Тұлғаның даралық-типологиялық ерекшеліктері «Темперамент»

Тұлғаның даралық-типологиялық ерекшеліктері

 
«Темперамент», «мінез», «тұлға» - бұл ұғымдар бастапқыда күрделі ішкі 
диалектиканы қамтиды. Олар адамның жеке басын анықтайды - берілген адамды 
басқалардан ерекшелендіретін нәрсе, оны бірегей етеді. Алайда, әрбір ерекше қасиет басқа 
адамдармен ортақ нәрсені болжайды. 
Темперамент жайлы түсінік.
Темперамент- бұл адамның психикалық процестерінің динамикасында кӛрінетін 
жеке ерекшеліктері: реакцияларының жылдамдығы мен күшінде, оның ӛмірінің 
эмоционалды тонусында. 
Динамика деп психикалық процестердің қарқыны, ырғағы, ұзақтығы, 
қарқындылығы, атап айтқанда эмоционалды процестер, сондай-ақ адам мінез-құлқының 
кейбір сыртқы ерекшеліктері - қозғалғыштық, белсенділік, реакциялардың жылдамдығы 
немесе баяулығы және т.б. 

Темперамент туралы әңгіме кезінде олар адамдар арасындағы кӛптеген психикалық 
айырмашылықтарды білдіреді - тереңдік айырмашылықтары, эмоциялар тұрақтылығы, 
әсерленгіштік, іс-әрекеттің жігерлігі және психикалық ӛмірдің, мінез-құлық пен 
белсенділіктің басқа динамикалық, жеке-дара ерекшеліктері. Темперамент бүгінгі күні кӛп 
жағдайда даулы және шешілмеген проблема болып қала береді. Алайда, проблемаға 
кӛптеген әр түрлі кӛзқарастармен, ғалымдар мен практиктер темперамент - бұл тұлғаның 
әлеуметтік болмысы ретінде қалыптасатын биологиялық негізі екенін мойындайды. 
Темперамент - бұл адамның тек табиғи қасиеті, ал оны жеке қасиет ретінде 
қарастырудың себебі - адамның ӛзі істейтін іс-әрекеті мен қылығы темпераментке 
байланысты. 
Темперамент адамның табиғи сипатының, психологиялық іс-әрекетінің 
динамикалық ерекшеліктері, яғни психикалық процестер мен жағдайлардың әрекеттерінің 
ырғағы, қарқыны, жылдамдығы жатады. 
Темперамент келесі құбылыстарда кӛрінеді: 
1. Адамның жалпы белсенділігінде; 
2. Қозғалу ерекшелігі және сӛздік қозғалу ерекшелігінде; 
3. Эмоционалды процестер ерекшелігінде: эмоцияның туындау және ӛшу 
жылдамдығы, күші мен тереңдігі, эмоционалды аймақтың сапалық қасиеті, яғни 
кез келген эмоцияны бастан кешіру жылдамдығы және т.б.
Сонымен, темперамент адамның белсендік ерекшеліктерін және реактивтілігін 
біріктіреді. Темперамент бойынша адамдарды ажырату сыртқы ӛңдерінде, барлық мінез-
құлықта және іс-әрекетте байқалады.
Ерте кезден осы кӛріністердің барлығы ғалымдардың назарын аударды. 
Темпераменттің туа біткен, адамның табиғи сипаты, яғни ағзаның физиологиясымен 
байланысты екеніне ешкім күмәнданбайды. Ғылым тарихында темперамент жайлы 
кӛптеген теориялар бар. 
Темперамент жайлы теорияларды үлкен үш топқа бӛлуге болады: 
1. Гуморальді теориялар; 
2. Конституционалды теориялар; 
3. Жоғары жүйке жүйесі ерекшеліктеріне байланысты темпераментті түсіндіруші 
теориялар. 
«Гумор» сӛзі сұйықтық дегенді білдіреді. Ағза сұйықтықтары қозғалымпаз, оның 
динамикалық бӛлігі. Сондықтан мінез-құлық ерекшеліктерін ағзадағы сұйықтықтар 
қозғалысының ерекшеліктерімен байланыстырады. Осы бағытты ұстанған авторлардың 

теориялары ең алғаш пайда болған. Ежелгі және ең белгілі гуморальды теория антикалық 
Грецияда пайда болған, дәрігер және философ Гиппократтың теориясы.
Ежелгі грек дәрігері Гиппократ (б.з.д. V ғ.) темперамент туралы ілімді жасаушы 
болып саналады. Гиппократ теориясы бойынша, адам ағзасында тӛрт негізгі сұйықтық 
бар: қан, қара ӛт, сары ӛт, сӛл. 
Оның ілімдеріне сүйене отырып, Гиппократтан кейінгі ежелгі дәуірдің ең танымал 
дәрігері Клавдий Гален (б.з.д. II ғ.) Темпераменттің алғашқы типологиясын жасады, ол 
әйгілі «De temperamentum» трактатында баяндалды. Оның ілімдері бойынша темперамент 
типі организмдегі сұйықтықтарының біреуінің басым болуына байланысты. Ол біздің 
заманымызда кеңінен танымал темпераменттерді бӛліп кӛрсетті: сангвиник (sanguis - қан), 
флегматик (phlegma - сӛл), холерик (chole – сары ӛт), меланхолик (melas chole - қара ӛт). 
Бұл тұжырымдама ғасырлар бойы ғалымдарға үлкен әсер етті.
19 ғасырдағы неміс философы Имануил Канттың пікірінше, темперамент туралы 
ілімнің негізгі бӛлінуі келесідей болуы керек: сезім темпераменттері және әрекет 
темпераменттері, олар екі түрге бӛлінеді, олар бірге тӛрт темперамент береді. Кант 
сангвиникті (A) және меланхоликті (B) сезім темпераменті, ал холерикті (C) және 
флегматикті (D) белсенділік темпераменті деп бӛлді.