Техногендік қалдықтарды биотыңайтқыштар ретінде пайдалану жолдары

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қызылорда қ.

Кілт сөздер: Күріш қауызы, тауық қиы, өсімдік қалдықтары, биотыңайтқыш.

Кызылординский государственный университет им. Коркыт ата, г. Кызылорда

Ключевые слова: Рисовая шелуха, птицевой навоз, остатки растения, био удобрений.

Korkut Ata Kyzylorda State University, Kyzylord

Ұлыбританияның егіндік жерлерінде гектарына 350 кг артық нәрлі заттар пайдаланылса, Францияда 320 кг, Германия мен Японияда 500 кг-ға жуық, Голландияда – 800 кг-ға жуық пайдаланылса, Россияда не бәрі 100 килограмдай, ал Қазақстанда одан да аз пайдаланады.

Сарапшылар мәліметтері бойынша, соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өнімдеріне минералдық тыңайтқыштарды пайдалану, күрт азайып кетті.

Осы себепке байланысты күріш өнімділігі нашарлап, дән сапасы төмендеп кетті. Тыңайтқыштардың жетімсіздігі топырақтың құнарлылығын дағдарысқа алып келеді.

Ғылыми және іс жүзіндегі тәжірибесі көрсеткендей, ауыл шаруашылығы өнімділігінің жоғарғы көрсеткішіне жету үшін, топырақтың өңдеу көрсеткіші мен дәрежесін қажетті деңгейге жеткізу қажет.

Соңғы жылдары ғалымдар минералдық тыңайтқыштарды азайтып, жер өңдеудің биологиялық тәсіліне көшуді ұсынуда. Бұл сұрақты шешуде негізгі рольді егіндік жерлер мен органикалық тыңайтқыштар атқарады. Сондықтан, өсімдік тектес тыңайтқыштарды, мысалға күріш қауызын пайдалану, күріш өнімділігін арттыруға ғана емес, күріштік алқаптардың агрофизикалық қасиеттерінің де жақсаруына септігін тигізеді. Қызылорда облысында аталған күріш қалдықтарымен қатар төменгі сортты фосфоритті рудалар бар. Осы күріш қауызы мен төменгі сортты фосфориттерді минералды тыңайтқыщтар ретінде бірге қолданса, облыстағы минералдық тыңайтқыштың жетіспеушілік проблемасын жоюға толық мүмкіншілік болады. Үлкен көлемдегі қалдықтар мен жергілікті руданы ауыл шаруашылығында тиімді пайдалану Арал регионындағы экономикалық жағдайды ғана емес, экологиялық проблемаларды да шешуде де көп көмегін тигізеді.

Қазіргі кезеңде өндірістік биотехнология қарқынды дамып келеді. Оның жетістіктері экологиялық проблемаларды шешуде жиі қолданылуда.

Экологиялық биотехнологияның әдістемелері мен процестерін пайдаланып ауыл шаруашылығының көптеген экологиялық проблемаларын шешуге болады: ластанған және тұзданған жер ресурстарын рекультивациялау; экологиялық таза биогаз бен биотыңайтқыштар алу үшін мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және өсімдіктер қалдықтарын қайта өңдеу; экологиялық таза тамақтану өнімдері өндірісін ұйымдастыру; топырақ құнарлылығын арттыру және т.б.

Бұл бағытта айтуға тұратын мәселе, өсімдік қалдықтарын (күріш сабаны мен қауызы) және де мал шаруашылығы қалдықтарын (мүйізді ірі қара көңдері), құс шаруашылығы қалдықтарын (тауық қиы) мен мұнай қалдықтарын қайта өңдеп биотыңайтқыш (биокомпост) жасап шығаруға болады. Биотыңайтқыштарды алу және пайдалану ауыл шаруашылығы экологизациясының алдына қойған міндеттеріне бірнеше себептер бойынша сәйкес келеді: минералдық тыңайтқыштар пайдаланудың көлемін азайтады, егін шаруашылығының өнімдерін арттырады және де ауыл шаруашылық өнімдерінің құрамындағы нитраттарды азайтады.

Осындай минералды тыңайтқыштар жетпей жатқан кезде, тауық қиынан алынған биокомпост, ауыл шаруашылығын арзан және жоғары сапалы тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді.

Тауық қиын, органоминералды тыңайтқыштар алу үшін пайдалану, ауыл шаруашылығы экологизациясы проблемаларын іс жүзінде шешудің, нақты мысалдарының бірі болып табылады. Тауық қиымен күріш қауызын оңтайлы пайдалану, ластанған алаңдарды тазалаумен қатар, топырақтың құнарлылығын арттырады және де жер ресурстарын биорекультивациялау арқылы ауыл шаруашылығы егіншілігінің өнімділігін жоғарылатады. Сонымен қатар биоыңайтқыштарды пайдалану минералды фосфаттарды тиімді қабылдауына және атмосфералық азоттағы нитраттардың синтезіне қолайлы жағдай жасайды. Бұл минералды тыңайтқыштарды пайдалану мөлшерін азайтады немесе олардың әсер ету уақытын ұзартады.

Австрияның «Андреас Бауер СОНГМБХ» фирмасы тауық қиын микробиологиялық процесс арқылы өңдеп және оны құрғатып жоғары сапалы органикалық тыңайтқышқа айналдыруды ұйымдастырды. Тауықтың қиын 4-7 тәулік аралығында қайта өңдейді. Биореакторда шикізат биохимиялық және биофизикалық дезинфекцияланып, ашытқан соң нитрофикацияға айналады. Процесс барысында тауық қиы микробиологиялық ыдырайды. Түзілген түйіршік тыңайтқыштар тазаланған және құрамында химикаттар болмайды. Қалдықтарды тазалап пайдаға жарату процесі үнемді және көп уақыт алмайды. Ол периодты режимде 48 сағатта жүзеге асады. Қондырғы экологиялық таза болып табылады.

Қазіргі уақытта осында жолмен жасалған биотехнологияны қолданып мал және құс шаруашылығының қалдықтарын микробиологиялық өңдеп, дәстүрлі емес әртүрлі өнімдер алуда. Бұл мал және құс шаруашылығы бар өндірістік аудандарды экологиялық таза аумаққа айналдыруда және әртүрлі биоөнімдер шығаратын кәсіпорындар салуға мүмкіндік береді.

Ұсынылып отырған жұмыстар, «Ай-Дан Аққұс» АҚ қоғамының техногендік қалдықтарынан биокомпост жасап алынған биотыңайтқыштарды пайдаланып, экологиялық таза күріш өнімдерін өсіру жобасын жасап өндіріске енгізу қарастырылған. Бұл жерде техногенді қалдықтар үшін күріш қауызы мен тауық қиы алынды, ал биокомпост жасау үшін топырақтағыы целлюлоза қиратқыш аэробтық және анаэробтық микроорганизмдер пайдаланылды. Күріш қауызы мен тауық қиы негізіндегі биотыңайтқыш өндірісінің технологиялық кескіні төменде келтірілген.

Сурет 1 – Күріш қауызы мен тауық қиы негізіндегі биотыңайтқыш өндірісінің технологиялық кескіні