-дәріс.Бұйымның тігу технологиясы

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Матаны пішуге әзірлеу әдістері
   
2. 
   Өңдеу әдістерін таңдау
   
3. 
   Алғашқы өлшеу
   
4. 
   Бөлшектерді әзірлеу
   

Үстелден басқа, үтіктеуге арналған үлкен тақта (немесе қалың мата төселген және жең қалыбы бар үстел), үтік бастыратын маталар (дәке, немесе жұмсақ мата қиындысы, мысалы 80 х 80 см мақта матысы) керек.

Жұмысты бастамастан бұрын үстел үстінде тек қажетті заттар тұруы керек. Сол жақта пішілетін нәрсе, оң жақта – қайшы, сызғыш, бор немесе сабын, ине, жіп, түйреугіш, оймақ, суырылатын жіптерді алып отыратын істік болуы қажет. Барлық уақытта жұмыс істегенде болу керек нәрселер: сантиметрлік таспа, кестілтер (ұштары өткір және қайралған), негізгі және қосымша бөлшектерді сызуға арналған қағаз, лекало, қию ұшін жапсырма қағаз және орама қағаз, сызықтарды тексеруге арналған калька.

1. 
   Матаның енің, ұзындығын және ақауларын тексереді.
   
2. 
   Бояуы мен суретін тексереді
   
3. 
   Матаның оң және теріс бетін анықтайды.
   
4. 
   Кішкентай мата кесіндісіне судың әсерін, үтіктің қызу температурасын, матаның отыру дәрежесін, қыртысталуын тексереді.
   
5. 
   Матаны жайып, енін бүктеп немесе бетпе - бет орналастырады.
   

Өлшеудегі міндет киімнің пропорциясына,адам денесіне үйлесімділік, сызықтарына-көлемі мен ара қатынасы дұрыс келтіре білуге тырыс.

1. 
   Артқы бойды әзірлеу: бүкпелерді, бедерлі сызықтарды және т.б. өңдеу.
   
2. 
   Алдыңғы бойды әзірлеу: бүкпелерді, қатпарларды өңдеу және т.б. бастыра тігу.
   
3. 
   Бұйымды әрлеп үтіктеу
   
4. 
   Фурнитураны қадау.
   

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Матаны сандық қабылдау
   
2. 
   Ақаулы маталарды сақтау қоймасы. Конфекциялау
   

Қойма өлшемі – тігін өндірісінің мүмкіншілігіне жабдықталу шартына, өндіріс алаңының өлшеміне баланысты болады.

Негізгі принципі қойманың тиімді орналасуы болып табылады: жүктің тасу жерінің тік сызықтығы және оның созылуының максималды қысқаруы, жүкті тасмалдау ыңғайлылығы және көтеру жолының ең жақсы байланысы, қойманың өндіріс цехында ең жақсы қызмет көрсету үшін жақындығы, өрт қауіпсіздігі талабын қамтамассыз ету. Ақаулы емес маталар қойманың орналасу орны цехтың аймақтық орналасуна байланысты. Ол өндіріс мекемесінің өлшемінің төменгі аумағында да және сыртында орналасуы мүмкін. Маталы ашылған киптер контейнерлер немесе стелажда сақталады. Стелаждар стоционарды және қозғалмалы механикаландырылған болуы мүмкін.

Стоционарды стеллаж қарапайым сөрелер немесе ұялы сөрелер биіктігі бойынша бірнеше қабаттарда орналасқан болып келеді.

Көп қабатты стеллаждың секциясы темірлі каркасты екі немесе үш сөреден тұрады: биіктігі мен ені мынадай стеллаж секциясының есеппен таңдалады, яғни маталардың еркін орналасуы қамтылсын. Сиымдылығын жүк көтеру транспорты құрал-жабдықтарының рулон салмағы мен оның өлшемі, есебімен санайды.

Стационарды түрдегі стеллажға шырша түріндегі стеллаж жатады, олар мата рулондарын жүктеу және жүктемеу және жүктеме үдірісінің механикаландырылған шарты кезінде сақтау үшін қолданылуы мүмкін.

Көп қабатты стеллажды қоймалар тоқты жүктеушілермен, штабелермен немесе кранды штабелермен қызмет көрсетеді.

Қоймаға қабылданған маталар сақтау тәртібі бойынша орынында ұстап матаны қоймада ыңғайлы орналасуын қамтиды. Оның сақтау орны және қойма операциясын орындауымен орналастырады. Осындай тәртіп кезінде келесі негізгі ережелер сақталады:

- сақтаудың әрбір орнында, стеллаждың әрбір сөресінде, әрбір штабелде, әрбір атаулы бір енді және бір түсті, бір артикулді маталар сақталу қажет;

- маталар мынадай жерде және мынадай жағдайда, яғни осы маталардың физико-механикалық қасиетін нашарлатпай және олардың сандық және сапалық сақталуын ең тиімді түрде қамтамасыз етуімен орналастырады;

- мата, мақта, аралық матаны бір штабелде немесе бір қатарда сақтауға жіберілмейді, өйкені олар бір-біріне зиянды әсерлер (кірленген талшықтармен, боялған және т.б.) беруі мүмкін;

- көп сұранысты қолданылатын маталар, сонымен қатар өлшемі және салмағы бойынша ең ауырлары, берілетін орнына жақын орналастырылады (мұндай маталарды стеллаждың төменгі сөрелерінде сақтайды).

Қоймаға түсетін әрбір жаңа маталарды бөлек орналастырады. Стеллаждармен сөрелер маталардың орналасуы үшін әріпті немесе әріпті –цифралы болып белгіленеді. Әріпті - цифралы жүйеде стеллаждың қатарын әріппен, ал стеллаж секциясын, сөресін цифрамен белгілейді.

Маталарды сандық қабылдау.Киімдерді дайындау үшін қолданылатын матаның немесе басқа да матаның сандық өлшемі болып 1 см-ге дейін (жуықтаусыз) дәлдікпен өлшенетін ұзындығы мен ені табылады.

Матаның ұзындығы мен енінің соңғы өлшемі барлық тігін өндірісі үшін міндетті болып табылады. Матаның сандық дұрыс анықталуы кішігірім маталардың қалдықсыз есеп әдісін қолдану үшін қажет.

Матаның ұзындығы мен енін өлшеу. Кішігірім матаның ұзындығы сол матаның басы мен соңы арасының қашықтығымен, ал ені – матаның екі шеткі жиегінің арасымен анықталады.

Кішігірім мата өлшемін өлшеу көлденең өлшенетін үстелде өлшенетін сызғышпен орындайды. Өлшейтін үстелден басқа өлшейтін ақаулы машинаны қолданады, оның қателік өлшемі өлшенетін үстелде өлшенген нәтижелерімен салыстыру бойынша ±0,3 % құрайды.

Барлық маталардың оң бетімен өлшейді, рулонға өлшенгеннен кейін оң бетін ішіне қарата орайды.

Түксіз маталардың ұзындығын өлшеуді былай жасайды, өйткені өлшенгеннен кейін және матаны рулонға өндірістік тоқыма белгісін сыртында қалдырып орайды.

Тігін өндірісіндегі мата енінің өлшеу қажеттілігі тоқыма өнеркәсібінде болатын шығарылатын матаның ені бойынша, жіберілетін ауытқу шкаласына негізделеді. Бүл операция алдағы уақытта матаны пішу кезінде жақсы қолдануға мүмкіндік береді. Кішігірім мата енін әрбір 3 м сайын өлшейді.

Тігін бұйымдарына материалдарды дұрыс таңдау үшін, технологиялық жабдықтардың жұмысының оптималды режимін және операцияның орындалуының техникалық шартын қамтамасыз ету үшін текстиль материалдарының конфекциялаудың негізгі міндеттерін білу қажет.

Киім пакетіндегі текстиль материалдарын конфекциялау дегеніміз, бұл материал жүйесіндегі белгілі көрсеткіштер қасиетімен материалдарды таңдау, мұндағы олардың көрсеткіштері алдын – ала анықталған немесе болжамдалған болуы мүмкін.

Текстиль материалдарының конфекциялауы 2 түрлі әдіспен орындалуы мүмкін:

1.эмпириялық берілгендер негізінде осы материалдардан қасиеттер көрсеткішінің пакетінің белгілі қасиеттер көрсеткішінен материалдар таңдау жолымен. Материалдардың жарамдылық туралы қорытындысы, осылардан пакетті зерттегенненкейін беріледі.

2.осы пакетті құратын берілген материалдар қасиетінің көрсеткіштері негізінде киім пакетінің қасиеттерін болжамдау негізінде. Бұл тажырма модельді оптимизациялық бірізділігімен жалғасатын үдірісті математикалық модельдеумен шешіледі. Материалдар жарамдылығының қорытындысы осы пакетті зерттегенге дейін беріледі.

Материалдардың конфекциялау мақсаттары

Бірінші әдіспен киім пакетіндегі материалдарды таңдауда 4 негізгі мақсаты қолданылады:

Бірінші мақсаты киім пакеті мен берілген материалдардың қасиеттер көрсеткіштерінің бірліктері арасындағы көлемдік байланысын бағалау мен бекітіледі.

Конфекциялау әдісінің екінші түрі– берілген материалдар қасиеттерінің білу арқылы пакет қасиетін болжамдауға негізделген.

Екінші мақсаты әртүрлі қасиеттері бар материалдардан алынған киім пакетінің сапасын субъективті критериялық көмегімен «өте жақсы», «жақсы», «қанағат», «жаман» баға беруден тұрады.

Материалдарды таңдауға нұсқау көбінесе кесте түрінде беріледі. Ол материалдар пакетінің қасиеттерін және олардың сапасының бағалануы тәжірибелік нәтижесінде ұсынылады.

Үшінші мақсаты пакеттегі берілген n материалдар қасиеттерінің зерттелуі негізінде киім пакетіндегі материалдарды біріктіру әдістерінің біреуін қолдануды бағалауға мүмкіндік береді.

Төртінші мақсаты: эксплуатациялық факторларының нақты шарттарға қарағандағы интенсивтілігі жоғарырақ болған кездегі пакет материалдарының көрсеткіштер қасиетінің зерттелуіндегі өзгеруіне негізделген.

Оларға жылу, ылғал, механикалық және басқа да факторлар әсерінен болатын тез қартаюы немесе бүліну әдістері жатады. Бұл әдісті қолданудағы міндетті шарты интенсификациялық зерттелуі әсерінің болмауы болып табылады. Эксплуатациялық шарттарды модельдеу үйлесімділігінің бұл әдістері материалдар жүйесінің тәртібінің ерекшілігін бағалау үшін қолданылады.

Қасиеттер көрсеткіштерін болжамдау – бұл көрсеткіштер туралы берілгендерді қолдану негізінде материалдар жүйесінің қасиеттер көрсеткішін болжамдау (айту); берілген материалдар қасиеттерінің материалдар жүйесінің зерттелуі және алынуға дейінгі немесе материаладар жүйесінің алынуы туралы берілгендер негізінде.

Берілген текстиль материалдарының қасиеттері көрсеткіштері туралы берілгендер ретінде кез келген химиялық, физикалық, механикалық қасиеттері, сондай–ақ құрылымдық сипаттамасын және беттік сипаттамасының көрсеткіштерін қолдануға болады.

Материалдар жүйесін алу шарты туралы берілгендерге технологиялық үідірістің параметрлері қызмет етеді.

Материалдар жүйесінің қасиеттер көрсеткіштерінің болжамдалу әдістері келесі белгілер бойынша классификацияланады:

1.жүйеге кіретін бөлек материалдар, барлық берілген материалдар, сондай – ақ материалдар жүйесінің өзі зерттелу объектісі ретінде болуы мүмкін;

2.болжамдау мақсаты мен тапсырмаларынан алынған зерттеушілермен анықталатын зерттеу түрі бойынша;

3.киімді даярлаудан немесе оны эксплуатациялаудан технологиялық шарттарға жақындатылған, коршаған ортаның нормальды шарттарынан пайда болатын зертеудің шарттары мен параметрлері болуы мүмкін;

4. зерттелген көрсеткіштер арасындағы функционалдық құрамымен немесе басұа байланыстың болуы.

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Әрлеу материалдары
   
2. 
   Киім фурнитурасы
   

киім фурнитурасы жайлы мәліметтер алу

Тоқыма талшықтары қарапайым (элементарлы), кешенді (техникалық) және штапельді болып бөлінеді.

Тоқыма талшықтардан жасалынып алынған иірімжіптердің және жіптердің өңдеу үдерісінде, олардың нақты ұзындығы, беріктігі, созылғыштығы, сызықтық тығыздығы және иілгіштігі, ылғал сақтағыштығы болуы қажет. Сонымен қатар киімді пайдаланғанда әр түрлі жағдайда бұйымды қолдану мүмкін болу үшін, бұйымға түскен әртүрлі күштің әсерінен бұзылудан сақтайтын, белгілі бір механикалық қасиеттерге, сондай-ақ киімде ыңғайлы (жылу өткізгіштік, су өткіз- гіштік, ауа сіңіргіштік) және сыртқы ортаның (түстік тұрақтылық) шар- тына қарсыласуын қамтамасыз ететін физикалық қасиеттері тұрақты болу керек.

Жаратылысы бойынша тоқыма талшықтары екі класқа бөлінеді: табиғи және химиялық. Табиғи талшықтарға өсімдіктекті, жануартекті және минералды, ал химиялыққа - әртүрлі физикалық және химиялық үдерістердің көмегімен жоғары молекулярлы заттардан (табиғи және синтетикалық) жасанды жолмен адам жасаған талшықтар жатады.

Талшықтардың әрқайсысы органикалық және бейорганикалық талшықты шағын кластарға бөлінеді.

Органикалық табиғи талшықтардың шағын класы табиғи шығу тегіне байланысты өсімдік және жануар текті топтарға бөлінеді.

Өсімдік текті талшықтардың тобына мақта, зығыр, кенеп, кендір целлюлозды талшықтардың шағын топшасы жатады.

Жануар текті талшықтар жүн талшығынан және табиғи жібектен құралған, ақуызды талшықтар топшасынан тұрады.

Табиғи бейорганикалық минералды талшықтарға - минералды ас- бест талшығы жатады.

Химиялық талшықтардың бөлінуі өте күрделі болып келеді. Органикалық шағын кластағы химиялық талшықтар екі үлкен топқа бөлінеді: ол - жасанды және синтетикалық талшықтар. Табиғи жоғары молекулярлы қосылыстардан химиялық жолмен алынған талшықтарды жасанды химиялық талшықтар, ал синтезделген жоғары молекулярлы заттардан алынған талшықтарды синтетикалық талшықтар деп аталы- нады.

Жасанды органикалық талшықтар химиялық құрамына байланы- сты гидратцеллюлозалы, вискозды (полинозды, мыс-аммиакты), эфи- роцеллюлозалы (ацетатты, үшацетатты) және ақуызды (казеиндік) талшықтар топшасы болып бөлінеді.

Синтетикалық органикалық талшықтар полиамидті (капрон, анид, энант), полиэфирлі (лавсан, терилен), полиуретанды (спандекс), полиакрилонитрильді (нитрон, орлон), поливинилхлоридті (хлорин), поливинилспиртті (винол) және полиолефинді (полипропилен, полиэ- тилен) талшықтардан жасалатын топшадан тұрады.

Химиялықбейорганикалық талшықтарға минералдыталшықтардың екі түрі жатады металдық және шынылық.

Тоқыма талшықтардың негізгі түрлерінің классификациясы

1- сызбада көрсетілген.

Тігін өндірісінде қолданылатын тоқыма материалдар - маталар, тігін жіптері, ызба, бау және басқалары - негізінен тоқыма талшықтарынан тұрады.

Тоқыма талшықтары өте жіңішке, олардың ұзындығы миллимет- рмен өлшенсе, онда жіңішкелігі миллиметрдің жүздеген және мыңдаған үлестерімен өлшенеді.

Талшықтарды иірімжіпке, матаға өңдеу және тоқыма материалдарға, бұйымдарға қажетті қасиеттермен қамтамасыз ету үшін, олар нақты ұзындыққа, жіңішкелікке, беріктікке, созылу қабілетіне, иілгіштікке, жабысқақтыққа және сыртқы ортаның әсеріне қарсыласуға ие болу керек.

Тоқыма өндірісінде қолданылатын талшықтың ұзындыгы - ең маңызды көрсеткіштердің бірі болып есептелеінеді. Талшықтардан үздіксіз жіп алу үшін, оның белгілі ұзындығы болуы керек, талшық ұзын болса, онда жіптердің арасындағы байланысы күшейіп, беріктігі жоғары жіп алынады.

Талшықтың жіңішкелігі өте жоғары бағаланады, себебі, талшық жіңішке болса, одан жұмсақ және иілгіш жіп алуға болады.

Талшықтың беріктігі олардың үзілуге қарсыласу қабілеттілігі, ол иірімжіп пен матаның сапасының және тоқыма өндірісінің үдерісінің көрсеткіші болып табылады.

Талшықтың ұзаруы (созылуы) олардың күш түскенде ұзару қабілеттілігі, бұл талшық сапасының маңызды көрсеткіші болып есептелінеді. Талшықтың ұзару қабілеттілігі одан өндірілген иірімжіпке беріледі және оның жалпы бұзылуына қарсыласуын жоғарылатады.

Егер талшық серпімді, яғни күштің алынуынан кейін бастапқы ұзындығын қайта қалпына келтіру қабілетіне ие болса, ол талшықтардан өндірілген маталар серпімді болады, мыжылмай- ды, ал одан дайындалған бұйымдар өзінің пішінін ұзақ уақытқа сақтайды.

Талшықтың иілгіштігі иіру үдерісіне, матаның сапасына және оның жұмсақтығына, күлтеленуіне үлкен әсер етеді.

Талшықтардан мықты жіп жасап алу үшін талшықтардың иілгіштік қасиеті жоғары болуы керек.

Талшықан алынған материалдардың сыртқы ортаға қарсыласу әсері - суға, ауаға, жарыққа және механикалық күшке - берілген талшықтардың киюге төзімділігін анықтайды.

1-сызба. Тоқыма талшықтарының классификациясы

Тағайындалуы бойынша әрлеу материалдары үш топқа бөлінеді: қолданбалы-бүйымның ішкі бөлімдеріның тігістерінің шеттерін бекіту және көмкеру үшін таспалар және ызбалар, сәндік қолданбалы киімнің сыртын сәнді көмкеру үшін арналған таспалар, ызбалар, баулар, сәндік- киімді сәндеуге арналған және эстетикалық функцияларды орындай- тын таспалар, эмблемалар, ызбалар, баулар және шілтерлер.

Таспаның талшықтық қүрамы әр түрлі, олар кардалық және тарақтық мақта матадан, вискозды, штапельді, синтетикалық көлемді иірімдерден, қүрамдас вискозадан, ацетатты, жай капроннан және көлемді жіптерден, табиғи жібек жіптерден, сонымен қатар эластика- лы таспалар үшін резиналы жіптерден қүралынады. Аз мөлшерде та- спаларды зығырдан, жүннен және лавсанды иірімдерден шығарылады. Киімге қолданылатын таспалар әрлеуіш және қолданбалы болып бөлінеді.

Тігін өндірісінде қолданылуына байланысты қолданбалы таспалар келесі түрлерге бөлінеді:

Өңірлік жиек таспа - жартылай зығыр, жаймалық өрім, өңделмеген, ені 9-12мм, созылуын азайту үшін өңірдің, қиықтың жиектеріне салы- нады.

Шалбарлық таспа- мақта жіппен, жартылай капрон немесе капрон жіптерден жаймалық және саржалық айқаспамен «шыршаға үқсас» жиек салып тоқылады ені-15мм, шалбардың төменгі қиық жиегін бекіту үшін қолданылады.

Корсаждық таспа- жатық боялған, өңделмеген түсті мақта жібінен жаймалық айқаспамен тоқылған, ені 40,50, 60 мм болады.

Киперлік таспа- саржалық өріммен және «шыршаға үқсас» өріммен тоқылған, жіптері ағартылған, өңделмеген, табиғи түсінде немесе тегіс боялған, киімдер және басқа да бүйымдарды біріктіру үшін пайдала- нылады, ені 11,12,13,14,15,16,18 мм болады.

Иілгіш таспалар-өңделген мақта, ағартылған вискоза жіптеріне резеңке талшықтар немесе спандекс жіптерімен араластырады, үстағыш ретінде қолданылады, ені 8-10 мм болады. Сәндік-қолданба- лы таспаларға мыналар жатады:

Аспабау таспалар- жартылай жібек, вискозды, капронды, эла- стик араласқан капрон жіптерінен жаймалық атластық, майда өрнекті өріммен тоқылған, ширатқанға төзімді, ені 5-16 мм болады.

Сәндік иілгіш таспалар- штапель жіптерінен, жолақты ала тоқылған, таспалы резеңке талшықтардың тартып түруының арқасында бет жағында ілмектері бар, ені 25-30 мм, шомылу костюмдері және шаңғышылар костюміне қолданылады.

Иілгіш таспа- вискозды жібектен резина талшықтарын немесе спандекс жіптерін араластырып, іш-киімдік бүйымдар мен плавкілерге қолданылады.

«Гофре» иілгіш таспа- вискозды жібектен, екі жағынан резина талшықтары өтетін ортасы гофреге үқсас, іш киімдік бүйымдар және плавкілер үшін қолданылады, ені 7-15 мм болады.

Жиектік таспа- мақта немесе жүн аралас жіптерден саржалық және жалған репстік айқаспамен тоқылады, ағартылған және тегіс боялған, тігістердің қиылған жерлерін тегістеу үшін қолданылады, ені 13-16 мм болады.

Сәндік таспаларға мыналар жатады:

Таспалар іш-киімге, әйелдер көйлектеріне, балалар бүйымына қолданылады. Ақ жаймалар үшін арнайы ақ жайма іш-киім бейкала- ры, 12.1 - суретте көрсетілген, аспабау үшін таспалар, көмкерме үшін өңіржиекті таспалар, әйелдер көйлектері үшін - түрлі әрлеу таспалары, шілтері тоқылған таспалар, 12.2., 12.3., 12.4 - суреттерде көрсетілген, Ляке таспалары, шілтерлі таспалар, спорттық киімдер үшін - қарапайым және түкті эластикалы таспалар қолданылады.

Өрілген ызбаны түрлі енді (2,5-25мм) мақта матадан немесе штапельді иірімдерден, қүрамдас вискозды жіптерден және резеңке жіптерден класстарға бөлінетін ызба қүрауға қатысатын жіптерінің са- нына байланысты таспа тоқитын машиналарда дайындалады. Өрілуіне байланысты ызбаны бір шалымнан кейін өрілетін жіптерден бір өрімді, екі шалымнан өрілетін екі өрімді, үш жіп арқылы- үш өрімді болады. Қырларды тігуге арналған бір түсті ызбалар бүйымның түсіне байла- нысты таңдалады, әрлеу ызбасы тегіс боялған және екі, үш, одан да көп түстерден ала тоқылған түрлері болады.

Өрілген әрлеу ызбаларының түрлі үршықтардың жіптерінің тартылысының өзгеруіне байланысты пайда болатын толқынға үқсас өрілген жолаққа үқсайтын кең тараған түрі «вьюнчик» ызбасы болып саналады.

Әрлеу ызбаларының жаңа түрлерін өрімге түрлі суреттер және қүрылымды бауларды қосу арқылы алынады. Тоқылған әрлеу ызбасы тегіс боялған болып келеді, бірақ тегіс боялған және ала тоқылған екі, үш және одан көп түсті болады.

Әр-түрлі енді тоқылған ызбалар арқау тоқитын машиналарда шығарылады. Ол бір түстімен қатар түрлі-түсті, шілтерлі әсерлі және рельефті қүрылымды көлемді жіптерден, штапельді вискозды және лавсанды иірімдерден пайда болады.

түрлі түсті болады. Сутажды әйелдер және балалар көйлектеріне, со- нымен қатар балалар костюмдерін әрлеу үшін қолданылады.

Диаметрі 2 мм шамасындағы мақта матадан өрілген өңірлік баулар- ды рельефті ілгекке астар үшін қолданылады.

Ілгекті өрілген баулардың ортасы мақта маталы, сыртынан вискоз- ды және капронды жіптерден өрілген болып келеді. Олардың диаметрі 4мм шамасында болады.

Оралган бауларды мақта матадан, вискозды және жүн жіптерден- ширатылған бірнеше өрімдерден алады, кейбір кезде әрлеу бауларына мишура (металлдан жасалған жіптер) қосылады.

Шілтерлер - деп жіптерден дайындалған мөлдір тор өрнекті қолмен немесе машина әдісімен орындалатын бүйымдарды атайды.

Қол шілтерлері өрілген, филейные (тігілген) және тоқылған, жиек формасында, тақырыпты, кейбір кезде жеке бүйымдарда - жағаларда, ендірмелерде болады. Шілтеріні әйелдер және балалар іш-киімдеріне, көйлектер және блузкаларда қолданылады.

Жиек- қарсы беті тісті, тігілетін матаға бірдей болып келетін шілтерлі жолақ.

Бастыра тігу- екі бүйымның арасына тігілетін бірдей жиекті шілтерлі жолақ.

Тақырыпты- шақпақ, овал, дөңгелек формасындағы шілтерлі ендірме.

Қол жүмысымен өрілген шілтерлер бағалы болып келеді, олардың өндірісі Вологодский, Рязанский және Ресей Федерациясының басқа аудандарында дамыған көркемөнер саласы.

Өрілген шілтерлерді мақта матадан, дөрекі зығыр және жіптерден алынады. Қол жүмысы үдерісі өте күрделі және қиын болып келеді, жастықшаға цилиндр пішінді өрнек салынған қағазды түйреуіштермен қадап бекітеді. Ұршықтың көмегімен- бір жағына жіп байланған, бір жағы үстау үшін арналған үшталған ағаш таяқшалардың көмегімен жіпті түйреуіштің айналасына орап белгілі бір мөлдір өрнекті қүрап тоқиды. Бүл жолмен шағылысқан шілтерлер алынады. Тізбекті шілтерді дайындағанда бірінші үршық көмегімен өрнекті дайындайды, содан кейін ілгек қүрайтын сирек тормен бір-біріне жалғайды. Шілтерлер аса күрделі емес, қайталанбалы суретті, тура саналған жіптердің са- нымен жасалатын айқаспалы болып келеді. Шілтерлер санаулы жіптер санының айқаспасымен дайындалатын күрделі емес, қайталанатын суретті болады.

Филейные (тігілген) шілтерлерді қалың жіпті торда өрнектерді инемен кестелеу арқылы пайда болады. Тоқылған шілтерлер кроше жіптерінен ілгек арқылы тоқиды.

Машиналы шілтерлер іш-киімдер және көйлектерді әрлеу үшін жи- ектеме түрінде, сонымен қатар той киімдері және блузкалар үшін бүтін шілтерлі жайма ретінде шығарылады. Шілтерлерді арнайы шілтерлі ма- шиналарда өру машиналарында дайындалады. Олар өрілген, тоқылған және кестеленген болады.

Өрілген шілтерлер (басонные) - ауыр, массивті, анық бедерлі суретті қалың өрнекті (көмкерме) жіптердің көмегімен жасалады. Екі жіптер жүйесінің өрім көмегімен (негізгі және өрнекті) ілгекті жаккардты ма- шиналарда мақталы, вискозды және текстурленген жіптерден пайда болады. Сонымен қатар қалың өрілген шілтерлер шығады, олар қолдан тоқылған шілтерге үқсайды.

Тоқылған шілтерлер негіз тоқитын көп тарақты шілтерлі машина- ларда шығарылады. Өрілген шілтерден айырмашылығы, грунт бойын- ша квадратты немесе алты қырлы үяшық (тюль) арқылы тығыз емес өрнек өтеді. Суреттері геометриялық немесе өсімдікті өрнектер, өте күрделі, жаккардтты болады.

Тоқылған шілтерлерді тоқыма автоматтарында, тегіс тюлде неме- се тоқыма жаймада (жіңішке мақталы немесе капронды) сурет пайда болады. Суреттері әр-түрлі, вискозды немесе мақта маталы жіптерден дайындалады.

Кесте жайма бойымен керекті жолақ енімен арнайы машиналарда кесіледі. Кестеленген шілтерлер трикотаж бүйымдарын әрлеу үшін қолданылады.

Машиналы шілтерлі және шілтерлі жаймаларды мерсерленген ширатылған мақта маталы иірімдерден, вискозды және капронды қүрамдас жәптерден, ал сирек жағдайда штапельді, лавсанды немесе жүн иірімдерден шығарады.

Жаккардты аппаратты шілтерлі машиналарда үш жүйелі жіптерден түратын шілтерлер мен шілтерлі жаймалар дайындалады ол: негізгі, өрнекті, арқаулы болады. Шілтер ені 12,7 мм болатын арқау жіптерінщ санына байланысты шілтер машиналары 7 - 16 топтарға бөлінеді.

Шілтерлі машиналарда арнайы шілтерге біріктіру жіптерінің енгізу арқылы, соңғы әрлеу кезінде шығарып 50 -300 дейін дайын шілтер жолақтарын (еніне байланысты) шығарылады.

Шілтерлі машиналарда шығарылатын шілтердің негізгі түріне

1 - кестеде көрсетілген, жіңішке (валансьен), жіңішке енді (малин), жіңішке рельефті (бретон), рельефті енді (брабант), орыстың (торшон) түрлері жатады.

Өрілген (басонные) шілтерді мақта маталы иірімді, вискозды және капронды қүрамдас жіптерден өрнекті екі жіптің жүйелі айқасынан дайындайды.

Кестеленген шілтерлер тегіс боялған мақта маталы немесе жіңішке трикотаж жаймамен, ал сирек капронды маталарда кестелеу автоматта- рында кестеленеді. Әр түрлі суреттерді кестелеу автоматтарында мақта

маталы, вискозды жіптерден орындайды. Кесте бүкіл жайма бойы- мен өңделеді, оны арнайы машиналарда керекті енді жолақтарға кесіледі. Бүл шілтерлерді әйелдер трикотаж іш-киімдеріне қолданылады.