Солтүстік қазақстан облысының флорасындағы жусан (artemisia) туысы

Күрделігүлділер (Asteraceae) тұқымдасы туыстық және түрлік құрамы бойынша Қазақстан республикасының флорасындағы ең ірі тұқымдастардың бірі болып табылады. Қазақстан Флора бойынша тұқымдастың құрамына 717 түрмен сипатталған және 114 туыс кіреді.

Күрделігүлділер (Asteraceae) тұқымдасы Солтүстік Қазақстан облысының флорасындағы ең ірі тұқымдастардың бірі болып табылады. Зерттеу кезінде жалпы биология кафедрасының Гербарий Қорының 1700 кеппешөптер даналары өңделді. Күрделігүлділер тұқымдасының туыстық және түрлік құрамы Солтүстік Қазақстан облысының аумағында айтарлықтай әр түрлілігімен сипатталған. Кафедра кеппешөбінің сараптамасы бойынша, тұқымдастың құрамына 181 түрмен сипатталған 51 туыс кіреді. Қазақстан Флорасы бойынша тұқымдастың СҚО-ң аумағында 57 туысқа жататын 185 түрі таралған. Сонымен бұл тұқымдастың түрлері Солтүстік Қазақстан облысының аумағында толығымен беріліген.

Күрделігүлділер тұқымдасының құрамына кіретін жетекші туыстарға кіреді: жусанның (Artemisia) – 27 түрі (барлық флораның 33%), аңдыздың (Inula) – 10 түрі (6,2%), гүлкекіренің (Centaurea) – 10 түрі (6,2%), 8 түрден (5%) кіретін түймедақ (Matricaria) және зиягүл (Senecio), 6 түрі кіретін мыңжапырақ (Achillea) туыстары.

Тұқымдастың бұл туыстары берілген тұқымдасқа жататын барлық флораның 69 түрін немесе 43%-ын құрайды.

Кафедрадағы жиналған кеппешөп даналарының саны бойынша ең ірі туыстарға жатады: мыңжапырақ (Achillea) – 263 дана, андыз (Inula) – 213, жусан (Artemisia) – 133 дана.

Жусанның ең көп таралған кеппешөптерінің түрлеріне мыналар жатады: бөрте жусан (Artemisia austriaca Jagd.) – 25 дана, ермен немесе қара жусан (Artemisia vulgaris L.) – 19 дана, ащы жусан (Artemisia absinthium L.) мен сұр жусан (Artemisia glauca Pall.) 17 данадан және жибек жусаны (Artemisia sericea Web.) мен саралжын жусаны (Artemisia pontica L.) 7 данадан (1 кесте).

Жусан екіжылдық, көпжылдық (сирек жағдайда біржылдық) өсімдік болып келеді, жуан сүректенген тамырсабақты, биіктігі 30-150 см-ды құрайтын жартылай бұталы, шөптесін өсімдік. Әдетте тік сабақты. Барлығында дерлік аздаған немесе көптеген қалың ақшылт және сұрғылт өрмелегіштері болады.

Жапырақтары саусақсалалы немесе қауырсынды тілімделген, тұтас жиекті, ұсақ жіңішке бөлікке бөлінген. Жапырақтары бұтақтарына кезектесіп, қарама-қарсы немесе топтасып орналасады, кейде олар жертаған түзіп қатты қысқарады. Төменгі жапырақтары ірілеу, ал ортаңғы мен үстіңгілері ұсақтау.

Себеттері ұзын шашақ, масақ, сыпыртқы тәрізді жинақталған. Кейбір түрлерінде дисктегі шеткі түтік тәрізді аналық гүлдері бір қатар бойымен және көптеген қосжынысты гүлдерден (Artemisia туыс тармағы); ал енді біреулерінде дисктегі гүлдері аталықтар (Dracunculus туыс тармағы) немесе себеттегі түтік тәрізді қосжынысты гүлдерден тұрады (Seriphidium туыс тармағы).

Жемісі тегіс, ұсақ тұқымша, көпжағдайда олардың ұшуын қамтамасыз ететін желайдары болады.

Жусан (Artemisia) туысының кеппешөп түрлерінің саны пайызы бойынша 1 суретте көрсетілген.

Кафедра кеппешөптері ішінде ең көп таралған түр: бөрте жусан (A. аustriaca Jagd.), ащы жусан (A.absinthium Jacq.), қара жусан (A. vulgaris L.), сұр жусан (A. glauca Pall.)

1 сурет. Жусан (Artemisia) туысының кеппешөп түрлерінің саны

Жусан (Artemisia) туысының Солтүстік Қазақстан облысының флорасы арасында эндем түрі бар, ол құрғақ жусаны (Artemisia semiarida Lavr.), бірақ жалпы биология кафедрасының кеппешөп қорында бұл түр жоқ.

Жусандар орманды-дала, дала, жартастарда, қыраттарда, өнделмеген жерлерде, шалғындықтарда, өрістерде өседі. Шаруашылықтағы маңызы аса зор. Олардың ішінде аса құнды тамаққа пайдаланатын, татымды дәмі бар, дәрілік, бояуылық, сәндік қош иісті өсімдіктер аз емес. Олардың құрамында ащы гликозид абсинтин, смола, органикалық қышқылдар, С дәрумені, және эфир майлары бар. Эфир майлары бар 10 түрлер жатады, олар: (A. frigida Willd., A. pontica L., A. vulgaris L., A. аustriaca Jagd., A. annua L.). Көптеген түрлері өсімдіктер жабынының негізгі компонеттерінің бірі болып табылады (A. marschalliana Spreng., A. schrenkiana Ledeb., A. pontica L.), ал кейбіреулері өте қиын, күресуге бой бермейтін арамшөптер (A. dracunculus L., A. vulgaris L., A. аustriaca Jagd., A. annua L.).

1. 
   Арыстангалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Қазақстан өсімдіктері. – Қазақ ССР-ның Ғылым баспасы, Алматы, 1977 ж.
   
2. 
   Қазақстанның иллюстірлік өсімдіктерінің анықтамасы. Т.2. Алма-Ата,1972 ж
   
3. 
   Қазақстанның флорасы. Т.8. [ Solanaceae – Compositae]. Алма-Ата, 1965, 450 б.
   
4. 
   Жумабекова С.Д., Тлеубергенова Г.С., Каракучукова А.Б. Күрделігүлділер (Аsteraceae) тұқымдасы өсімдіктердің флоралық анализі/ Родная земля ғылымі конф. матер., СҚМУ, 2013 ж.