Тақырып: Тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын реттеу

Топтардың психологиялық сипаттамаларына: топтық қызығулар, топтьгқ қажетгіліктер, топтық нормалар, топтық құндылықтар, топтық пікір, топтық мақсаттарды жатқызады. Топтың дамуы мен оның адам коғамы тарихындағы ролін таддауда (Поршнев, 1966), топтың негізгі таза психологиялық сипаттамасы “біз — сезімі”. Ягаи қауымдастықты психикалық түрғыдан топтастыратын кешеңді принцип, “біз” деген тошық құрылымға кіретін индивидтердің, “олар” топтық құрылымынан өздерін ажырата білуі.

Осылайша қарастырғанда, топтың психологиялық сипаттамалары бекітіліп, ал топтың өзі саналы мақсат үшін өзара өсерлесетін “қауымдастық, іс-өрекет субъектісі ретінде объективті көрінетін қауымдастық” (Шерковин, 1975) деп анықталады. Кейбір зерттеушілер, индивидтер құрылымына сөйкес, топ үшін де: топтық ес, топтық ерік, топтық ойлау, т.б. көрсеткіштерді қарастыруды үсынады.

Қазіріі кездегі көзқарастарға сай, қарапайым тошық параметрлерге: топтың қүрамы, топ қүрылымы, топтық ироцесстер, топтық нормалар мен қүндылықтар, санкциялық (жазалаушылық) жүйелері жатады.

Топтарды зерттеуде топ мүшесі ретіндеіі иңцивидтің орны да топтарды зертгеуде өте маңызды. Бүл жағдайда қолданылатын негізгі терминдер арқылы: “статус”, “позиция”, немесе иңцивидтің топтық өмірдегі орны анықталады. Кейде бүл терминдер синоним ретінде де қолданылады.

Индивидтің топ ішіндеіі екінші сипаттамасы: “рөлі”. Мысалы, отбасыңца, оның мүшелерінің түрлі статустары: әкесінің (шешесі) статусы, үлкен қыз, кіші үл, т.б. Егер де осы өрбір статусқа сөйкес қажетгі функциялар жиынтығын суреттесек, сонда ана, өке, үлкен қыз, кіші үл рөлдерішң сипаттамасын аламыз. Ролдің динамикалылығы (өзгерііштігі) сонда, статус өзгермесе де рол біртектес топтар да, топтың даму барысында сан алуан түрлі болуы мүмкін. Отбасының тарихи даму барысында отбасындағы ерлі-зайьштылардың рөлінің өзгеруі, осы айтқанға айқьш дөлел бола алады.

Индивидтің топтағы сипаттамасының бір компоненті “топтық күтінулер” жүйесі. Бүл терминнің маңызы, өрбір топ мүшесі кез келген бір функцияны атқарушы ғана емес, міндетті түрде басқа адамдардың оны қабылдауы мен бағалайтындығында. Сол арқылы топ (мінез-қүлықтың күтілетін жағдайларының жүйесі) өрбір мүшесінің іс-өрекетін қадағалай алады. Кейбірде күтінулер мсн топ мүшесінің ролді орьшдауының арасында сәйкессіздік туындайды. Күтінулер жүйесін нақты анықтау үшін топ ішінде тағы да екі құрылым: топтық иорма мен топтық санкциялар болады. Барлық топтық нормалар, өлеуметгік нормалар да болып табылады.

Топтық нормалар — топтың өзі қүрастырған жөне қабылдаған белгілі бір ережелері, топ ішіңдегі бірлескен іс-өрекет іске асырылуы үшін, әрбір топ мүшесі сол ережелерге бағынуы қажет. Ягаи, нормалар іс-өрекетті реттейтін функцияны атқарады. Топтық нормалар топтық қүндылықтармен де байланысты. Әрбір өлеуметтік топтардың қүндылықтары өртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан нормалар міңцетті түрде топтық қүндылықтарға негізделеді. Топтық нормалар жалпыға маңызды (қоғамдық) да, осы нақты топқа ғана тән нормаларды да қамтиды.

Индивидтің топпен өзара қарым-қатынасын, ол топтағы қандай нормаларды қабылдайды не қабылдамайды, не себептен олай істейді, соны анықтау арқылы түсінуге болады. Оның маңыздылыгы, тоітгық жэне қоғамдық нормалар мен қүндылықтар сәйкес келмеген жағдайда, топ қоғамдық нормаларга сай емес қүндылықтарға бағыттала бастағанда керінеді.

Әрбір топ мүшесінің нормаларды қабылдау мөлшері де маңызды проблема болып табылады. Әрбір топ мүшесінің топтық нормаларды сақтаудан қаншалықты ауытқығаны, әлеуметтік жөне “жеке түлғалық” нормалардың қаншалықты алшақтығын анықтау қажет. Осы жағдайда топтың өз мүшесін топ қатарьша қайтаратын механизмдерін — санкцияларын талдау керек. Санкциялар екіге бөлінеді: көтермелейтш және тоқтау салатын, позититі жөне негативті. Санкциялар жүйесі нормаларды сақтамауды толықтыру емес, сол іюрмаларды сақтауды қамтамасыз етуге арналған.

Әлеуметтік психологияда жеке түлғаны зерттегенде әлеуметгік бағдар проблемасы маңызды орын алады. Егер де өлеуметтену процесі – жеке адам өлеуметтік төжірибені қалай игереді, оны белсенді түрде қалай қайга жаңғыртатьшын ғана түсіндірсе, жеке түлғаның өлеуметтік бағдарын қалыптастыру – осы игерілген өлеуметтік төжірибені жеке түлға қалай пайдаланады, оның нақты іс-өрекеттері мен қылықтарьшда ол қалай көрінеді деген сүрақтарға жауап береді.

Тек осы механизмді зерттеу нәтижесінде ғана адамның мінез-қүлқы мен іс-өрекеті нақты түрде қалай реттелінш отыратынын түсіндіруге болады. Алдымен жеке түлғаны іс-әрекетке итермелейтін қажеттіліктер мен мотивтерді талдау қажет. Жеке түлғаның жалпы теориясында, нақ осы қимыл-әрекетке итермелейтін қажеттіліктер мен мотивтердің арақатынасының ішкі механизмдері қарастырылады. Дегенмен осы жағдайда мотивті таңдаудың өзі немен анықталатыны белгісіз болып қалады. Бүл сүрақ екі жақты: 1) белгілі бір жағдайларда адамдар неге бүлай, немесе солай істейді; 2) жөне де нақты мотивті таңцағанда нені басшылыққа алады?Мотивті таңдауды белгілі деңгейде анықтайтын үғым – теуметтік багдар үғымы .

Әйгілі грузин психологы Д.Н.Узнадзе мектебінде “бағдар” (установка) арнаулы зертгеу мөселесі ретінде қарастырылады. Бірақ Узнадзенің “бағдары” әлеуметтік бағдардан басқаша үғым. Негізінен, бағдар үғымы -адамның қарапайым физиологиялық қажеттіліктерін өтеумен байланысты. Әлеуметтік бағдар үғымына жақынырақ түрган үғымдар: адамның кез келген нөрсеге өзіндік көзқарасы (И.Н.Мясищев), адамның әлеумеггік ортаға позициясы (Л.И.Божович), бағыттылығы, “жеке адамдық мөні”(А.И.Леонтьев). Сондықтан өлеуметтік бағдарды түсіну үшін осы үғымның өлеуметгік психологияда қалыитасу дөстүрін қарастырған дүрыс болады.

Әлеуметтік бағдарды зерттеу батыс психологиясы мен социологиясында қалыптасқан (Дэвис, 1972). Бүл проблеманы қарастырғанда елеуметгік — психологиялық мөселелерге баса назар аударылады. Шет елдік зерттеушілер “елеуметтік багдарГ терминін көбіне “атгитюд” үғымымен атайды. Француз тілінен аударғанда, атгитюд – әлеуметгік бағдар дегенді біддіреді. Аттитюд үғымын өлеуметтік психологияға енгізгендер У.Томас пен Ф.Знанецкий (1918 ж.) Американ зерттеушісі Г.Олпортгың айтуьшша өлеуметтік бағдарды зерттеудің негізін қалаушы Г.Спенсер (1862 ж. “Первые принципы” еңбегшде). 1935ж. Г.Олпорт бүл үғымның 17 түсінігін береді. Осы кезден бастап, аттитюдті зерттеу жан-жақты қолға алынды. Зерттеулерде, негізінен, атгитюдтің функциясын анықтау жөне қүрылымын талдау бағыттары басым. Аттитюдтің 4 функциясын қарастыруға болады: 1) бейімделшушілік (аттитюд субъектіні, мақсаттарына жеткізуге жетектейтін объектілерге бағыттайды); 2) білу фушщиясы (аттитюд нақты объектіге деген көзқарас тәсіліне қарапайым нүсқаулар береді); 3) көріну (кейде қүндылық, өзін-өзі реттеу функциясы деп атальшады) – атгитюд субъектінщ іпікі күйзелістен арылуы, өзін жеке түлға ретінде көрсету қүралы болады; 4) крргану функциясы (аттитюд жеке түлганың ішкі дау-дамайларью шешуге мүмкіндік береді).

Аттитюд күрделі қүрылымды болғандықтан аталған барлық функцияларын іске асыра алады. 1942 ж. М.Смит аттитюдтің үш компонентті қүрылымын анықтады: а) когаитивті компоненті (өлеуметтік бағдар объекгісін саналы түрде үғыну); ө) аффекхивті компоненті (объектіні эмоциялық бағалау, оған дүрыс не теріс сезімнің анықтаігуы); б) мінез-қүлықтық (конативті) компоненті (объектіге бір сарынды көзқарас). Ендігі жерде өлеуметгік бағдар – үғыну, бағалау, іс-өрекетке дайын болу деп анықтала бастады.

Көптеген эксперименттік зерттеулерде (К.Ховланд “Йель зертгеулері”) аттитюдтің үш компоненті анықталады. Зерттеулерден қызықты нөтижелер алынғанымен, көптеген проблемалар шешусіз қалды. Алдымен, шкалалар нені өлшейді, аттитюдті ме, өдде бір компонентін ғана ма (негізінде объектіні тек эмоциялық бағалауды ғана өлшейтіндей өсер қалыптасады) Эксперименггерде бір объекгіге бағытгалған аттитюд қана қарастырылды. Сонымен бірге аттитюдің адамның нақты жағдайда өзін үстауымен (мінез-қүлқы) байланысты қиындықтар туындады. Бүл қиындық Р.Лапьердің 1934 ж. экспериментінен кейін көрінді. Лапьер экспериментінде екі қытайлық студентпен АҚШ — тың 252 мейманханасына барған, біреуінен басқа мейманханалардың бөрі де оларды жақсы қарсы алған. Лапьерге де, қытайлықтарға да көрсетілген қызмет бірдей болады. Екі жыл өткен соң Лапьер 251 мейманханаға сол екі қытайлықпен (енді оның қызметкерлері) тағы да келсек, қалай болар екен, – деген хат жолдайды. 128 мейманханадан келген жауаптардың біреуінде ғана келісім берілген, 52 % – де қарсы болған, қалғаңцарынан жалтарма жауаптар алынған. Лапьердің айтуынша атштюд (қытайлықтарға деген көзқарас) пен қожайьшның нақты жағдайда өзін үстауьшың арасьшда алшақтық бар. Хаттарда теріс аттитюд бар екені көрінгенімен, нақты жағдайда ол көрінбейді, керісінше оң атгатюд бар сияқты өсер қалады. Бүл түжырым “Лапьер парадоксі” деп аталады.

Мүндай қүбылысты түсіндіру үшін М.Рокич адамда екі түрлі аттитюд болады деген идея үсынды: объектіге және жагдайга. Д.Кац, пен Э.Стотлендтің пікірінше, әртүрлі жағдайларда аттитюдтің өртүрлі жақтары көрініс береді. Аттитюд ироблемасына басқа да көіггеген көзқарастар болғанымен, бөрін түгелдей түсіндіретін модельдер өлі жасалынған жоқ. Аттитюдтік қүбылысты тереңірек түсіну үшін В.А.Ядовтың “Саморегуляция и прогаозирование социального поведения личности” деген еңбегін қарауға болады. Ол еңбекте “Жеке түлғаның әлеуметтік мінез-қүлқын реттеудің диспозициялық қағидасы (концепция) берілген. Әлеуметгік бағдарды қарастырғанда маңызды мөселелердің біреуі – аттитюдтщ өзгеруі.

Аттитюд адамның белгілі іс-өрекетінде көрініс бергендіктен, оның өзгеруін де, іс-әрекеттің өзіңцегі езгерістерді талдау арқылы түсінуге болады. Біз үшін, маңыздысы — мотив (түрткі) иен іс-әрекет мақсаты арасындағы арақатынастың өзгеруі, себебі тек осындай жағдайда ғана іс-өрекеттің жеке түлғалық мөні өзгереді, демек елеуметтік бағдар да езгереді.

Кейбір ғалымдардың (өлеумеггік психолог) көзқарасы бойьшша, бағдар, әлеумепік бағдар, қүндылық бағдар, өлеуметгік таптауырын (стереотші), жеке түлғаның өлеуметтік бағдарлануы деген үғымдар иеарархиялы түрде былай байланысады:

а)өлеуметгік бағдар – қажетгілік, орта жөне өлеуметгік күтінулердің бірлестігінің негізінде қалыптасатын өлеуметтік объектілерге деген бекітілген багдар.Әлеуметгік бағдардың негізівдеқоғашшң(топтың) бүрынғытөжірибесі жөне индивидтің жеке төжірибесі жатады. Әлеуметгік бағдар объектіге деген көзқарасш да қамтиды. Көзқарас өрқашанда бағалау ретінде көрінеді: қодцау – қолдамау — скі үштылық;

ө) қүндылық бағдар — субъекгі мен қоғам үшін маңызды қүндылыққа бағытталған өлеуметгік бағдар – қоғамның материалды объектісі немесе рухани мөдениеті;

б)қүндылық бағытшлық- жеке түлғаның қүндылық бағдарларшшң жүйесі, жеке түлғаның қүңдылықтарға деген таңцамалылық көзқарасьш сипаттайды. Ол иеарархиялы түрде үйымдасқан белгілі қүрылым ретівде болады жөне адамның бағытталыгын анықтайды;