Тақырыбы: Қаржы құқығының ұғымы мен түрлері және мемлекеттің қаржылық қызметі

Жоспар:

1. 
   Қаржылық бақылау мағынасы және оның мәні мен жүйесі.
   
2. 
   Қаржылық бақылау технологиясы.
   
3. 
   Қаржылық бақылау жане тереңдетілген аудит тәжәрибеі.
   

Нарық экономикасы жағдайында қаржылық бақылаудың дамуы шаруашлық субъектілерінің бюджеттік, қарыздық және өзіне тиесілі қаржыларын заңды, тиімді және мақсатты пайдалануына ерекше көңіл бөледі. Осыған байланысты Қазақстан республикасында мемлекеттік, қоғамдыө жіне әр түрлі жеке салалардың шаруашылық қызметтерін қаржылық бақылаудың жүйесін реформалау үшін бірнеше нормативтік – құқықтық актілер қабылданды.

Қаржылық бақылаудың негізгі міндеті – елдегі экономикалық мақсаттың тиімді жүзеге асуына және елдегі, аймақтағы, секторлардағы, шаруашылық жүйелерінің өндірістік салаларының өркендеп дамуына ықпал ету. Бұрынғы әміршілік - әкімшілік басқару тәсілінен гөрі ұлттық экономиканың әр түрлі салаларын нарықтық әдістермен реттеу, қаржылық бақылау органдарының қайта құрылуы – уақыт талап еткен қажеттілік болды.

Өндірістік күштердің өркениетті дамуы тәжрибесі мен әр түрлі әлеуметтік экономикалық қоғам қатынастары өндіріс үдерістерін көрсетеді. Бұған тек қана қабылдаған заңдар мен қоғамдық тәртіп мөлшерін сақтап отырғанда ғана қол жеткізуге болады. Экономикалық субъектілердің зағдарды сақтап отыруы мен оларға бекітілген жекеменшікті тиімді басқаруын бақылап отыру қажетү Бақылау басқару тетігі болғандықтан басқарудың алға қойған міндеттері мен шешімдеріне бағынады. Сондықтан бақылау маңызы басқарудың экономикалық заңдылықтарымен анықталады. Экономикалық бақылау міндеттерін белгілейтін белгілі бір қоғамды басқару мақсатына бақылау маңызы сәйкес келуі қажет.

Бақылау қоғамдық даму үдерістерін басқарудың жүйесі болып табылады. Бұл халықтық демократияқлық – құқықтық мемлекеттің саяси басшылығына, әлеуметтік басқаруына тікелей қатысты. Бақылау әлеуметтік басқару тетігі болғандықтан, ол әрқашан қажет. Ол бақылау кезеңіндегі объектінің іс барысына бағыт бере отыра, басқару үдерісін басқарудың бекітілген ең жоғарғы үлгісімен бағыттайды.

«Бақылау» латынның «контра рутулус», яғни, белгіленген немесе болжанған белгілі бір оқиға не үдеріске «қарсы қою» деген мағынаны білдіретін сөзінен алынған. Француз тілінен аударғанда «бақылау» сөзі бірнәрсені тексеру деген мағынаны білдіреді. Бірақ ол «контроле» сөзінің негізін ала отырып, трансформацияға түсу арқылы «бақылау» мағынасын беретін болған.

Ревизиялық – бақылау қызметіне арналған арнаулы әдебиеттерде бақылаудың негізгі мәні – шаруашылық жүргізуші объектінің заңдарды сақтауын қадағалау мен мемлекеттік тіртіптің бұзылуын анықтау дер түсіндіреді. Ал, шындығында, басқарушы субъект, объектіні тексергенде оның жүктелген тапсырманы орындалу барысын тексеру үшін жүргізеді.

Бұл бақылау – басқарылушы объектілердің жұмысын тексеруші және бақылап отыратын, әрі басқарушы тетік екенін білдіреді.

Бақылау әлементтері оның жетістікке жету мақсатында біртүтас бақылау жүйесін құрайды.

а) бақылау субъектісі (кім бақылайды);

б) бақылау объектісі (кімді бақылайды);

в) бақылау заты (нені бақылайды);

г) бақылау принципі;

д) бақылау әдістемесі (не арқылы бақылайды);

е) бақылау техникасы мен технологиясы;

ж) бақылау үдерісі;

з) бақылау жүргізу үшін бастапқы деректерді жинау мен өңдеу;

и) бақылау қорытындысы мен оған жұмсалған шығын:

к) бақылау нәтижесі бойынша шешім қабылдайтын субъект;

л) бақылау қорытындысы бойынша қабылданған шешім;

Әміршілік - әкімшілік басқарушылық жүйесі тұсында ұзақ уақыт бойы және нарық экономикалық көшу кезінде қаржылық бақылау деп есептік жазбаларды және есеп берудің ереже бойынша дұрыс құрылғанын, сондай – ақ салықтар мен алымдардың анықтап, тексеретін құрылым деп түсінетін. Біртіндеп бұл түсінік жаңаша қолданыла бастады. Қаржылық бақылаудың жаңа замандағы түсінігі, мазмұны, міндеті кең және оның мақсаттылығының көпжақты, әр түрлі бағытта екенін байқауға болады. Оның ішінде ең маңыздысы болып, есептік – қаржылық сенімділігін, шаруашылық заңдылықтарын сақтау, әр түрлі шаруашылық деңгейіндегі экономикалық құрылымдары басқару тетіктерінің дұрыстығын тексеру болып табылады.

Қаржылық бақылау – ұлттық өнімнің жалпы түсімінің соған сәйкесті қаржы қорына негізделген бағысымен бөлінуін және бір мақсаттарға жұмсалуын тексеруге бағытталған ерекшеліктері бар қызмет түрі.

Қаржылық бақылаудың пәні болып белгіленген ереже негізіндегі нормативтік – құқықтық реттеуді сақтауға негізделгенұдайы өндірістің кеңейтілген үдерісі мен қаржылық ресурстарын басқару болып табылады.

Қаржылық бақылау – заңдылықты сақтауға, меншікті қорғауға, бюджеттік, бюджеттік, заемдік және меншіктік қаржыны дұрыс, тиімді пайдалануға, қаржылық тіртіпті бұзушылықты ашуға көмектесетін экономикалық бақылаудың ең маңызды нысандарының бірі.

Қаржылық бақылаудың ең негізі мақсаттарының бірі – кәсіпорындардың, мекемелердің және басқа да экономикалық субъектілердің қаржылы ресурстарын тиімді пайдалануы меғн қаржылы саясатты табысты жүзеге асыруға ықпал ету болып табылады.

Бақылаудың қаржылық функциясы өндіріс үдерісіне, бөлінуіне, айырбасқа және материалдық игіліктерді тұтынуға қоғамның ықпал етуіне мүмкіндік жасайды. Осы қаржылық функцияның көмегімен бөлінуі үйлесімділігінің жинақталуын, қорлардың қалыптасу ескертеді.

Бірақ бұл мүмкіндік қоғамдық қатынастар мен белгілі бір жағдайдар болғанда ғана жүзеге асады, яғни:

а) ерекше қаржылық бақылау органдарын құру;

б) қаржылық бақылау органдарын білікті мамандармен толықтыру;

в) үкіметтік, ведомстволық және тәуелсіз бақылау органдарының қызметін реттемелеу.

Қаржылық бақылау функциясы өндірістік құралы ретінде пайдаланудың объективті жағдайын белгілейді және қоғамның экономикалық негіздердің қатынасын білдіретін болса, олар өндіріс қатынастарының бөлшектері яғни, қаржылық бақылау қаржыны (жоспарлау, есептеу және талдаумен қатар) басқарудың бір элементтері ретінде кондырмалық санаты болып саналады.

Қаржылық бақылаудың мәні сол, ол ақшалай нысанда жүзеге асады. Кірістердің қалыптасу үдерісі, жинақталу, қаржы қорын құру мен пайдалану, ынтымақтас мемлекеттің немесе жеке елдің, қоғамның барлық деңгейіндегі шаруашылық өміріндегі қаржылық – экономикалық өзара қатынастарын реттеудің тетіктері оның тікелей объектісі болып табылады. Қаржылық бақылаудың іс- әрекеті қаржы қатынастарының кең көлеміне тарады, өйткені қаржының өзі басқа да құнды насандармен, оның ішінде еңбек ақысын төлеуге, өнімінің өздік құнына, қаржылық нәтижелерге, өндірістік инвестицияларға байланысты. Сонымен бірге, қаржылық бақылау мемлекеттік аймақтық құрылымдардың, мекемелердің, ұйымдардың бюджеттік бөлінген қаржыларды дұрыс пайдалануын тексеріп, қызметтерінің барлық жағын, оған қоса кеңейтілген желілері мен контингенттерін (шектелімдерін), қаржыны белгіленген мөлшерде жұмсалуын және т.б. жүзеге асырады.

Қаржылық бақылаудың мәні, мақсаты және тағайындалуы тұрғысынан оның негізгі мәселелері анықталады. Оның ішіндегі ең маңыздысы мыналар:

1. 
   мемлекет, ұйымдар мен тұрғындар алдындағы қаржылық міндеттеменің орындалуын тексеру;
   
2. 
   заңды және жеке тұлғаларға салық салу жөніндегі іс жүзіндегі заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;
   
3. 
   экономикалық субъектілердің бухгалтерлік есебі мен қаржылық есеп беруін бақылау;
   
4. 
   бюджеттің барлық деңгейлерінің дұрыс құрастырылуы мен орындалуын бақылау;
   
5. 
   кәсіпорындар мен мекемелердің қаржылық, еңбек және материалдық ресурстарын тиімді пайдалану мен жағдайын тексеру;
   
6. 
   қаржылық ресурстардың резервтерінің көбеюін, шаруашылық қаржысының айналымын тездету, еңбек өнімділігінің қызметтің пайдалылығын арттыруды анықтау;
   
7. 
   ұйымдар мен мекемелердің қаржы қорларының қалыптасуы мен пайдалануы және қаржылық операцияларды, есеп айырысуды жетілдірудегі ережені сақтауды тексеру;
   
8. 
   қаржылық тәртіпті бұзу мен соған байланысты теріс әрекеттерді алдын алу шаралаы және оны жоюды анықтау.
   

Статис-тика

Экономикалық кибернетика

Қаржы және кредит

Экономика салалары

Эконо-метрика

Есептік – талдау ғылымының қосалқы жүйесі

Бухгалтерлік есеп

Қаржылық бақылау және басқарушылық

аудит

Микроталдау

Макроталдау

Қаржылық есеп

Бастару есебі

Басқару талдауы

Қаржылық талдау

• 
  Жалпы
  
• 
  Сәйкестігіне
  
• 
  Қаржылық есеп беруіне
  
• 
  Операциялық
  
• 
  Сыртқы
  
• 
  Ішкі
  
• 
  Басқарушылық
  
• 
  Міндетті
  
• 
  Тұрақты
  
• 
  Бастамалы
  
• 
  Экологиялық
  
• 
  Қоғамдық
  
• 
  Қоғамдық тексерулер
  

қаржылық

қаржылық

өндірістік

бақылау

Кешенді

бақылау

бақылау

қаржылық

қаржылық

бақылау

бақылау

бақылау

бақылау

бақылау

нәтижелерді

бақылау

Тиімділікті

бақылау

бақылау

Қаржылық бақыаудың іс жүзіндегі көптеген типтері, түрлері және нысандарын мынадай белгілері бойынша жіктемелеуге болады:

1. 
   Бақылау қызметтерінің суъектісі мен сипаты: мемлекеттік, ведомстволық пен сыртқы ведомстволы, корпоративтік, меншік иесінің бақылауы, комиссиялық және жекелік;
   
2. 
   Бақылау объектісі: ішкі, сыртқы, технологиялық, экономикалық, басқарушылық технологиялық, экологиялық, заңдылықжәне т.б.;
   
3. 
   Бақылау аясы: халықаралық, қоғамдық, тәуелсіз, парламенттік, үкіметтік, соттық, салалық, салааралық, ішкі-шаруашылық;
   
4. 
   Бақылау нысаны; аудит, тексеру, тақырыптық тексеру, зерттеу шолуы талдау, қаржылық – бухгалтерлік сараптама:
   
5. 
   Өккізу мерзімі: алдынала, жедел, ағымдағы, келесі, жылдық, тоқсандық, ай сайынғы, он күндік және тәуелдік;
   
6. 
   Қамтау толықтығы: толық, ішінара, кешенді, камерельдық, операциялық, тақырыптық, жаппай, іріктелуі, бір және көп мәнді;
   
7. 
   Бақылаудың түрлері: орындалудың бақылауы, сәйкестігін бақылау, есеп беруді бақылау, тиімділігін бақылау мен арнаулы бақылау;
   
8. 
   Бақылау әдістері: құжаттық, нақтылық, атқарымдық, жүйелік, логикалық, ыңғвйласпалық, ұйымдастырушылық, математикалық, құқықтық, компьютерлік, мониторингтік, технологиялық;
   
9. 
   Бақылаудың кезеңдігі: бір жолды, қайталамалы, жүйелі, жоспарлы, төтенше және т.б.
   

1.Бақылауды жүзеге асыратын мамандар –бақылау субьектілері. Олардың кәсіптік шеберлігі мен турашылдығы жоғары болған сайын, олардың бақылау нәтижесі де жоғары болады.

2. Бақылау обьектісі. Ол курделі болған сайын, оны тексеруге шығарылатын шығын сонша көп болады. Бақылау обьектісінің күрделілігі толық анық ақпараттарды жинауды талап етеді.

3.Бақылаудың әдістемесі яғни бақылау тәсілдерінің жиынтығы және оны қолдану тәртібі. Бақылау құралдарын таңдай білу, яғни бақылаудың тепе-теңдігін есепке алып, турашылдығын, сенімділігін, жеделдігін және бақылаудың сапасын қамтамасыз ету өте маңызды.

Қаржылық бақылаудың негізігі түрлерін айқынырақ қараймыз:

1.Ревизия-мемлекеттік, ведомстволық және сыртқы ведомстволық жүйедегі жетілдірген қаржылық-шаруашылық операцияларындағы заңдылығын, сенімділігін, мақсатқа сәйкестігін және экономикалық тиімділігін анықтауға тиісті қаржылық бақылаудың құрамды бөлігі.

Субьектінің шаруашылық қызметіне және құжаттарында көрсетілуіне қатысты құбылыстармен үдерістер ревизияның мәні болып табылады.

Ревизияның ауқымы өкілетті органның нақты мақсатымен және оны өткізудің бағдарламасымен белгіленеді.

Ревизия –ведомстволық,жоспардан тыс, жоспарлары, толық, толық емес, жаппай, іріктеме, толассыз, тақырыптық, кешенді, құрамдастырылған, қосымша, қайталамалы және т.б. түрлерге бөлінеді.

2. Аудит классикалық түсінікте-сол кәсіпорында жұмыс істемейтін дипломды тәуелсіз аудитормен (бухгалтермен) жүзеге асатын қаржылық бақылаудың сыртқы тәуелсіз түрі. Оның мақсаты білікті маманның белгілі бір критериге сәйкестілік деңгейін белгілейтін және экономикалық іс пен оқиға туралы обьективті, толық, анықты, алдын ала ойластырылмаған пікір мен қорытындыларды тапсырыскерге немес сол қорытындыларды алуға мүдделі пайдаланушыға беру.

Аудиттің түрлері, нұсқалары, теоретикалық, құқықтық, әдіснамалық және ұйымдық негіздері мен тұрпаттары қаржылық бақылаудың нысаны мен қаралатын бағыттарына байланысты білімнің тереңделуіне орай нақтыланып, толықтырылады.

3. Дерек көздері жөніндегі аудит пен ревизияны өткізудің негізі болып құжатты және нақты бақылауды айырады.

Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда ұтымды ұйымдастырыуымен, яғни субъектіні, обектіні нақты белгілеуімен, бақылаудың компоненттерімен, олардың құқықтары мен міндеттерімен, бақылау шараларын өткізудегі әдістерімен нысандарының ұштастырылуымен анықталады. Жоғарыда айтылған бақылау жүйесінің ең жалпы орындалған тиімділікке ықпал ететін факторы болып мыналар табылады:

1. 
   Бақылауды жүзеге асыратын мамандар – бақылау субъектілері. Олардың кәсіптік шеберлігі мен турашылдығы жоғары болған сайын, олардың бақылау нәтижесі де жоғары болады.
   
2. 
   Бақылау объектісі. Ол күрделі болған сайын, оны тексеруге шығарылатын шығын сонша көп болады. Бақылау объектісінің күрделілігі толық анық ақпараттарды жинауды талап етеді.
   

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық бақылауы мен тереңдетілген аудитінің ақпараттық базасының құрылымы, олардың қызметінің мазмұнымен шарттасады.

Қойылған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес, тексеріліп отырған объект мына белгілер бойынша жіктеледі:

1. 
   функционалдық тағайындалым бойынша - жоспарлы, нормативті, есептілік алу, есептен, тыс, талдауы;
   
2. 
   жинау көдері және өңлеу жеңгейі – бастапқы, аралық, нәтижелік, визуалды (көзбен шола) бақылаулар;
   
3. 
   қажетті мәлімет көлемі бойынша – кешенді, тақырытық және жекелей;
   
4. 
   бейнелеу әдісі бойынша – мәтіндік, сандық алфавиттік, алфавитті – сандық, шартты, және графикалық;
   
5. 
   ұсыну насаны бойынша – ауызша, жазбаша, машиналық, машиналық емес, телефонды, магниттік таспалар және дискілер, аудио және видио кассеталар және т.с.с.;
   

Өзгерілімі

• 
  кешенді
  
• 
  тақырыптық
  
• 
  жеке