Темірбек жүргеновтің Өмірі мен қызметі (Қазақстан мұрағат құжаттары негізінде) Оразбақов Айтжан Жұмабайұлы

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бері, кезінде репрессия құрбандары болған көптеген қазақ зиялыларының есімдері қайта жаңғырып қазақ жұртшылығына танымал болып жүр. Солардың қатарында Сыр елінің азаматы, жас кезінен қоғамдық және мемлекет жұмыстарына тығыз араласқан қайраткер Темірбек Қараұлы Жүргенов болды.

Биыл Қызылорда облысы әкімінің ұсынысына сәйкес Қорқыт Ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік университетінің ғалымдары Алматы, Душанбе және Ташкент мұрағаттарына Темірбек Жүргеновке қатысты құжаттарды жинақтап әкелуге жіберілді. Бұл мақала осы іс-сапарлар кезінде әкелінген мұрағат құжаттарының негізінде дайындалған. Құжаттардың көпшілігі Т.Жүргеновтің Халық Ағарту комиссары болып жұмыс атқарған кезеңіне байланысты болғандықтан, негізгі мәселені сол кезеңдегі құжаттардан бастағанды дұрыс көрдік.

Халық Ағарту комиссары болып қызмет істеген Т.Жүргенов Қазақстанда білім, ғылым, өнер, мәдениет салаларының дамуына елеулі үлес қосты. Оның басшылығымен қазіргі белгілі оқу орындарының, театрлардың ірге тастары қаланып, ұлттық интеллигенцияның, жоғарғы білімді мамандардың, көптеген жаңа қатары пайда болды. Бұл мамандарды дайындау үшін оларды Ресейдегі оқу орындарына, оның ішінде Мәскеуге, Ленинградқа тағы басқа қалаларға жіберіп сол қалаларда қазақ жерлестіктерінің қауымдастығын құрып сол арқылы Комиссариаттан қаржы беріп қосымша стипендия, санаторияларға жолдамалар бөліп сыртта оқыған қазақ балдарына көмек беріп отырған.

Темірбек Жүргенов Қазақстаннан тыс жерлерде оқитын Қазақстандық студенттерді өзінің назарынан тыс қалдырмай, қолынан келгенше көмек беріп, еліне қайтқанда баяғы орыстың патшасы Пётр І секілді шетелде оқып келген орыс дворяндарының балаларынан өзі емтихан қабылдап қызметке тағайындағандай наркомпростың арнайы бұйрығымен [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты., 81-қор, 3-тізбе, 325-іс, 360-п.] белсенділігіне, үлгіріміне және маманға сұранысқа байланысты оларды бірінші кезекте педагогикалық техникумдарға, облыстық және қалалық білім бөлімдерінде жұмыс істеуге жолдама беріп отырған. Осындай бұйрықтарды Қазақстанның жоғарғы оқу орны КазПИ-ді бітірген түлектергеде арнап шығарған [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты., 81-қор, 3-тізбе, 326-іс, 371-п.]. Бұл бұйрықтардың кейбіреулерінде жолдама алғалы отырған студент тұсында Т.Жүргеновтің өз қолымен жасаған түзетулер бар. Осыдан Т.Жүргенов студент туралы қосымша мәлімет жинап я ол студентпен жеке кездесті ма деген ой туады. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанның орта оқу орындарын, мектептерді, техникумдарды және жоғарғы оқу орындарын сапалы мамандармен қамтамасыз ету қиын болатын. Арнаулы білімі бар азаматтар аз, болған жағдайдада оларды Кеңес үкіметінің түрлі деңгейдегі мемлекеттік ұйымдары өздеріне жұмысқа тартып әкететін. Т.Жүргеновтің үлкен бір еңбегі осы мәселені Қазақстанның үкімет басшыларының алдында көтеріп басқа салада жұмыс істеп жүрген педагогика саласының мамандарын қайтадан өз саласына тарту туралы жасаған ұсынысы. Осы ұсыныстың нәтижесінде Қазақстан үкіметінің қаулысына сәйкес сол кезде басқа салада жұмыс істеп жүрген жоғарғы білімді педагогика саласының бір жарым мыңдай маманының сегіз жүзден астамы педагогика саласына қайта оралды[Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 141-қор, 1-тізбе, 6614 іс.316-п]. Бұл жерде Т.Жүргеновтің өзіне тапсырылған жұмысты ақылға салып, табандылықпен істейтіні көрінді.

ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының басында Қазақстан мектептерінде арнаулы білімің болмасада, икемділігін, сауатын болса мұғалім болып жұмыс істеу күнделікті шаруа еді. Т.Жүргенов осы проблеманы шешуді, мектептерді дипломы бар мамандармен қамтамассыз етуді өзінің алдына негізгі міндет есебінде қойды. 1934-1935 оқу жылында Қазақстанның 1-ші және 2-ші деңгейдегі мектептерінде жұмыс істеген 15583 мұғалімнің 10 мыңының арнаулы білімі болмаған. Бұл оқу жылында Қазақстан мектептеріне қосымша 4000 мұғалім керек болды, ал 1934 жылы Қазақстандағы барлық пед.техникумдарды 350 студент қана бітіретін еді. Сол себепті 1934-1935 жылғы педагогикалық кадрлардың дефициті 3650 адамды құрады [Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 141-қор, 1-тізбе, 6604-іс. 359-361пп]. Осы проблемаларды аз уақытта шешу Т.Жүргеновтің негізгі жұмысы болды.

Бұл кезең қысылтаяң уақыт болатын, мұғалім кадрларының жетіспеушілігіне байланысты жаз айларында бастауыш және орта мектеп мұғалімдерінің біліктілігін арттыру үшін наркомның тапсырмасымен КазПИ-дің 2-нші және 3-інші курс студенттеріде Қазақстанның аудандары мен ауылдарына екі айға іс-сапарларға жіберіліп отырды [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты., 81-қор, 3-тізбе, 326-іс, 371-п.]. Осы іс-тәжірибе арқылы педагогикалық институттарда енгізіліп жатқан жаңа оқу технологиялары студент институтты бітіріп жұмыс орнына барғасын ғана емес, сол жылы-ақ мектептерге жетіп отырды.

Темірбек Жүргеновтың тағы бір қасиеті жоғарғы оқу орындары ішінде университеттік жүйені жақсы қадірлегені. Осыған байланысты деп ойлаймын. 1937 жылы Томск университетін бітіретін 9 Қазақстандық студентті оқуын бітірмей жатып біреуін педтехникумның директоры қызметіне, екеуін орта мектеп директорлығына, біреуін мектеп директорының оқу ісі жөніндегі орынбасарлығына, біреуін педтехникумға оқытушылық қызметке, ал қалғандарын ауылдарға жібермей қала мектептерінде қалдыруға бұйрығын шығартқан. Бұдан болашақ педагогикалық кадрларды дайындауда ғылыммен білімнің ұштасқан университеттік білім жүйесінің болашағын Т.Жүргенов сол кездің өзінде білгені және осы жүйені Қазақстанда да дамытуға тырысқандығы көрінеді.

Бәрімізге мәлім Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясы 1944 жылдан жұмыс істеп келеді. Бірақ көпшілік бұл жұмыстың басы Т.Жүргеновтің кезінде жасалғанын білмейді. 1935 жылдың 30 желтоқсанында Т.Жүргенов Қазақ мемлекеттік консерваториясын құрудың дайындығын бастау үшін 7 адамнан тұратын құрамында А.Жұбанов, Е.Брусиловскийлар бар комиссия құрып, оларға консерваторияны білім алушылармен қамтамасыз етуді, сырттан оқытушы-профессорларды шақыруды, музыкалық аспаптармен, оқу құралдарымен қамтамассыз етуді тапсырды және осы бұйрығымен Алматыдан жылына 100 адамды қабылдайтын музыкалық мектепті ашып берді [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 81-қор, 4-тізбе, 35-іс, 1-п.]. Бұл болашақ консерватория абитуренттері еді. Бұған қоса қазақтың музыкалық аспаптарын көптеп дайындау үшін комиссариат тарапынан музыкалық аспаптарға сұраныстар жасап, аспаптар дайындайтын фабрикаға тапсырыс беріп, ұлттық музыкалық аспаптардың жасалуына, ұмытылмауына, жандануына жағдай жасады.

Темірбек Жүргенов Қазақстанның ағарту саласында Халық Комиссары болған кезде көптеген жұмыстар атқарылды. 1935 жылы Қазақ АКСР-ының 15 жылдығын атап өту бұйрығында [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 81-қор, 4-тізбе, 35-іс, 85-п.]. «Қазақстанда қазіргі таңда 6000 мектеп бар. Онда 600 000 оқушы білім алуда, Революцияға дейін бірде-бір орта немесе жоғарғы оқу орны болмаса қазір 100-ге жуық техникум, 17 жоғарғы оқу орны, оның ішінде бірінші Қазақ Мемлекеттік Университеті бар»- деген еді. 6000 мектептің болуы сол кезең үшін үлкен жетістік болды, КСРО ыдырағаннан кейінгі 1992-1993 оқу жылында Қазақстанда 8 654 мектеп болған, бұл мектептерде 3 126,9 мың оқушы оқыған [Региональный статистический ежегодник Казахстана за 1992 год, Алматы, Казинформ центр 1993, стр.234]. Әрине 30-шы жылдардағы мектептермен 90-шы жылдардағы мектептерді салыстыруға болмайды. Бірақ 6000 деген мектеп саны көп нәрсені білдіріп тұр. Алайда осы сандардың өзінен 30-шы жылдары мектептер көп болса да, балдарды оқуға тарту әлі де қиындық туғызғаны көрініп тұр.

Оқушылардың сабаққа көптеп келмеуін КАКСР Ағарту Халық комиссариатының 28.11.1934 жылғы №581 бұйрығынан көруге болады. Ақтөбе облысының 7 малшаруашылық ауданында 1933-1934 оқу жылында 1 сыныпта 9375 оқушы оқыса, келесі жылы 2 сыныпта 3468 оқушы ғана оқыған [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты., 81-қор, 4-тізбе, 115-іс, 7-п]. Мұндай жағдайларда Жүргенов жағдайды жөндеудің жолын көрсетіп, нақты тапсырмалар беретін. Ал егер жұмыс жөнделмесе қатаң шаралар қолданатын. Мысалы сол Ақтөбе облысының Карповка елді мекеніндегі толық емес орта мектебіндегі жұмысты әлсіреткені үшін Т.Жүргенов мектеп директоры Галатоны және аудандық білім бөлімінің басшысы Родиенконы сотқа берді. Өз қызметіне салғырт қарайтын басшыларды ақшамен де жазалап отырған. Мысалы Алматыдағы кітапханашылар курсына 2-3 класстық білімі бар, сауаты төмен, кейбіреулері Ликбезде ғана оқыған адамдарды жібергені үшін бұлардың жол пұл шығындарын толығымен осыларды оқуға жіберген аудандық білім бөлімдері басшыларының мойнына салған [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты., 81 қор, 4 тізбе, 58 іс. 613-п].

Темірбек Жүргенов қазақ балдарын оқуға тартуға әсіресе қабілетті балаларды тартуға көп жұмыс атқарды, солардың бірі 1935 жылдың 4 шілдесінде өткен балалар үйлерінде тәрбиеленуші қабілетті балалардың слёті. Бұл кезде 30 жылдардағы ашаршылық кезінде жетім қалған балалардың балалар үйінде көп болу фактісі тіркелді және олардың көбісі қазақ балалары еді. Осы слётке шақырылған 60 адамның 25-і қазағы көп Оңтүстік Қазақстан облысынан шақырылған болатын. Слёттің қорытындысы бойынша балалардың қай бағытта қабілетінің мол екені анықталып түрлі оқу орындарына емтихансыз қабылданды [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 81-қор, 4-тізбе, 35-іс. 111-п]. Балалар үйінің тәрбиеленушілеріне жағдай жасап, азамат болып қалыптасуына Т.Жүргеновтің келесі бұйрығыда дәлел. 1935 жылғы оқу орындарына қабылдау жоспарына сәйкес Алматыдағы Муздрамтехникумға 130 адам, хореография мектебіне 50 адам Алматы, Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Қарағанды балалар үйінің балаларынан алынды.

Оқуға алынған бұл балалар шындығында сауатты балалар болу керек, себебі көп ұзамай бұл студенттерді Қазақстанның әр жерінен театрларға жұмысқа шақырып, студенттер стипендиядан гөрі айлық алғанды дұрыс көріп театрларға кете бастады. Бұны білген Т.Жүргенов театр директорларына студенттерді жұмысқа алмау, ал студенттерге оқуларын жалғастыру туралы арнайы бұйрық шығарды [Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 81-қор, 4-тізбе, 35-іс. 14-п]. Т.Жүргеновтің ұлттық кадрлерді дайындауға үлкен мән бергенін БК(б)П Қазақстан өлкелік бюросының 1934 жылғы 27 мамырдағы қаулысынан көруге болады. Бұл қаулыға сәйкес жоғарғы оқу орындарына 1934 жылы қабылданатын студенттердің 65-80% қазақ я шығыс ұлттары өкілдерінен болу керек болды[Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 141-қор, 1-тізбе, 6651-іс. 379-п]. 1934 жылы Қазақ мемлекеттік университетін ашуға үкім шыққанда, болашақ университеттің профессор-оқытушылар кадрларын дайындау үшін Москва, Ленинград университеттеріне 10 адамды аспирантураға жіберу көзделгенде, Т.Жүргенов бірінші кезекте қазақ ұлтының өкілдерін жіберу туралы мәселені көтерді [Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 141-қор, 1-тізбе, 6605-іс. 121-п].

Т.Жүргенов ана тілін оқыту мәселесінеде ерекше мән берді. 1936 жылы Шығыс Қазақстан облысындағы Көкпекті ауданындағы мектептің бірінде оқушылар 44 сөзден тұратын диктантта орташа 38 қатеден, ал Семей қаласындағы 95 мұғалім диктантта 843 қате жібергенін білген Халық комиссары бақылауды күшейтуді, ал ана тілін оқытатын барлық мұғалімді тексеруден өткізіп, ана тілін оқыту үйірмелерін ұйымдастыруды тапсырды.

Қаралған құжаттар ішінде бір қынжылтатыны «Атта отырсаң еретіндер көп, аттан құласаң тебетіндер көп» дегендей, Т.Жүргенов түрмеге жабылғаннан кейін оның орынбасары «Бұған дейінгі Комиссариатта жасалынған көптеген жұмыстар халық жауы Жүргеновтің басшылығымен жоспарсыз, жүйесіз істелініп, мекеменің ішкі өміріне, оқу орындарына бақылау салғырт жүргізілді»-деп, көп жылдар бойы Жүргеновтің басшылығымен атқарылған жұмыстарды жоққа шығарып екі күн ішінде «жоғарыдан берілген тапсырмалардағы қасақана жасалынған кемшіліктерді анықтауды» тапсырды. Бұл кеңестік жүйенің Қазақстанда білім мен мәдениет жүйесін көтеріп, жаңа деңгейге жеткізген Т.Жүргеновке айтқан «рахметі» болды.

Қамауға алынардан 4 күн бұрын Т.Жүргенов, Ғ.Мүсірепов, Исаев, төраға Нүрпейісов тағы бір қатар Қазақстан КП (б) Орталық Комитетінің мүшелері «кітапханалардағы, дүкендердегі және оқу орындарындағы контрреволюциялық кітаптардың тізімін жасап бекітуге ұсынатын комиссия» құрамына кіргізілді [Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 708-қор, 1-тізбе, 42-іс. 54-п].

Қазір Қазақстан энциклопедиясы барлық Қазақстандықтар үшін өз елінің тарихы, жетістігі жинақталған жақсы анықтамалық кітап болып табылады. Осы орайды Қазақстанда «Қазақ энциклопедиясын» дайындау туралы Қазақстан өлкелік БКП (б) комитетінің бюросының шешімімен жасақталған бірінші топта Нүрпейісов, Исаев, Кабулов, Васюткин және Жүргенов болғанын атап өтуіміз керек [Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 141-қор, 1-тізбе, 6606-іс. 324-п]. Бұған қоса сауаты аздарға арналған журналдың редколлегиясының мүшесі болған және «Литературный Казахстан» газетінің редакциялық алқасында болған [Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты., 708-қор, 1-тізбе, 42-іс. 179-п].