Токтогулов Айылчы Мезгил ызасы

Ушул күздө бүгүлбөй калган боз үйдүн катылуу сыры бардай, айылда жалгызсырап ичинен анда-санда онтогон оорулуу адамдын үнү чыгат.

Боз үйү, бийик көтөрүлгөн кызыл тунукелүү тамдын алдында.

Жаңы бүткөн ат сарайдын обочороок арыда арчадан орнотулган ат мамыда байланган чабдардын көрүнүшү, өзүнчө сүрөткө тартып койгондой. Анын алдыңкы шыйрактары ак байпак кийген кыздай түптүз. Арткы эки буту соорусуна чейин агарып ак дамбал кийген карынын элесин көз алдыга тартып өзүнчө бир кооз.

Чабдар кулактарын тикчийте күзгү муздак сыдырымга чыйрыгып улам-улам бышкырып, эки алдыңкы бутун алмак-салмак көтөрүп ордунан тыбырчылап турат.

Тиги үйдөгү онтогон адамдын добушу биразга басыла калып, чай кайнамчалык аралыкка коңурук коштойт да, кайра эле «икий, ко-кууй!», – деп, күңгүрөнүп тынчы кетет.

Ээсинин онтогон үнүн уккан чабдар анда-санда окуранып коёт.

Жоодар өмүрү колхоздун кара жумушу менен өтүп атасынан үйрөнүп калган кесиби саяпкерлигин калтырбай келди.

Бейиши болгур, кемпири да бу жайдан оолак кеткенине бир жылга чамалап аш-суусун берише элек. А киши да Жоодар менен тең иштеп, көк, айтканын «жак» деп коё бербеген жан эле. Көктүгүнөн Жоодардын камчысынын уусуна сугарылып, эртеси анысын унутуп калчу.

Күйөөсү кемпиринин ошонусуна ыраазы болуп, күнөөсүн мойнуна алып, сөздү эмнеден баштаарын билбей, үйгө кирип-чыга берчү.

Жоодар өтө эле кыйындык менен бир ыптасынан экинчи ыптасына оодарылып, чабдардын дабышын тыңшады. Анын тыноосунан сууту таза канганын билип, жай ала түштү да, бирок төшөк тартып жатып калганына катуу кейиди.

Ат мамыда байланган Чабдар, улам бышкырып чалдын тынчын ала берди. Жоодар дагы да ордунан козголо, өтө эле кыйындык менен обдулуп, чийдин этегинен күлүгүн карап койду. Ал өзүнчө наалый: – Күндө келчү Баймат жок. Атаңа наа-лат! Менден бир мүчөлүү эле кичүү болбосо, сыр түйүнүн чечишкен, жан аяшпас курбалдашым эле го? Бу эмне кылганы? Же Жоодардын өлгөнүнө биротоло барайын дегениби?

Таң таштаганда Чабдарды отко коймокко ордунан козголду. А дегенде керегенин көздөрүнө шадылуу манжаларын салып жиберип, денесин өйдө жыйыра, түн жарымында ийининен суурулуп чыгып, акырын шыбырт алдырбаган карт бөрүдөй жууркандын жакасынан жарым денесин кылтайтып, болгон күчү менен өйдө обдулду.

Денесин токтото албаган Жоодар, керегенин башына жөлөнө калып, көзү караңгылап көпкө денесин калчылдак басып бир ордунда турду. Анан улага жакта жөлөнүү таягын сыйпалап тапты да, алдыга кадам таштап, аяк жагындагы куйма көлөчүн коңултак салып, үстүнө жабылган тонунун этектерин делбектете акырын сыртка басып баратты.

Жоодар асманды карап койду. Асмандан ийилген Ай өзүнүн өмүрү сымал калкагар тоого илинип, батып баратканын көрө:

– Ай жаңырарына аз калыптыр, – деп кобурап өзү менен өзү сүйлөшүп баратты.

Ансыз да суутунан түгү тескери айланып, чыйрыгып калган Чабдар, Жоодарды көрө окуранып алды. Жоодардын этсиз кожоюп катып бараткан колдорун жыттап, тумшугу менен түрткүлөп алды.

Саяпкер атты шамалканага, арык жээгиндеги көк терекке аса байлады.

Аярлап басып бараткан кары үйгө кирип, суурча аста бүжүрөп муздап калган төшөгүнө жылып кирди.
***

Саяпкерден кабар алганы келген Баймат:

– Жоке, кечегиге караганда бүгүн өңүң түзүк. Жылкыдан келатсам эшик алдыңда даарат алып жатыпсың, учурашканым жок. Тек гана өтүп кеттим. Тоскоолдук кылбайын дедим. Үйгө баргандан кийин беймаал убакта көрбөйүн деп келгеним жок. Бу дагы он күн суу ичсең оңолуп кетерсиң. Өңүңөн көрүнүп турат, ысык табың бардай. Баса, Жоке, Жаабайдын Ашыры баласына той берет имиш. Улак берет деп эл дүрбөп алыптыр.

Бейтап адамды Байматтын кеби бир азга болсо да алаксыткансыды.

Көк бөрү деген оюндун тазасы да, кыныгын алган киши айда аттын азабын берип, өзү суй жыгылганча улак тартат. Анан тырп этпей жадаганда аяк серпкенге дарманы келбей сулк жыгылат. Илгеркидей күндө улак тартыш болбой, тулку бою ээрге бир аз олтурса эле жанчылып калат. Нык олтурушту жакшы билишпейт. Машине деп жүрүшүп аттан да оолак болуп кетишти. Мына биздин убактты айт. Келин-кыздар кырда жардана карашып, ошолорго көрүнүү үчүн жагалдана шымалана кирип, улак тартчу элек. Азыркылар эмне...

Жоодар көк бөрү жөнүндө көпкө бүйүрүн кызыта кеп козгоп жамынчысынын үстүнө олтурду.

– Баймат, убагында көк бөрүсүнө да түштүк. Анжиян тарапта эч ким эңе албаган торпогун бир колдоп, ээрге жапма салып Сарыны чапканда аңкайып карабаган жан калды беле? Баса айтасың, жаатташып чабышына да түшүп бердик. Калтарбайдын айдактоосу менен намыс деп сөөк талашкан иттердей, максаты жок көк союлдашып да көрдүк. Өмүрдүн күүгүм тартып баратканын айтсаңчы. Кезинде күлүк сары, күлүк сары, Жоодардын сарысы делип турду, же аным жалганбы?

Кудаага шүгүр, токулгаманбы, минген аттарым жаман чыккан жок. Аягында минтип, чабдар...

Саяпкер кебин бирөө жулуп кеткендей сөзгө чакап, көзү жашылдана түштү.

А Баймат, чабдарды ээси өлгөндөй кылбай улакка салсаң боло?!

Жоодардын бу кеби Байматтын кулагына жаман угулду. Бирок айыптуудай унчукпады.

– Түндө келеби десем жоксуң. Эмне келбедиң? Же менден... Сыртыңды салба, Баймат?

– Жоодар чын сырын айтты.

– Тырайып өлүп калсам күйүшкөн жан курбум да, тууганым да сенсиң. Сенден башка бул чөлкөмдө эч кимим жок. Жети жашымда энемдин этегин кармап келип, силердин жериңерде туруп калдым. Казактын кай талаасынан келгенин айтып бербей, энем жарыктык келген эле жылы мени силердин айылыңарга аманат таштап, кайтыш болуп кете берди. Же жалганбы? Калтарбайдын ирегесинде эр жеттим. Кийин Кеңеш өкмөтү чыкты, андан беркисин өзүң билесиң, Баймат. Ачыгын айтканда туугандарымды өзүм да билбей калдым. Ага жер ушактап барбасын апам байкуш күнөөлүү. Чынын айтсам атамды да толук билбей калдым. А кишини энемдин курсагымда экенимде эле жалмап алыпмын. Казактардын бир чабышында өкүм шейит кетип, атымды ошондо Жоодар коюшуптур. Бар билгеним ошо.

Жоодардын нуру өчкөн көздөрү тээ тереңден өчөөр шамдай бүлбүлдөп, Байматты үмүттүү карады.

– Өнөрүмдү үйрөнүп алсын деп Серекти жаныма караан кылып жүрдүм. Аны өзүң деле байкап жүрөсүң. Ат таптаганды жакшы билип алды. Бул да болсо бир өнөр. Сага караганда күлүктүн суутун жакшы билет.

Жоодар Байматты карап, жаздыкка башын койгондон бери биринчи жолу борс-борс этип күлүп, ага сынай карады. Жоодардын тамынын арты кең түз боло турган. Анын айылдан челчең. Той-торопо болсунбу, аш болсунбу көк бөрү тартыш дамамат такай ошол жерде өтөр эле.

Ашыр той берген күнү эл эки тарапка бөлүнүшүп, оюндун кызыгына кумары артып, өздөрүнчө дуу-дуу.

– Баланчанын аты күлүк, оозу элпек кайсы жакка бурсаң кете берет, мына ат деп ошону айт, – дешсе, ортодон жыра кеп талашкан көк бөрүгө ышкыбоз бирөөсү:

– Атты коюп улак тарткан эр азаматты кеп кылбайсыңарбы, ат өзү эле эңип алабы деп кызууланат.

Качан гана эки тараптан улакчылар калпактарын жапыракай кийишип, жеңдерин бирери түрүнсө кээси түрүнбөй, алдындагы атты сооруга бир чаап, ортого түшкөндө үндөр тынымга басыла калып, көкбөрүчөлөрдү суктана карашат.

Эки жаатка бөлүнгөн көкбөрүчүлөр бат эле аралашып кетишти. Күлүктөрдүн туяктары жерди сабап, өйдө бир, ылдый бир өтүп, улакты мароого таштай албай кетип жатышты.

Аттардын дүбүрттөрүн уккан чабдар окуранып тикчие карап, байланган ордунда тыбырчылап тынчы кетет. Башынан улакка көнгөн ал, ээсин чакыра кишенеп жер чапчып, көк теректин бутагын жулуп кетчүдөй жүткүнөт.

Жоодар оорукчал болгону майда анча-мынча тойлорго атын көп салбай, чоң аш тойлорго кана салат.

Бу сапаркысында Чабдарды жайлоодон эрте алдырып, Байматтын баласы Серекке сууттуруп жүргөнүнө көп болгон. Серек онунчу класстын окуучусу. Ал дайыма атты суутуп жатканда:

– Мындай кыл, тигиндей кыл, антпесең ичинде ысык табы калат, жел сууту болбосо, атты бузуп аласың. Таптаган жылкыны как дубалга жакын байла, ысыгын тартып алат, – деп, ого эле көп машакат менен сууттуруп, аягында минтип өзү ноокастап, төшөк тартып калбадыбы. Болбосо ушу дуу-дууда турат беле, Жоодар.

Серек жаш болгону менен саяпкердин көп өнөрүн өздөштүрүп, жаш саяпкер аталып кетти. Анын үстүнө өзү да аттын үстүнө бек отур. Колдору шадылуу келип, ден соолуктун, жаштыктын демин да табият мол берген сыяктуу.

Жоодар Чабдардын тынчы кетип жатканына зээни кейип, чийдин арасынан шыкаалай карап, шоросу куюлган көздөрүн шадылуу этсиз манжалары менен улам жанып-жанып алат.

Сырттан эдиреңдеп чуркап кирген Серек:

– Ата, атты улакка салып көрөйүнбү? Ат да табында, көрүп алышсын тигилер.

Сабактан жаңы эле келген Серек Жоодардан жооп күткөндөй аны тигиле карады.

Э балам, минсең минип чык. Асти бирөөгө бере көрбө. Баш аягын карабай чаап атты бууп коёт.

Бала эшикке бет алып баратканда, Жоодар кайра чакырды.

– Балам, тек койчу. Чабдар чабылбаса чабылбай калар, чабар ээси болбосо мал ошо да?! Атаңдын Телкызылын алып чык. Анын да сууту канып, чабылар кези болгондой көрдүм эле. Атаң да менден бетер жаш кезинде эле өчөйүп карып алыптыр.

Жоодар калп эле Серектин көңүлүн улап күлгөн болду.

Серектин өңү бозала болуп, – бул эмнеси, атам алжып калганбы, же ооруга алдырып койдубу, – деп, төшөктүн үстүндө олтурган Жоодарды карап калды.

– Балам, атты азынатпай токулгасын токуп, бекемдеп аса байлай кетчи?

Жоодар Серектен күмөн санабагандай, акырын култ этип, жылып төшөгүнө кирди.

Байлоодогу күлүк элдин кыйкырык-сүрөөнүнөн улам көк теректин бутагын айрып кетчүдөй улам жулкуна берип, ээр кашына эки үч оролгон тизгини бошоп кетти. Чабдар улам айлана берип, болгон күчү менен жулкунуп, кыл чылбырдын толгоосун жандырып, дагы эле тыбырчылайт.

Топоздун жүнүнөн чыйратылган чылбыр толгоосу жанып, ат катуу жулкунганда чарт эте тең ортосунан үзүлдү. Кетенчиктеп барып кайра оңоло түшкөн чабдар улакчыларды карап алды да, кең түздү карай багыт алды.

Ал бат эле улакчыларга аралаша Телкызылды жандап жүрдү. Башынан көнүмүшүбү, улак кимге тийсе ошону жандай чуркап, үстүндө ээси жок, чылбыры жерге бир аз жете бербей самсаалап, чуркап барат.

Ээси жок чуркап жүргөн Чабдарды көрө эки тарап:

– Чабдар, - деп жандана түшүштү. Карап турган элдин арасынан, «Жоодар, Жоодар»деген кыйкырык үн угулду. Ал Байматтын үнү болчу. Тебетейин булгалап, элден бөлүнүп, улак тартып, анын кызуусуна кирип алган көкбөрүчүлөр.

Чабдарды көргөн Баймат: – Ой, айланайындар! Бир байгеси силердики, Чабдарга ашыра көргүлө?! Кемпири эми өлгөндөй кыла көрбөгүлө?! Менин тилимди бир жолу алып койсоңор? Пендебиз го барыбыз?! Эмне десеңер эки тарабыңарга тең бөлүп, үстөгүн кошо төлөйүн!

Эч нерсени түшүнбөгөндөй ой келди, сөздү бир айта кыйкырып, улакчылардын артынан жүрдү. Баштарынан көк буу чыгып, аттарын кара булоонго салышып, улакты биринен-бири сууруп алышып, топтон бөлүнүп чыга албай, көк бөрү колдон колго өтөт.

Мезгили жеттиби, улак Серектин колуна илине түштү. Ал Жоодардын үйрөтө жүргөн ыкмасына сала, сарт ээрге жапма салып, улакты такым жагына үзөңгүгө бастыра, өзүнө күч келбегендей ыңгайлуу кармап, Телкызылды камчы менен сооруга басып алды да, улакчылардан бөлүнүп чыга берди. Ал мароону карай чуу коюп, бөкөнгө тийген талаа бүркүтүндөй шукшурулуп баратты.

Удаа чуркаган Чабдар Телкызылды коштоп келет. Эми тери чыгып кызыса, бирде жанаша чуркап «чабдарлаган» эл дуу-дуу. Бирок аны улактын кызуусу менен бараткан Серек байкоос албады.

– Ой, Серек, Чабдарга ашыр деген Баймат, ыйдан көзү канталап топтон бөлүнүп келатты.

– Атаганаңдын оозун урайын, бул эмне кылганың? Чабдарга ашыр?!

Атасы дагы да үнүнүн болушунча бакырды.

Серек Чабдарга ашыр, андан эчтеке болбойсуң, бачагар?!

Атасынын бу сөзү кулагына шак дей түштү.

Серек артын бир карап алды. Улакчылар тээ алыста экен.

– Жете койбос!

Бала убакытты текке кетирбей, өзүн жандай чуркап келген Чабдардын дүбүртүн укту.

Жакындан дүбүрт угулду. Улакчылар да жакындап шаштырып келет. Ал улактын бучкагын үзөңгүгө өткөрө куду бөктөрүнчөктөй кылып, канжыгага чалып, бекем бекиткен эле. Көкбөрүүчүлөр жете келишти. Эми улакты сууруп кетерде Чабдар аткан октой бөлүнүп, белеске чыга берип, көпчүлүктү карап көйрөңдөнө кишенеп алды да, мароону карай көнүмүш адаты боюнча кулагын жапырып келет. Артынан эки тараптын улакчылары кууп келатты.

Чабдар мароого жете долоного байланган кыл чылбырды көрө тык токтоду да, көк бөрү тарткандар жете келгенде аттардын дүбүртүнөн эми кызыгандай Көкдөбөгө чыга артын карап алды. Анан ал сары жылдыз болуп куюлуп, улакчыларды жандай салып, кадимки кулун кезиндегидей ойноду. Дагы да мароого жете, кыл чылбырды баса токтоп, ойт берип элди карай чуркады.

Өзүнө жакындап келаткан Байматты көрө кишенеп жиберди, Чабдар.

Атты жылоодон ала Чабдарды Жоодардын үйүн карай баштантып, камчысы менен аны сооруга чаап калды. Ушуну эле күткөндөй Чабдар үйүн көздөй жылдыз болуп агылды. Баймат да Жоодарлап аттын артынан түштү. Ага кошулуп Серектин тобу Жоодарлады. – Жоодар, Жоодар!

Жерди дүңгүрөтүп келаткан аттардын дүбүртү саяпкерди ордунан козголтпой коё албады.

Жоодар арыта келаткан Чабдарды көрө, кадимки улакчы кезиндегидей түзөлө калды. Эшик алдына жакындай келген улакчы Чабдар катуу кишенеп, ээсин бир карап алды да, тык токтоду. Арыта калтаңдап басып келаткан Жоодарды көрө мурун болуп көрбөгөндөй, дагы да катуу кишенеди. Катуу келген ат турган жеринде кан сийип, көзү коюлана, бей капар дүйнөгө сапар алып, ошол эле жерден гүп эте, оор жүк бийиктиктен түшкөндөй кулап түштү. Жоодарлап келаткан топ нестейе артка кетенчиктей берди.

Көзүнөн талаалап жаш кеткен Баймат:

– О, калайык, жакшы ат жанга аралжы болчу эле, Жоодар саяпкердин карааны биз менен болсунчу?

Ал элден дуба тилеп, жооп күтпөй, тез кыймыл менен жаны чыгып чыкпай, төрт аягы асманды карап жаткан Чабдардын жылуу таноосуна сол колунун манжаларын батырып, оң колундагы кестигин аттын тамагына такады. Кара кочкул кызыл кан алда кайда чачырады. Мындайды күтпөгөн эл Жоодарды карап:

– Оомийин, ылайым карааның элдин арасынан үзүлбөсүн, жамандык Чабдар менен кетсин, – деп бата тилеп ийишти. Ошондон бери саяпкер айыгып кетти.

Кызыл тунукелүү тамдан чыгып жүргөн караан дайыма Чабдарды түшүндө көрчү болду. Бирок Чабдар...

– Эй катын, сүзмөң болсо алып чык, катуу суусап келдим.

Машиненин кабинасынын каалгасын ачпай жатып, үнүнүн болушунча бакырат.

Таш төшөлбөгөн чоң жолдо келген машиненин үстүндөгү кишилер бирин-бири карап алып-күлүп жатышат.

– Асан, сен куду аселчи Ивандын балчыкка оонап алган чочкосу болуп калыпсың? Беркисинин жообу ага даяр.

– А байкуш, эчки тууй албай жатып койго арачы түшүптүр дейт. Өзүңдүн кебетеңди карачы? Куду күлгө оонаган биздин көк эшек кейиптенип... Ишенбесең мына береги таш күзгүдөн кара. Анысы тигинисине таш күзгүсүн бере салат.

Таш күзгүнү караган Асан:

– Ушу кантип мен болоюн, күзгүң соо кишинин да кебетесин бузуп көрсөтөт тура, – деп күзгүнү алыс ыргытып жиберип теңселе «буф» эте таңгакталган гезиттин үстүнө олтура кетти.

***

Бир жолу ушу почточу менен бирге келгем. Ысымы Осмонкул -Кайду, ал биздин айылдагы Кайдуулат уруусунан жалгыз болгондуктан, аныбыз кыркка чыкса деле жашы карысы дебей, Кайдуу деп эркелетишип коюшчу. Кээде Осмонкул десе, кээде Кайдуу деп жөн эле чакырышчу.

Оң жак жамбашынын үстүндө пистолеттин кабынын учу чыгып, аны сүрдүү көрсөтөт. Анын ичинде пистолети барбы же... ким билсин, айтор, анысын... Айтпадымбы ошо почточу менен окуудан келатып, райборбордон бери бирге келгем. Биздин айылга автобус каттоочу эмес. Автобузду районго барганыбыз эле көрбөсөк, а кезде көбүнчө сүрөтүн китептерден эле көрчүбүз.

Машинебиз түз жерге келгенде ооздугун коё берген аттай алып учат, анан жолду жарып өткөн арык болсо, же чоң таш дөңгөлөгүнө оро-пара келип калса тык токтой калып, ылдамдыгын которуп эшекче «мөңкүп» алат. Артыбыздан кууп келаткан машиненин коюу чаңы жөө туман каптагандай алдыбызга өтө качат. Биз дайыма ошентип жол жүрүп келебиз. Болгондо да жүз он чакырым. Бети башыбызга жабышкан чаң өзгөчө кирпигибизге жабышып ширелген чаң көз кычыгын кычыштырат. Барынан да оозубуздун айланасы чаң болуп, түкүрүнө берип бир кызык эле болуп калабыз. Көзүбүздүн кычыктары кычышканда укалай берип, машиненин үстүндөгүлөрүбүз бүт эле жашка чаңыбыз чайылып, «ыйлап» калабыз. Жок, чал-кемпирлер деле, жаңы алып бараткан келин деле, жаш бала деле ыйлабайт. Болгону бети-башыбыз атасынан таяк жеген жаш баланын бетиндей ботала-шотала болуп кычышкан көзүбүздү эле укалай беребиз. Кычышып жатса укалабаганда анан өлүп кетелиби.

Ошондогу бир окуя... Жаңы алып бараткан келиндин жүзү эсимде калыптыр. Аны айылга биринчи жолу алып баратышса керек. Көлдүк экен, жаныңа олтургузуп ал, сооп деле болот, деп почточу Кайдуга акедей асылсак да болбой койгон. – Ой, бул сомкеде акча бар, болбойт!

– Ушу жаңы келаткан келин кантип уурдасын?

– Жок, болбойт.

Чыбыктай эле эме экен, кичинекей эле жерге батып алат.

– Жок, болбойт дедим болбойт!

– Анда мейли балам, боор ооурган кемпир машиненин үстүнө өзүнүн жанынан орун берип, ойго батып баратат. Балким жаштыгын эстеп, мүмкүн орун бошотуп бербеген почточу Кайдуга ачуусу келгендир, улам жаңы келинди карап коёт. Өзү да ак саргыл жүздүү татынакай эме экен. Көздөрүнүн кычыктарын кычышкан сайын укалай берип, кызарып чыгыптыр. Бети-башы куду момпосуй соргон баланыкына окшош. Болгондо да, какырсайга конгон үйдүн баласыныкындай.

– Э, ө-өлүңачайын! – Кемпир өзүнчө эле күңкүлдөп калды,

–Жаш кезимде минтип азап жебей жөө эле кетип калчу элем. Бир жагынан почточусу:

– Албайм, милийсасы кармап алат деп коркутса, бир жагынан дөңкүлдөтүп шоопурунуку өттү!

– Өй, айланайындар, шоопурга жанагы арагыңардан бербей эле койсоңор?

– Ничево-о, бабушка,

– Кызып алган Аламан кемпирди соороткон болду.

– Кой айланайын, ничөөңү, кудай деп баскыла.

– Коркпо апакеси, ушинтип эле жетип алабыз. Капа болбосоңуз...

Аламан өзүн карап турган жаш келинди көрө, жүзүн буруп кетти. Кыраа кемпир байкап калган Аламанды:

– А өлүксүз десе, өзүң эле сонун болуп баратасың. Бу келиңден ичиңдеги «макүрү сууң» эле ашык болбосо, чыла чукуган өрдөктөй болуп калыпсың. Анан келинине бурулуп үнүн чыгара:

– Балам, үйгө барганда жүзүңдү күзгүдөн бир көрүп алчы? Машиненин үстүндөгүлөр «дуу» жарылып күлүп жиберишти. Анан тынчый калышты. Машине зуулдап барат, кишинин эсин чыгарып. Кантип кучакташпайсың, ары-бери чайкап баратса.

Билгенге ичеги карындарыбыз аралашып, өзүбүз эле билип баратабыз.

Баарынан да кызыгы тиги жаш келинди Абдиш чоң атамын кучактап алганы болду. Анын сакалы «конок» байкуштун бетине жабыша түшүп, ансыз да жүдөп келаткан келиндин кытыгысын келтирди. Машинебиз катуу келип бир «мөңкүп» алгандан кийин кайра орду-ордубузга олтура кеттик.

Ордуна жаңы эле олтуруп жаткан жаш келин сакал тийген жерин тырмап-тырмап коёт. Мен ичимен:

– А байкуш, ушундан көрө Көлдө эле кала бербейсиңби, ушу Самагандай кара тору жигит табылбадыбы деп коём ичимен. Ошончодон издеп тапканың кой оозунан чөп албаган, астындагы ашын эптеп ичкен Самаган болдубу? Тиги келинин улам карап коёт. Самаган эч нерсе менен иши жок, колуктуну энеси алып келаткансып, аракка нык тоюп, «сүкүт» чалып келет.

Самаганды да: – Куш бооң бек болсун деп, тойгузуп коюшкан беркилер. Аныбыздын шилекейи агып, улам колу менен жана берип, ооз айланасы өрдөк сүзгөн көлчүктүн жээгиндей бир кызык болуп калган.

Туздусууга келгенде машинебиз аз жерден «аңкилдеп» ала салып кете жаздады. Кудай бир сактады да ошондо. «Жылытмага» нык тойгон шоопур уктап кетип, жол менен жүрбөй какырсайда «мөңкүтүп» айдады.

– Эй, «дүңкүлдөгүбүз» эле көбөйүп кетти, эмне болуп баратат, - деп, баягы келиндин бетин тырматкан чоң атам тура калды.

– Ой, шоопур, токтот, өлтүрөсүңбү бизди?! Көзүңдү ачып айда! Токтот! - деп, кабинанын үстүн чапкылап жиберди. Машине жайлай түштү. Көрсө ишенген Кайдубуз коңурук тарта баштаптыр. Машина жайлай түштү.

– Ийи, эмне болду?

Көзү канталап кызарган шоопурубуз машинесин бир аз токтотуп, эки жагын каранып, дөңгөлөгүн тээп-тээп коёт.

Бир аз эс алып алалыкчы, шоопур байкеси?

– Азыр, чыдагыла суунун боюна баралы.

Аңгыча машиненин каалгасын ачып, тепкичине сол бутун койгон Осмонкул – Кайду кызарып канталап чыккан көзүн укалап эстеп, бир аз эки жагын карап, тээтиги цемент столба турбайбы, ошонун жанына барып токтотобуз. Ошону ала кетебиз.

Шоопур, Осмонкул – Кайдууга үн катты.

– И аны эмне кыласың?

– Полдун алдына коём, лага кылам.

– Ой атаңдын көрү, оой, жаман бышыксың да.

– Эй кереги тийет анын. Столба жүктөп бараткандардан түшүп калган тура. Береги жаш балдар турат го. Бир заматта машиненин үстүнө ыргыта коюшат. Я, Кайду, сарттар айткандай «жүдаа пышыксың» да.

–Шоопур почточуну жактырбагандай карап койду.

– Керек ал, керкетүү таштын оордугу жок, шоопур байкеси?

– Ансыз деле жүк оор.

– Эчтеке болбойт. Машине тартпай калган жерде береги балдар чуркап алышат.

Шоопур тамаша чаргыта:

– Бирөө сулуу чычып койсо да, токтот, ала кетебиз, бу да керек дейсиң, э?

Эл дуу күлүп жиберишти.

Кой, көп сөздү коюп айда машинеңди. Осмонкул - Кайдуу машиненин каалгасын тарс жаап алды. Машина да ордунан козголуп ошол жалпак төрт кырдуу цемент столбанын сыныгынын жанына барып токтоду.

Үстү башы бозала чаң болгон жүргүнчүлөр, биринин артынан бири түшүп жатышты. Тиги жаңы келин да кимдир бирөөнүн жардамы менен жерге түштү. Самаган каякка келдик дегендей өйдө обдула теңселип эстеп койду, анан аял алып келатканы эсине түштүбү, эки жагын каранды. Жаңы келин кайненсинин жанында отуруптур. Арыта сууну карата басып бараткан жаштарга Осмонкул – Кайдуу үнүнүн болушунча кыйкырып жатат.

Ой, берегини ыргытышып коюп анан баспайсыңарбы. Биз силерге кайра-кайра эле токтото беребизби? Сууга анан деле барат элеңер го.

Аламан ачуусу келе:

– Сенин лагаң деп чыңалып турган табарсык жарылып кетсинби?,

– Колуңар менен көтөрөсүңөр, табарсык менен көтөрмөк белеңер?!

Шоруң куруган байкеси, жанынан өтүп бараткан жаңы келинди бир карап алды да, Аламан почточуга:

– Ансыз да чыңалып бараткан табарсык күч келгенде жарылып кетпей анан эмне болчу эле? – деди.

Кайдуудан жооп күтпөй Аламан көпүрөнүн алдына заара ушатканы кирип кетти.

Сууга бир сыйра жүздөрүн жуунган жүргүнчүлөр бирөөсү жүз аарчысы менен, кээси чапанынын этеги менен аарчынып жатышат.

– Ой, болсоңор боло, берегини машинеге салып жиберели деди.

Почточу столбанын сыныгын буту менен тээп койду. Арытан басып келген Аламан:

– Акыбызды төлөйсүңбү?

– Эмне акы?!

– Берегичи, ал дагы почточучилеп столбаны буту менен тээп койду. Бирок столба козголор түрү жок.

– Муну эмне кыласыз?

– Э, үкөм, аны катын алып там курганда билесиң: ага чейин жазда бир, күздө бир айылга каттап коюп жүрө бересиң.

– И, анан, айылга келбей эле коёюнбу?

– Сени келбе деген эч ким жок. Андан көрө муну көтөрүш.

Он чакты жаш жигит столбанын сыныгын алдына таш коюп жатып, шоопурдун мантировкасы менен козгошуп, жалпы өйдө обдула, анын сыныгынын бир башын машиненин бортуна жөлөп, жарым саат дегенде араң жүктөштү.

Акысын бербейсиңби? Ушунча кишинин күчү талаада жатыптырбы? Биздин пулубузду шоопур алат. Анын жарымын да сен өөнөп аласың деп айтышып жатып, Аламан Кайдуудан бир шише арак өндүрдү.

Аны ченеп куюп машиненин үстүндөгүлөргө жеткизди. Мурунку тартып келаткан жүгүбүз бир тең, мунусу бир тең болуп машинабыз жайлап калды. Ага кошулуп ичтеги биртике «жылытманы» Осмонкул - Кайдуунун «лагасы» соруп алып, соолуга түшкөнбүз.

Аңыркөлдүн кыры менен военный машинебиз ыйлап чыгып баратты, үнү да бир укмуш. Же мурун кызуулуктан билген эмеспизби, тим эле уңулдайт байкуш.

Тээ Суусамыр тараптан соккон жел, ансыз да жай бараткан машиненин үстүндө козголбой олтурган биздин ичи койнубузга кирип калтыратып жиберди. «Ыйлап» машине келатат, «көңүл айтып» үңкүйүп биз келатабыз. Бети башыбызды жуунгандан кийин кичине кишиге окшошуп, сынтакканыбызды койгонбуз. Байкуш, тиги бечара келинге эле кыйын болду. Калганыбыз дуулдап эле келатабыз. Анын үстүнө бардыгыбыз Толуктукпуз. Кыздын сыры төркүнүнө маалым дегендей Самаганыбызды улам карап коёбуз. Аныбыз да бир аз соолугуп калгандай. Бир айыбы сүйлөйүн эле дейт тили келбейт. Көп ичкенде биринчи жолу тили «кетип каларын» да мына машиненин үстүндөгүлөр билебиз. Тиги келин аны улам карап коёт. Бирок унчукпайт. Биз өгүз минип бараткансыйбыз. Баягы бизден өтө качып, машинени каптоочу чаң жок.

Кырга чыкканда почточунун «лагасына» жини келгендей машинебиз бир силкинип алды да, баягы «жол жүрүшүнө» кайра түштү. Баягы эле чаң.

Машине ылдамдыгын которгон сайын бизден өтө качып думчуктурат да турат. Туздусууга чейинки таз кейпибизди кайра кийдик. Бирок бу сапар «ыйлабадык». Көнүп калгандайбыз. Ошентип бозала чаң болуп айылга кирип бардык. Почточунун атынан бетер машинебиз түз эле Осмонкул - Кайдуунукуна кайрылды. «Лаганы» көрүп Аламандын итиркейи келе денесин жыйрып алды.

– Эми мунусун түшүргүлө! – дейт. Кокус ит болгондо куп кана кайышчы болмок экенсиң, кокус таз жору болгондо өлүмтүккө мурун эле келип түшүп, сугалактыгыңдан жемсөөң жарылмак экен, - деп Осмонкул - Кайдууну карап койду.

Ичте «градусу» жок, молоташтай бардыгы жымжырт.

– Эл биринин артынан бири жерге түшө башташты.

Күн алыстан райборборго каттап жүргөн Кайду аялына:

– Лом, о, лом, – деп бакырды. Кулагы каңырыш аялы жалдырап эле бизди карайт.

– Эй, кер-рең! Лом алып кел, муну түшүрөбүз! – деп катуу бакырды почточу.

– Ломдун эмне кереги бар эле дегендей, издеп жүрүп зорго тапкан лом темирин кошколдоп катыны көтөрүп келди.

– Лом десем укпайсың да, эмне кулагың кереңби?!

Осмонкул аялынын каңырыш кулак экенин биз билсек да, улам эле кереңсиңби? – деп, жемелеп Аламанды карап көз кысып коёт. Анда Аламандын жини келет.

Кайдунун аялы машиненин үстүн карап койду, анан:

– Муну эмне кыласың? - деди.

– Лага кылам, лага. Сен ага түшүнгөнчө качан? – деп артында, сен эмне даяр турган оокаттын ээсисиң да, ичип-жеп жата бер! – деп күңкүлдөп койду.

Кана, балдар, бортун да ачып койдум, түшүрүп жибергиле деди да, ломду Аламанга кармата салды. Көптөп жатып зорго түшүрдүк.

Машине да бир балээден кутулгандай борттору жабылып, үстүнө топурап эл түшө баштады.

– Мен почтого гезитти жеткизип кайра келем, – деген Кайду, машиненин кабинасынын каалгасын тарс эттире жаап жөнөп кетти. Алардын арасында жаңы келген келин да кетип баратат. А мен болсо үйүбүз Осмонкул - Кайдуунун жанында жарым чакырымча эле алысыраак болгондуктан ошол жерде кала бердим. Артындагы чаңына бирде көмүлө түшүп, бирде көрүнө түшүп, биздин айылдын почточусунун машинесинин ичинде айылдын жаңылык таратуучусу Осмонкул-Кайдуу кетип баратты.