалар Ибадан қаласының эфирінде, тәуелсіздікке қол жеткізуге бір жыл қалғанда көрсетіліп, насихатталып отырды. Батыс Нигерияда пайда болған телевидение ел арасында 1960-1970 жылдары таралып, жайылған болатын. Лагоста және де басқа да мемлекеттердің көптеген ірі орталықтарында телеорталықтар құрылды. Үкіметтік телехабарлардың орталықтандырылған жүйесі қалыптасты. Африкада алғашқы түрлі-түсті телевидениесі Нигерияда 1974 жылы келді. 1960 жылдары британдық колонизаторлардың кетуінен кейін, Кенияда, Замбияда және басқа да мемлекеттерде телебағдарламалар шыға бастады. Әсіресе, 1960 жылдары континентте көп телеорталықтар салынды. Франкофиндік Африкада тұңғыш телебағдарламалар 1963 жылы көрсетіле бастады және Францияның техникасының қатысуымен Браззавиледе (Конгода) телеорталық салынған болатын. Көп ұзамай телевидение Сенегалда, Габонда, Кот Д Ивуар да және тағы да басқа француз елінің қол астындағы бұрынғы қалаларда пайда болды.

Өз жекеменшік телекомпаниясын ашпақшы болған бұрынғы Португалдық қалалар көптеген қиын жағдайлар мен кедергілерге тап болды. Португалиядағы колониалдық басқару 1970 жылдың ортасына дейін созылып кеткендіктен, ұлттық телеорталықтарды құру жолын әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бәсеңдеуі кедергі жасады. Сондықтан, Анголада алғаш күнделікті бағдарламалар тек 1974 жылдан бастап көрсетілді. Ұлттық телекомпанияларды континентте ашу көп қаражатты қажет етті, құрал-жабдықтардың тапшылығына әкеліп соқтырды, саяси тұрақсыздық көп жас мемлекеттердің алдынан осындай қиындықтар шығып жатты. Осы орайда ұлттық басқару ұйымдары өз телеорталықтарын ашу жолдарын, саналы түрде кешіктіре отырып, оның себебі құрал-жабдықтардың жетіспеуі, техникалық және кісіби базаның дамымауы деп түсіндірді, олар африкалық телевидение батыстық саяси және мәдени арна болуынан қашқақтады. Мұның қорытындысы ретінде, көп мемлекеттерде телехабарлар тәуелсіздікті алғаннан кейін бірақ пайда болады. Мысалы, 1980 жылы Камерунда, Малида телестансалар пайда болды.

Африканың жағдайында, сауатсыздық орын алғандықтан телевидение, радиохабарлар, БАҚ ішінде аса маңызды арна болуы мүмкін еді. Африкада теледидар иелері әлі де көп емес. 1990 жылы континентте олардың сапасы жалпы әлемдік телехабарлар санының 1% -ын құрады. 1990 жылдың басында 9 000 000 халқы бар Анголада тек 110 000 теледидар болды [2,58-б]. Бүгінгі күнде де көптеген африкандықтарға теледидарды иелену әлі де шешімін таппаған мәселе, әсіресе, электр қуаты жоқ ауыл-аймақ тұрғындарына қиын болды. Передатчиктердің аз қуатты болғандығынан, ретрансляциялық жүйелерінің болмауынан, телехабарларды тек ірі қала орталықтары және қалаға жақын орналасқан ауыл-аймақтар ғана көре алады, бірақ континенттің қалаға жақын жерлерде өмір сүретін тұрғындарына көрсете алды. Африкалық телекомпаниялары көбінесе шетелде өздерінің тілшілік бөлімшесі болмағаннан, Батыстың жаңалықтар қызметінің ақпараттарын қолданды. Бұлай басқару қоғамды қобалжытып, антиколониалдық жағдай, іс-қимыл толқынында құралған Африка телевидениесі ұлт ретінде өзін танытып, көрсетуге және консолидация, саяси және әлеуметтік модернизация, Африка елінің оның ішінде жас мемлекеттердің және бүкіл әлемнің алдында беделі жағынан өсіп-өркендеуі бірінші көздеген мақсаты болды.

Бұрын-соңды өз мемлекеті болмаған, енді ғана бостандық алған халық, өз мәдениеті мен идеологиясын дамыту жолында, бар күшін ақпараттық саясат негізін қаламақшы болды. Қоғамдық жұмыстарға белсенді қатысып, ұлттың қызығушылығына және Африка қоғамын қандай мәселелер мазалайтындығы жайлы сауалдарға жауап іздеуге тырысты. Осы мақсатқа жету жолында Африка елдері тәуелсіз “Afrovision” телевизиялық бағдарлама жасауды бастады. Пішіні бойынша “Eurovisionға” ұқсайтын бағдарламада Африка телекомпанияларымен бейнематериалдар айырбастасу, континенттік елдердің өмірлерін көрсетіп отырады.

Телесюжеттер негізсіз жойыла береді, үнемі қаржылық жағынан шектеу болғандықтан, бұл телевизиялық ұйымдарға қаражат жетіспейді екен. 1980 жылдың екінші жартысынан, телевизиялық технологиялар және телеорталықтардың техникалық құрал-жабдықтармен толық қамтылу керек болғандықтан, Африка мемлекеттері телехабарларын дамыту мақсатында жекеменшік телевидениенің жұмыс істеуіне мүмкіндік жасады. Бірақ, инфраструктураның әлсіз дамуы телевидение халықтың теледидарлармен толықтай қамтылмауы, Африка елдерінің жарнама нарығының таралу мүмкіндігінің аздығы, жекеменшік жарнама агенттіктерінің табысын төмендетті. Африка елдерінде телевидение көрермендеріне баса назар аударылып, абонеттік төлем дамыды. Бірақ, бұл үрдіс те көрермендерден абонеттік төлемді алып отырса да, телевидениенің шығындарын толық қамти алмады. Мұның себебі, қалыпты және оңай жағдай, телекөрермендердің абоненттік төлемнен бас тартуы және де бір таңқаларлық жай, абоненттік төлемді тек қаражаты барлар төлегісі келмейді екен. Мысалы 1990 жылдың ортасында Зимбабеде бұл төлем 10 доллармен пара-пар келген, АҚШ-та бір жылға ақ-қара, түрлі-түсті теледидарды қолдану 120 доллар, сонымен қатар, түрлі-түсті теледидарға осы көлемде ақша төлеп отырған. Ал, Конгода абоненттік төлем АҚШ-тың ақшасымен санағанда жылына 20 долларды құраған екен.

Нарықтық қатынаста реттелген Солтүстік Америкалық және Еуропалық телевидениенің ұйымдасқан және бағдарламалық үлгілері 1950 жылы телехабарларды қаржыландыру мен ұйымдастырудың коммерциялық үлгісі сипат алған Латын Америкасы елдерінің жекеменшік телекомпаниялары қызметінде сипат алды. Жарнамалық қызметтен қаражат табудың бірден-бір көзін осы күнге дейін газет деп санап келген АҚШ және Батыс Еуропаның бірқатар елдерімен салыстырғанда, көптеген Латын Америкасы елдері жарнама берушілердің басты серіктесі болып, жарнама жариялаудан үлкен пайда табуды үйренді. Бұл осы елдердегі телевидениенің таралуымен, сонымен қатар, халықтың көп бөлігінің сауатсыздық жағдайында мерзімді басылымдар аудиториясының тарлығымен түсіндіріледі. Мысалы, 1990 жылдары 91 000 000 халқы бар Мексикада теледидар 15 300 000 жанұяда, ал 157 000 000тұрғыны бар Бразилияда 38,5 миллион жанұяда болды [3,25-б]. Басқа да дамушы елдермен салыстырғанда Латын Америкасы мемлекеттерінің экономикасы қуатты, халықтың орташа сатып алу қабілеті Азия мен Африкаға қарағанда жоғары. Осыған сәйкес, жарнамалық қызметтің мүмкіндігі зор және халықтың көп бөлігі теледидар сатып ала алады екен [3,34-б].

Мексикалық «Televisa» мен Бразилиялық «Glabo» т.б. ірі Латын-Америкалық тележелілермен жасалған өндірістік-технологиялық және қаржылық потенциалы жоғары, ішкі хабарлардың 75-80% бағдарламаларымен қамтамасыз етеді, өзге де Латын Америкасы елдері, сондай-ақ Испания, Португалия, Ресей, Италия елдеріне телеөнімді экспорттауға мүмкіндік алды. Экспортталатын сериалдар мен бразилиялық, венесуэлалық, мексикалық ірі жекеменшік телекомпаниялардың бағдарламалары, АҚШ-тың коммерциялық хабарларынан туындаған, осыларға ұқсас жанрлық пішіндермен жасалды. Бұған Латын Америкасында «Тelenovelas» деп аталатын, «көбікті опералар» шығаратын жеке меншік студиясы үлгі бола алады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 Уильямс, Г. Чем больше смотрим, тем меньше видим. // INDEX – Досье на цензуру. 1998, № 2. С. 341.

2 Прутцков Г.В. Введение в мировую журналистику: Антология: В 2-х томах. – М.: Омега-Л, ИМПЭ им. А.С.Грибоедова, 2003. – См.: Т.I.

3 New Patterns in Global Television. Peripheral Vision. Ed. by J. Sinclair, E. Jaska, S. Cunnigham. Oxford Univ. Press. 1996. P. 34.

1. Латын Америкасының қай елінде «Гавас телеграф агенттігінің» бөлімшесі құрылды?

2. Африка құрлығында алғашқы радиостанция қай қалада алғаш эфирге шықты?

3. Коммерциялық ақпаратты-музыкалық радиосы қалай дамыды?

4. «Африка-1» қамтыған музыкалық-ақпараттық радиотанциясы қандай ерекшелігімен тыңдармандарды өзіне тарта білді?

5 Африканың көптеген елдерінде шаруаларға жақын ауылдық радиостанцияларда қандай жаңалықтар тартады?

6. Алжирде телевидение қай жылы пайда болды?

7. Магриб елінің Тунис қаласында алғашқы коммерциялық телеарна иесі кім болды?

8. Африкада Франкофиндік тұңғыш телебағдарламалар өз жұмысын қашан бастады?

9. Латын Америкасында қандай елдерінің жекеменшік телекомпаниялары қызмет істеді?

10. Мексикалық «Televisa» мен Бразилиялық «Glabo» телевидениесі қашан пайда болды?

БЕСІНШІ БӨЛІМ
АЗИЯ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНДАҒЫ ІЗДЕНІСТЕР
5.1 Азиядағы мерзімді баспасөз

Отар елдердердің мерзімді баспасөзі әр түрлі тарихи кезеңде пайда болды. XVIII ғасырда Британдық Үндістанда – Цейлонда алғашқы басылымдар пайда болды. Отаршылдарға арналған газеттерге француз тіліндегі газет «Le Coorrier d’ Egypte» («Курьер Египта») жатады. Бұл газетті араб елдеріндегі журналистика тарихын зерттеушілер Египеттің ең алғашқы газеті деген қате пікір қалыптастырған. Шындығына келгенде, бұл газет 1798 жылы шығарылып, тек француздарға, әсіресе, Наполеон армиясының әскері мен офицерлеріне арнап шығарылған. «Le Coorrier d’ Egypte» Наполеонның бұйрығымен Египетті әскери күшпен бағындырмақ мақсатымен шығарылған, француз отаршылдық экспедициясы кезіндегі баспаханадан шығарылды. Ол Египет халқына және XIX ғасырда пайда болған Египет баспасөзінің дамуына ешқандай ықпалын тигізбеді.

Миссионерлік баспасөздің отаршылдық сипаты отар елдің әкімшілігінің қолдауы мен қалауы арқылы шығып отыру дерегі жанама түрде дәлелденеді. Мысалы, Британдық Үндістанда XIX ғасырдың бірінші жартысында ағылшын баспагерлері У. Корей және Дж. Кларк бенгал тіліндегі «Samashar Durpan» («Новости») газетін шығарып отырған. Олар Еуропаланған жергілікті шенеуніктер мен сауатты үндістер арасында жасырын ресми қолдауды пайдалана отырып, миссионерлік үгіт-насихатын жүргізген.

Патриоттық басылымдарда отаршылдыққа дейінгі тарих туралы, ойшылдар мен батырлар туралы, Еуропалықтардың келуіне дейінгі мыңжылдық өркениеттер туралы басылып отырды. Бұл басылымдар өзінше жеке даму мүмкіндіктер бар екенін оқырмандар санасына жеткізуге негізделген. Патриоттық басылымдар мен публицистикаға ағартушылық бағыттар да тән болды. Ол британдық Үндістан патриоттарының алғашқы басылымдарында айқын көрініс тапты. Бенгалдық ағартушы Рам Мухан Рой 1821 жылы Калькуттада «Sambad Kaumudi» («Светоч разума») атты парсы тілінде шығып тұрған газеттің негізін қалаған. Өйткені парсы тілі сол кездегі Үндістан халқы арасындағы делдалдық рөлдегі тіл болды. Сонымен қатар, парсы тіліндегі осындай басылым «Mirut ul Akhbar» болды.

Патриоттық басылымдардың ұстанымына қарамастан отаршылық билік басындағылар олардың қызметтерін метрополияның мүддесіне қарсы іс ретінде қарастырды. Жергілікті халықтың жағында болған газеттер түрлі репрессияға ұшырап отырған. Мысалы, Камбоджадағы кхмер тіліндегі «Нагаваратта» («Страна погод») атты алғашқы патриоттық газеті камбоджалықтардың ұлттық санасының оянуына себепші болды. Алайда, олардың қызметі француз отаршылдық әкімшілігінің ашуын келтірді. Содан кейін газет жабылып, оның негізін салушылар түрмеге отырғызылды. Патриоттық және ағартушылық басылымдар жартылай отар Қытайдағы мерзімдік басылымдардың құрылу кезеңінде пайда болды. XIX ғасырда Қытай Цин династиясының императорлық оқшауланған саясатының нәтижесіндегі дағдарыс жағдайында болып, бірқатар Еуропалық отарлық державалардың және АҚШ-тың экспансиясының объектісіне айналды. XIX ғасырдың соңында Қытай басылымдарында реформаторлық басылымдар тобы құрылады. Ол Қытайдың қайта өрлеу мен модернизациялану мақсатын алға тартты. Реформаторлық басылымдардың көбі шетелдегі, әсіріесе, Еуропалық мемлекеттер мен АҚШ-тағы оқиғаларға көп назар аударды. Осының бәрі мемлекеттік және рухани оқшауланудың зиянды әсерлерінен арылуына мүмкіндік берді.

1896 жылы 12 қаңтарда «Цянсуэбао» реформаторлық газеті Шанхай қаласында шықты. Оның шығарушысы Кан Ювей. Реформаторлық қозғалыстың тереңдеуіндегі үлкен рөл ойнаған «Шиубао» («Дух времени») патриоттық күнделікті басылымы мемлекетті күшейтудегі Шанхай ассосациясының ресми емес органы болып табылады. Оның негізін қалаушысы Лян Цичао. «Шиубао» газеті 1898 жылы Қытайдағы ең ірі басылымдардың біріне айналып, 10 000 аса таралыммен шықты.

1898 жылы Цыси патшайымы сарай төңкерісін жасап, нәтижесінде реформаларды жақтаушылар мен олардың басылымдарын қудалау басталды. Патшайымның жарғысымен 1898 жылдың 8 қазанынан бастап мерзімді басылымдардың шығуына тыйым салынды. Репрессия нәтижесінде реформаторлардың көбісі жазаға ұшырап, Қытай территориясындағы реформатолық басылымдар жойылды. Публицист-реформаторлардың жартысы, соның ішінде Лян Цичао мен Кан Ювей Жапонияға қашып кетті. Содан кейін оппозициялық Қытай журналистикасының радикализациясы антиколониялдық ұлттық басылымдар эмиграциясының пайда болуына әкелді. Олар белсенді түрде тәуелсіздікті талап етуді насихаттап, республикалық және демократиялық идеяларды алға тартты. Мұндай жетекші басылымдардың бірі болып 1905 жылы Токиода Тәуелсіз Қытай Республикасының алғашқы Президенті болған Сунь Ятсен құрған «Минь Бао» («Народная газета») газеті шықты.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Азия елдеріндегі отар және тәуелді мемлекеттердегі жергілікті халықтың Еурополық метрополиядан азат ету мен өзін-өзі басқару талпыныстарын білдірген ұлттық басылымдар пайда болды. 1881 жылы Үнділік антиколониялдық қозғалыстың радикальды қайраткері Тилак маратх тіліндегі «Kesari» және ағылшын тіліндегі «Mahratta» газеттерін басып шығарды. Алғашқы кезде екі газет жергілікті халықтың білімінің дамуын, үнділіктердің саяси еркіндігі мен реформалар жасауын талап еткен. Ол кейін ұлттық бостандық пен Британ отаршылдығына қарсы күрестегі ұстанымға айналып, нәтижесінде Тилак бірнеше рет түрмеге отырғызылған. Тағы бір ерекше орын алған үнді ұлттық басылымдардың бірі Махатма Гандидің «Yong India» («Молодая Индия») газеті болды.

Ұлттық тәуелсіздікке жеткен дамушы елдер өздерінің табыстарынан кейін (әсіресе мерзімді баспасөз) журналистиканың дамуына кедергі келтіретін қомақты мәселелермен қақтығысып келді. Бұл мәселелердің қатарына экономикалық жағынан артта қалу, халықтың жаппай сауатсыздығы мен баспаханалық базаның ескіруі болды. Нәтижесінде, Бангладеш тұрғындарының 200-ден біреуі ғана газет оқыса, осы уақыттағы Индия халқының 25-нің бірі ғана басылымдармен танысып отырған. Пәкістан халқының тек қана тоқсанының біреуі сауатты болуы айтарлықтай елдің мерзімді баспасөзінің қызмет өрісінің тарылуына әкеп соқты. Техника жетіспеушілігі мен тұрғындардың көптілділігі үлкен қиындықтар туғызды. Осылай, Пәкістан баспа ісі ағылшын тілді шығарылымдар мен урду тіліне арналған газеттерге қызмет көрсетуге негізінен ыңғайлы болған. Осы уақытта, басқа тілде шығатын газеттердің алдында шрифтің жетіспеушілігі және линотиптерге қажетті құралдардың болмау мәселелері тұрды. Пәкістан басылымдарының технологиялық және экономикалық қиындықтары, әкімшілік езгі күнделікті газет санының қысқаруына әкелді.

1990 жылдың бас кезінде Индияда 2 280-нен артық күнделікті газет шығып тұрды. Ал, мерзімді басылымның жалпы саны ағылшын тілінде – 25,500 (4276) шектен тыс көтерілсе, сол сияқты Индия халқының – хинди (6429), бенгали (1299), малаялам (1737), гуджарати (1138), урду (1363), тамильска (1193) және т.б. тілдерде де осындай шарықтау болды. Дегенмен, газеттердің басым көпшілігі аз таралымды болып келді, олардың экономикалық жағдайы тұрақсыздық танытты.

Оңтүстік Азия елдерінің басым көпшілігі – Индия, Пәкістан, Бангладеш, Шри-Ланка, Малайзия, Сингапур және т.б. бұрынғы британ иелігінде болған ағылшын мектебінің журналистикасы ықпалымен құрылған күшті дәстүрі болды. Жергілікті ағылшын тілді баспасөздің материал беруі және жарияланым стилінде британ басылымдарымен көп жыл бойы болған қарым-қатынас негізінде меңгерілген тәжірибенің қолтаңбасы айқын көрінді. Бұл аталған елдерде көп ірі баспа компаниялары мен мерзімді баспасөз шығарылымдары отаршылдық кезеңінен бұрын пайда болған. Жергілікті тілдерде шығып отыратын газет-журнал түрлері мен стилі алуан түрлі болды. Мұндай басылымдарды тарату және қоғамға олардың ықпалы отаршылдық мерзімде ұдайы өсті. Алайда, осыған байланысты таралған пікірлер бойынша, жақсы журналистік кадрлар өте ықпалды және ақпарат тарататын басылымдар болып табылатын ағылшын тілді газет-журналдар редакцияларына жұмылдырылып отырды.

Жапония өзіндік мерзімді баспасөзі бар Азияның экономикасы дамыған алып елі. Жапон баспасөзін дамытуда әлеуметтік модернизация (жаңғыртудан) ықпалынан басталған үрдістер 1870 жылдары мерзімді баспасөздің қосылуына әкеледі. Қазіргі күннің өзінде соның бөлігі шығарылып тұрады, олардың арасында қазіргі ең ірі газеттер – «Асахи» мен «Иомиури». ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында Жапонияда мыңдаған газет-журналдар басылып, оның көпшілігінің таралымы шектеулі болды. Елдің қоғамдық-саяси өмірінде милитаристік тенденциялардың күшеюі 1930-шы жылдарда баспасөз бен радиохабар таратудағы үкімет бақылауын қатайтады. Мерзімді баспасөздің басқарылуы мен бақылауын қамтамасыз ету мақсатында, әсіресе өздеріне шовинистік экспонциялық насихатты қолдану аумағын кеңейту негізінде сол кездегі Жапония басшылығы басылымдардың санын шұғыл қысқарту жолымен 1943 жылы 55-ке дейін жеткізіп, олардың таралымдарын бір уақытта көбейтеді.

Жапондық баспасөз жүйесіндегі үстемдікті сипаттайтын бірнеше көптаралымды басылымдардың жағдайы соғыстан кейінгі жылдарда да қайталанды. 1948 жылдың шілде айында АҚШ-тың оккупациялық өкіметінің кірісуімен алдын-ала цензураның жойылуынан кейін, жапон аудиториясына таралымы мен ықпалы жағынан өз саласында «сапалы» және «бұқаралық» деп саналған үш алып басылым «Асахи», «Иомиури» және «Майнити» басылымдарын басқа бірде-бір жапондық газеттермен салыстыруға да тұрмайтын болды.

1919 жылы Қытай журналистикасының дамуында жаңа кезеңдер басталды, бұған үлкен үлес қосқан коммунистік басылымдар ел баспасөзіне жаңа дәуір әкелді. Көп уақыт бойы Қытай журналистикасы азаматтық соғыс, жапондық оккупация секілді ауыр жағдайлармен соқтығысып отырып дамыды.

1949 жылы қазан айында ҚХР-дің құрылуы елде билеуші коммунистік партиясының бақылауында болатын мерзімді басылымдардың пайда болуына негіз болды. Барлық гоминдалық баспалар мен радиостанциялар жұмысын тоқтатып, жекеменшік газеттер болса біртіндеп мемлекет иелігіне өте бастады (меншік иелерінен сатып алынғандары кемде-кем). 1954 жылға қарай халық көп орналасқан бұл елде 270 газеттің жалпы таралымы 8 000 000 данамен шығып, олардың тең жартысынан көпшілігі билеуші топ компартияларының қолына қарады. Формальды көп партиялықты сақтау кейбір басылымдарды шығаруды қамтамасыз етті. Басылым партия органы Қытай Коммунистік Партиясының саяси одақтастары болды. 1956 жылы Қытай журналистикасының «Жэньминь Жибао» («Халықтық газет») газеті басшылығымен орталық баспасөздің әсері мен таралуын күшейткен реформасы шығарылды. «Мәдениет төңкерісінен» кейін 1960 жылдың ортасында Қытайдың мерзімді баспасөзі бірден құлдырады, шығарылуы тоқтатылды. Нәтижесінде, саяси және идеологиялық тазартулардан кейін осындай алып елде 1970 жылы не бары 42 газет қана шығып отырады. Бұл 1965 жылмен салыстырғанда жалпы саны 301-ге қысқыртылған. Журналдар саны 40 есеге азайып, 1970 жылы бар-жоғы 21 журнал шығып тұрған. Оның 84,4% әртүрлі дәрежедегі таралымы азайтылған партия органдарының басылымдары болатын [1,46-б].

1970 жылдары қабылданған баспасөз саласын көтермелеу шарасы (көп жағдайда, міндетті жазылу арқылы) шамалы ғана нәтиже берді. Шамадан тыс саясиландыру мен бейімдеу (унификация) жақтарын көздеген басылымдар оқырман қызығушылығының өсуіне әсер ете алмады, ал өмір сүру деңгейінің төмен жағдайы, сауатсыздықтың тым белең алуы мерзімді баспасөзге жазылуды шектеді. Тіпті жаңа дәуірдің келуінде де Қытайда 16% ер адамдар мен 38% әйел адам сауатсыздар қатары болды.

Елде Мао Дзедун өлімінен соң және Қытай Коммунистік Партиясының батыл топтап басқаруынан аластатылуынан кейін басталған саяси-экономикалық реформаның әсерінен баспасөздің қарыштап дамуына алғышарттар мен келісімдер жасалады. 1980 жылдары Қытай журналистикасына өзгертулер енгізіліп, мерзімді баспасөздің екпінді дамуына жол ашылады. Мысалы, басылым санының көбеюі, таралу аумағының молаюы секілді. 1986 жылы болған өзгерістерден соң он жылдан кейін, Қытайда 6000 газет-журнал басылады. Сонымен бірге, көптеген басылымдар, әсіресе газеттер шағын таралыммен шығарылып, соның 1777 ішінде 98 ғана күнделікті басылым болып табылады. Партиялық басылымдар таралымдарының қысқаруына біржақты тенденция әсер етті.

Газет мерзімді басылым атауларының жалпы санының бестен бір бөлігін жалпы саяси газеттер құрайды, олар әртүрлі дәрежедегі партия органдарының ұйымы Қытай Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінен бастап уезд парткомдарының ұйымы болып табылады. Дегенмен, газет мерзімді басылымы шығарылымына байланысты алуан түрлі болып келді. Оған қоса, қоғамдық ұйым органдарының (кәсіподақ, комсомол және т.б.), ғылыми-техникалық, экономикалық, педагогикалық, заң саласы, спортқа байланысты газеттер шығарылады.

Журнал мерзімді басылымдар ішінде негізі қоғамдық және саяси, ғылыми салаларға мамандандырылған шығарылымдары басым болды, сонымен қатар, ғылыми-танымдық, қоғамдық-саяси және әдеби-көркем журналдар да жариялана бастады. Көпшілік оқырманның ықыласы ғылыми және ғылыми-танымдық журналдарға ауды. Ол қазіргі Қытай елінде көрініс тапқан жылдамдатылған ғылыми-техникалық модернизацияның етек алуымен сипатталды. Осы аталған басылымдардың кейбіреулері белсенді түрде Қытай қоғамының ырықтандыру идеясын қолдап, ғылыми-техникалық қызметкерлер мен интеллигенцияның ықыласын өзіне тартты.

Басылымдар әр түрлі мазмұнды ұстанып, безендірілуі де жақсарды, оқырмандармен жұмысы жандана түсті. Кезінде тыйым салынған, жұмыссыздық, инфляция, кедейшілдік, ауыл тұрғындарының қиын күн көрісі секілді көп мәселелер баспасөз бетінде орын алуына жол ашылды. Баспасөз Қытай қоғамының дамуындағы коррупция, мемлекеттік шенеуніктер мен партия мүшелерінің лауазымдарын асыра пайдалануы сияқты елдің дамуындағы жағымсыз жақтарын ашық түрде сынап-мінеді. Мұндай өзгерістерді Қытай партия басшылығына деген Ден Сяопиннің көзқарасы мен оның жақтаушыларының мүддесінің бір болуы, елдің жаңаруындағы катализатор секілді баспасөздің үлкен ықпалының болуынан еді. Партия насихаттау басшылығының шешімі бойынша газеттердің бұдан былайғы неден бой тасалау керектігін өздері шешетіндігін мәлімдей келе, бір уақытта партия көшбасшысы Ху Яобан баспасөз бетіндегі 80% ақпараттың реформаның жетістігіне арналса, қалған 20% кемшіліктерге негізделуі керек деп санаған.

Қытай журналистерінің өз араларында реформа мен оның болашағына байланысты бір-бірінен айырмашылығы бар негізгі үш бағытты маоистік ортодокстар, реформаны шектеушілердің жақтастары, батыстық үлгілерге бағдарлаушы либерализацияның жолын ұстаушылар болып бөлінді.

1989 жылы Пекиннің Тяньаньминь алаңындағы наразылықтан кейін баспасөздің партиялық-мемлекеттік бақылаушылары қатаңдықты күшейтті. Либеральдық бағытты ұстанатын журналистер бөлігін жұмыстан босатып, кейбіреулерін абақтыға жауып, жер аудартып та жіберді. Редакциялардың көпшілік басқарушылары ретінде «тастай қатты» маоистер тағайындалды.

1990 жылдың ортасында Қытай БАҚ қызметі 1992 жылы Ден-Сяопиннің реформасын одан ары тереңдетуді үндеп сөйлеген сөзінен кейін біршама өзгеріп, ресми ішкі саясаттың қайта қаралуына байланысты бірнеше рет өзгертіліп отырды. Редакция ұжымдарының өзін-өзі басқару мүмкіндігі кеңейді, өздерінің экономикалық істерін дербес жүргізе алатындай жағдайға жетті [2,186-б]. Редакциядағы жұмыстың басты жетістігі жарнамадан түскен табыстың көлемі есептелетін болды. Нәтижесінде, Шанхай газеттері 1995 жылы жарнамадан түскен кірістен 4,5 миллиард юань табыс тауып, бес жылдың ішінде баспасөзде жарияланған жарнаманың санын алты есеге дейін арттырған. Ал, Қытайдың орталық телеарнасы бір миллиард юань, «Гуанжоу Жибао» газеті болса 3 000 000 юань көлемінде пайда табады. Қытайдың ең беделді он журналының 9-ы сән әлемі, фильмдер, спорт, азық-түлік тағамдарын жарнамалаумен айналысады. Коммерциялық жарнамалар жылдам қарқынмен белді арна ретінде Батыс елдерінің мәдениетінің үйреншікті және тұтынушылар қажеттіліктерінің үлгісі болып табылады. Сонымен бірге, жарнамадан түскен табыстың артуынан Қытай БАҚ-ның жылдам дамуына жол ашылып, 1990 жылдардың ортасында елде 2000-нан астам газет, 1000 астам радиостанциялар мен 2000 жуық эфирлік, кабельдік, спутниктік телеорталықтар халыққа қызмет көрсете бастады [3,37-б].

Реформалық үрдістердің ықпалынан Қытай бұқаралық ақпарат құралдарының құрылымы өзгереді, баспасөз бетіндегі материалдар ашық беріліп, тақырып аясы кеңейіп, журналист шығармашылығының лексикасы түрлене түседі. Қазірдің өзінде партия баспасөзінде әр кезде оқырманның көңілін бірден аударатын сенсациялық оқиғаларға арналған жарияланымдар шығарылады.

Партия баспасөзінің ықпалы түсе бастағаннан кейін «Жэньмин Жибао» («Халық газеті») газетінің редакциясы 1998 жылы «басылымға жаңа келбет» керек екенін жариялайды. Газет «Мәдениет төңкерісі» кезінде таралымын 6 000 000 данаға жеткізіп, 1990 жылдың аяғында болса ол екі есеге қысқарып қалады. Қытай баспасөзінің күшті де, кәсіби білікті болуы, журналист мамандарын даярлау жүйесінің дамуымен тікелей байланысты болды. Алғашқы он жылдықта бұл тұжырым басқаша сипат алды, журналист деген атаққа лайықты болу идеологиялық жұмысшы, яғни, саясатқа деген көзқарасы түзу болса ғана болды деп саналса, кәсіби біліктілігі екінші орында тұрды. Журналистерді даярлайтын орталықтар желісінің аз болуы, әрине алып елде мамандардың жеткіліксіздігін туғызды. Нәтижесінде, 1990 жылдардың бірінші ширегінде 6%-ға жуық журналист кәсіби білікті болса, жұмыс істеп жүргендердің жартысынан көбі журналистік білімі жоқ болып табылды.

«Бүгінде араб әлемінде баспасөз бостандығы жоқ» [4,5-б],- деп кесіп айтқан осы ойдың авторымен болған әңгімесін Мысырдың атақты публицисі Мухаммед Хассанейн Хейкал жариялайды. Мұны айтқан бұрынғы Президент Насердің серіктесі және Египеттің ірі басылымының бірі, араб әлемін түгелімен ақпаратпен қамтамасз етіп отырған журналистика ақсақалы саналатын «Әл-Ахрам» газетінің редакторы болған көрнекті қайраткердің мойындауы болатын. Жалпы Араб елдерінің көбінде мерзімді баспасөзді үкімет орны қаржыландырып, оған құрылтайшылық етеді, БАҚ пен журналистерді авторитарлық үрдіспен басқарып, басқан ізін аңдиды. Аталмыш елдерде дербес шығарылатын жекеменшік басылым санаулы ғана. Тұрғындардың көбінің білім мен мәдени деңгейі төмен болғандықтан, ақпарат қабылдаушылардың өзі сан жағынан шектеулі, ұлттық жарнама нарығының аясы тар болғандығынан коммерциялық баспасөздің дамуына мүмкіндік жоқ. Азияда 1980 жылдардың басында жекеменшік басылымдар Бахрейн, Иордания, Ливан, Катар, Кувейт, Марокко, Тунис, Сауд Арабиясы секілді аз ғана елдерде болды [5,28-б].

Араб елінің заң шығарушы органдары баспасөз жұмысына қатысты есепсіз шектеулерді ескертеді. Иракта, Саддам Хусейн кезінде баспасөзге қатысты заң шығарушы органдардың тыйым салуы көп болған. Президенттің және де басқа да жоғары шенді заңды тұлғаларға қатысты қаралайтын деп танылған жарияланымдар үшін өлім жазасы қарастырылған.

Бүгінде Араб баспагерлері мен журналистері үкімет орнының қысымының сыртында әртүрлі бағыттағы экстремистік күштердің, діни фундаменталистердің қатаң бақылауында жұмыс істейді. Журналистер мен редакторларға қарсы кәсіби жұмысын атқарып, шындықты жариялағаны үшін қорқыту, үркітулерге ұшырайды және оларға қарсы өлтіріп кету мен өзге де қастандықтар аз емес. Египеттік бір редактор есік алдындағы күзетшісі қарулы бола тұрса да, өз қағаздарының арасында жұмыс үстелінде тапаншасын да сақтайды екен. Себебі, тұрақты болып отыратын терракт қорқытуларынан сақтану мақсатында қару ұстауға тура келеді. Ал, Батыс Еуропа елдерінде шығарылатын күллі арабтарға арналған басылымдарға келсек, олардың жөні басқа. Ондағы сарын басқаша бағыт ұстанады.

Қазіргі таңда нарықтық экономика қатынасы қарқынды дамып, сауда-саттық кеңейді. Ұлттық табыстар мол мұнайлы елдердің саны арта түсуі 1990 жылдары Йемен, Оман елдері қосылды. Бұл Араб әлемінде коммерциялық БАҚ-тың орын алуына игі ықпал етті және алдағы таяу жылдарда Араб елдерінде мемлекеттік емес БАҚ жүйесінің пайда болатындығына кепілдік береді, қаржыландыру мәселесіндегі ең басты үлгі коммерциялық жарнамалардың негізінен және тәуелсіз мемлекеттердің қаржы бөлуіне байланысты.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 Андрунас Е.Ч. Информационная элита: корпорации и рынок новостей. – М., 1991. – С. 209.

2 Чжан Хэфэн. Государственная периодическая печать Китайской Народной Республики о проблемах модернизации китайского общества в 1970-е–90-е гг. – СПб., 2001. – 188 с. и др.

3 Ли. У Регулирование информации в китайском Интернете./Век информации. Тезисы международного постоянно действующего научно-практического семинара. 20 декабря 2000 г. выпуск второй. СПб. 2001. – С. 37–39.

4 Сергеев Г.И. От дибао к «Женьмень жибао». Путь в 1200 лет. История средств массовой коммуникации Китая. – М., 1989.

5 Varis, Tapio. International Flow of Television Programmes. UNESCO. 1985.

1. Британдық Үндістанда XIX ғасырдың бірінші жартысында ағылшын баспагерлері шығарған қандай басылымдар болды?

2. Жапонияның қазіргі ең ірі газеттер «Асахи» мен «Иомиури» қай жылы шықты?

3. 1990 жылдың бас кезінде Индияда БАҚ дамуында қандай ерекшелік бар?

4. 1919 жылы Қытай журналистикасының дамуында қандай өзгерістер байқалады?

5. 1930-шы жылдарда баспасөз бен радиохабар таратудағы үкімет бақылауы не үшін қатайды?

6. «Мәдениет төңкерісінен» кейін 1960 жылдың ортасында Қытайдың мерзімді баспасөзінің қандай артықшылығы бар?

7. «Жэньмин Жибао» («Халық газеті») газеті қай жылы шықты?

8. Қытай Коммунистік Партиясының Орталық Комитетігің газеті қалай аталады?

9. «Әл-Ахрам» газетінің редакторы кім?

10. Батыс Еуропа елдерінде шығарылатын арабтарға арналған басылымдар нені насихаттайды?
5.2 Азиядағы телерадио хабарын тарату жүйесі

Радионың дамуы. 1922 жылы Азияның елдерінде радиода экпериментальді бағдарламалар қолданыла бастады, атап айтар болсақ, Жапония, Индонезия, Қытай, Филиппиндегі радиостансаларда жүзеге асты. Жапониядағы байланыс және іскер топ өкілдері айтуы бойынша бұл мамандарының үлкен қызығышылығын туғызды. Сондықтан радиохабар ұйымдарының американдық және еуропалық тәжiрибесi зерттелдi. 1922 жылы алғашқы жүйелі Жапон радиостанциясы іске қосылады. Келесі жылы елде коммерциялық радиохабарлар серіктестіктері құрылып, олар мемлекет қарамағына қарайтын, Жапонияның ірі қалалары Токио, Осака, Нагоеде орналасып үлгерді. Талпынысы адуын Жапония шеңберiндегі барлық қазiргi радиостанция үкiметтiң iшкi және сыртқы саясатына бақылау орнатты. Бұл 1926 жылы елде біртұтас орталықтандырылған радиостанция жүйесі «Ұлттық хабар корпорациясы» («NHK») құрылуымен байланысты болды. 1928 жылы Жапонияның барлық аумағына арналған жалпыұлттық орталықтандырылған радиобағдарламалар ұйымдастырылып, төрт жылдан соң бұл үрдіс екі арнада берілетін жүйеге ауысты. Корпорация қызметiнiң қаржыландыруы кесте бойынша iске асып, қаржыландыру механизмін ескертіп отырған британдық компания «Би-Би-Си» «NHK» ұзақ уақыт бойы бюджетті бақылап, радиоқабылдағыш иелерiнен абонененттiк төлемақы алу арқылы толықтырып, бұл үкіметтік деңгейде тексеріліп отырды.

Жапония саясатындағы шовинистік экспонсиялық тенденциясың өсуі 1930-1940 жылдардың басында, үкіметтік радиобағдарламалардың бақылауын күшейете түсті. «NHK» Азиядағы жапондықтардың ұлттық артықшылығының ресми насихатталуы, колониалдық басып алуды, империялық саясатының рупорына айналып кеттi. АҚШ-пен Жапония келісімшарты арқылы тек 1951 жылы коммерциялық радиостансалар кең түрде таратыла бастады.

Күншығыс елінде осы кездері радионың дәуірлеу мерзімі басталды, біраз АҚШ және Жапонияның Еуропалық мемлекетінің отарына айналған Азияның бөлігінде радиохабар дамуы колониалдық билік кедергісіне ұшырады. Үндістанда, Үндіқытайда, сондай-ақ, Азияның бірқатар елдерінде радиохабар жүйесі отарлануы Еуропалық азаматтарға бағытталған ақпарат беруге арналды. Коммерциялық радиохабарлардың дамуы саяси және экономикалық себептерге байланысты тойтарылды. Жергiлiктi жарнамалық нарықтың заңдастырған станциясының бөлiмшесiнiң экономикалық өркендеуiне кедергі жасады.

Мемлекеттік хабар тарату. Көп елдерде радиохабарларды тарату негізінде мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылып, редакциялық саяси бағдарламаларға талдау жасайтын мемлекеттік бюрократияның бақылауымен жүрді. Мемлекеттік хабар тарату моделі орталықтанған жоспарлы экономикасы бар, диктаторлық және фашистік режимдегі елдерге өте тиімді болды. Бұл тәуелсіздік алған Азия мемлекеттерінде басымдыққа ие болды. Отарлық басқыншылықтан азат болған алғашқы жылдары басқарушы және хабар таратушы мекемелер аудиторияның көңілін көтеретін құрал ретінде ғана танылды. Радио жұмысы дұрыс бағытта қолданылмады. Мемлекеттердің ішкі құлдырауынан радиостанциялар ақпарат таратуға мемлекет тарапынан қаржы ресурсын ала алмады. Әлеуметтік – экономикалық артта қалушылықтың, халық сауатсыздығының алдын алатын радионың ағартушылық міндетіне назар аудырылмады. Индия, Индонезия сияқты көп ұлтты елдерде радиохабар тарату кезінде ол елдегі көп тілділік, ұйымдардың мәдени және діни айырмашылығы қиындық туғызды. Араб елдерінде радиохабар тарату (телевидениия сияқты) мемлекеттің жекелей меншігіне айналған. Араб әлемінің көп елдері халықаралық ауыр жағдайды бастан өткеріп отырғандықтан (тіпті «соғыс ошақтары» болғандықтан), радиохабарларды тарату жоғары саясиланған сипатымен ерекшеленеді.

Халықаралық радиохабар тарату. Жапонияда хабар тарату арнасын құрған кезде Еуропалық державалардың жолын таңдады. Қамауға алынған Маньчжурия, Корея және Тайвань елдерінде алғаш радиостанцияларды ашқан жапондықтар 1938 жылдың қарашасынан бастап қызметімен отар елдерде хабар таратуды бастады. 1941 жылы «NХК» хабар тарату корпорациясының «Жапоия радиосы» («Радио Япония») бөлімшесі 16 тілде хабар таратты. Тек қоршауға алынған Қытай провинцияларда жүзедеген жапондық радиобағаналар орнатылды.

1938 жылы Қытай жерінде құрылған «Қытай дауысы» («Голос Китая») жапон басқыншылығынан аман гоминдандық радионың негізгі мақсаты, Қытай территориясындағы Жапония басқыншыларына қарсы күрес еді. Бұл радиода бағдарламалар жапон, орыс, Батыс Еуропа тілдерін қосқанда тоғыз тілде тарады. Шетелдерден тараған бағдарламалар, көбіне сол елдің тәуелсіздігіне, ішкі саясатына қол сұғушылық ретінде қабылданды. Бұл ұлттық аудиторияға шетелдік бағдарламалардың қол жетімділігін шектеуге әкелді. Отыз-қырқыншы жылдары шетелдік радиостанцияларды ұстайтын қысқа толқынды қабылдағыштарды қолдануға тыйым салынды. Мысалы, Жапония тұрғындарына 1933 жылдан бастап Америка басқыншылығына дейін қысқа толқынды қабылдағыштар ұстауға тыйым салынды. Саяси-дипломатикалық демарштар қабылданып, шетелдік арналар эфиріне жасанды бөгеттер жасалып, хабар таратуда қиындықтар туды.

Соғыстың алдындағы жылдары Ұлттар Лигасының бастамасымен халықаралық-заңдық тұрғыда радиохабар таратуды бақылау қолға алынды. 1936 жылдың қыркүйегінде Ұлттар Лигасының бастамасымен хабар таратуды бейбітшілік мақсатында қолдану жөніндегі конвенция қабылданды. Алайда, өзара өршіген қақтығыстар радиодағы үгіт-насихатты тоқтата алмастан, халықаралық-заңдық құжат ретінде ғана қалды.

Шетелдерге хабар тарату жүйесі Қытай Халық Республикасында орналасқан. Ең озық германдық сандық технологиямен жабдықталған «Қытайдың халықаралық радиосы» («Международное радио Китая») күніне 260 сағат, орыс және эсперанто тілін қосқанда бірнеше тілде хабар береді. Жалпы алғанда, қытай хабарларын ағылшын тілді, әлемнің әр түкпірінде жүрген адамдар тыңдауға мүмкіндігі бар. Оның негізгі ақпарат көзі, Қытай Халық Республикасының мемлекеттік «Синьхуа» ақпарат агенттігінің жаңалықтар қызметі дайындаған хабар-ошарлардан тұрады.

Мемлекеттік хабар таратудың озық үлгісі Азияның бірқатар елдерінде бар. Қытай Халық Республикасында өзге шетелдік аудиторияға хабары таралатын Үндістан, Иран, Корей Республикасы мен ҚХР радиолары, сонымен қатар, бірнеше Араб елдерінің жиіліктері бар. 1952 жылы Африкадағы және Азиядағы отаршылыққа қарсы египеттіктердің көтерілісінен кейін, Каирде әлемдегі ең озық хабар тарату арнасы құрылды. Президент Г. А. Насере кезінде Египет Араб елдері арасында көшбасшы орынға шығып, отаршылыққа қарсы елдердің одағын құрды. Бұл күндері «Каир радиосы» барлық Араб елдеріне және Африка, Азия елдеріне 30 тілде хабар таратады. 1980-1990 жылдары бірқатар Араб елдері ең жаңа қысқа толқынды қабылдағыштарды сатып алып, хабар тарату арналарын жаңартты. Сонымен, 1986 жылы Иракта Француздардың техникалық көмегімен әлемдегі ең мықты хабар тарату кешенін тұрғызды.

1 Лазарев А.М., Полякова Н.А., Смирнов Б.В. Япония. Печать, радио, телевидение. - М., 1974.

1. 1930-1940 жылдардың басында үкіметтік радиобағдарламалардың бақылауын күшейете түсуге не себептен болды?

2. Жапонияда қай кезде коммерциялық радиохабарлар серіктестігі құрылды?

3. 1941 жылы «NХК» хабар тарату корпорациясының «Жапоия радиосы» бөлімшесі неше тілде хабар таратты?

4. Хабар таратуды бейбітшілік мақсатында қолдану жөніндегі конвенция қашан қабылданды?

5. Алғашқы Жапон радиостанциясы қашан іске қосылды?

6. Қытай жерінде құрылған «Қытай даусы» радиосы қашан шықты?

7. «Қытайдың халықаралық радиосы» күніне қанша сағат хабар таратады?

8. Қытай Халық Республикасының мемлекеттік «Синьхуа» ақпарат агенттігінің жаңалықтар қызметі туралы не білесің?

9. Азияның қай елдерінде мемлекеттік хабар таратудың озық үлгісі болды?

10. «Каир радиосы» қанша тілде хабар таратады?
5.3 Азия журналистикасының ерекшеліктері

Үндiстан. «Үндiстан уақыты» 1965 жылдан бастап Делиде шығады. Кейiнен Бомбейде және Ахмадабадта шыға бастады, таралымы 20 137 дана.

«Үндiстан» хинди тiлiнде шығатын, таралымы 32 367 дана, күнделiктi газет. «Жаңалықтар» мемлекет және басқа елдерде болып жатқан ресми жаңалықтарды халыққа жеткiзiп отыратын күнделiктi басылым. Таралымы 52 100 дана. «Үндi экспресс» ағылшын тiлiнде шығатын, таралымы 11520 даналық апталық газет.