Токтогулов Айылчы Мезгил ызасы

Чыгарма автордун жазуу түрүндөгү уруксаты менен жайгаштырылган

Текст же анын үзүндүлөрүн коммерциялык максатта пайдалануу жана нускасын чыгаруу уруксат эмес

www.literatura.kg сайтында жайгаштыруу күнү: 2010-жылдын 24-апрели

Токтогулов Айылчы
Мезгил ызасы
(Кадыр кыбачы жана башка белгилүү инсандар жөнүндө баян)
Роман жана аңгемелер

Жазуучу Айылчы Токтогулов «Мезгил ызасы» романында кыргыз элинде жашап өткөн Кожомжар баатыр, Кетментөбөдөн чыккан инсандар: Кадыр кыбачы - суу инженери, ат чабышта аттардан озуп келген Сакиажы-жөөкүлүк, өзү жетимишти ашып казактын Акбалбаны менен күрөшкөн Жабагы балбан жөнүндө баяндоо менен бирге Райымбектин ашын, Рыскулбек менен Байтиктин чабышын элестүү сүрөттөп берет. Ошондой эле бул китепке адамдын жай турмушу чагылдырылган бир нече аңгемелери киргизилди. Китеп негизинен массалык окуурмандарга ылайыкталып жазылды.

Токтогулов Айылчы. Мезгил ызасы (Кадыр кыбачы жана башка белгилүү инсандар жөнүндө баян): (Роман жана аңгемелер). – Б.: «Айат», 2007. – 180 б. китебинен алынды

ББК 84 Ки 7-4

Т 51

ISBN 9967-433-08-6

Китепке демөөрчү болгон Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген мугалими Самат Эшенбай уулу.

Качуу

Жабагы балбан

Байтик менен Рыскулбектин чатагы

Райымбектин ашындагы коогалаң

Жөөкүлүк
Аңгемелер

Улакчы Чабдар

Почточу

Акжумал келин

Алымдын дөбөсү

Ушул жердин күн батыш жагын жердеген Тойтукенин беш уулу Абыл, Тейит, Кожомжар, Чал, Кыйды эл арасында жашады.

Тойтуке Абылга аял алып берип өзүнчө бөлгөн. Тейит жоокерчилик заманда шартына ылайык кечигип, үйлөнө элек. Андан мурун кичүүсү Кожомжар колукту алып өзүнчө бөлүнүп өргөсү башка.

Баса Тойтукенин биринчи аялы Абыл беш жашка чыкканда төрөт-төн каза болгон. Экинчи аялынан Кожомжар, Чал, Кыйды төрөлүп, Кыйдысы тогузга чыгып калды.

Тойтуке уулу Кожомжардын үстүнөн бийлик жүргүзүп, жоого минчү Күлүкторуну Тейитке аял алып берем деп берүүчү калыңынын алды кылып көкүлүнө ак кебез байлатып, Черик элине Дайыраалынын алдына түшөм деп аттанып кеткенине эки күн болду. Күлүкторунун калыңга кеткенин Кожомжар, коңшу айылдан келип, иниси Чалдан укту.

Жүрөгү өрөпкүп, ичи туз куйгандай ачышып, Күлүкторуну улам эстеп, ээрдин кесе тиштенип, үйүнөн аккаңкыны тердиги менен көтөрө Кошдөбөгө чыгып барып, тердикти алдына төшөнүп, аккаңкыны башына жазданып, кыбыланы карап жатып алды.

Аялы унчукпады. Кожомжардын көктүгү кармаса эмне кыларын өзү билет. Бул тапта энеси Айсара, бир туугандары Абыл, Тейит, Чал да үн ката алчу эмес.

Жоого чыкса туугандары менен бирге чыгып, Күлүкторуну минип калмактарды качырып, бир нече жолу жылкы тийип айдап да келишип берген.

Ошол Күлүкторуну минтип атасы, Кожомжардын үстүнөн тон бычып жоого минген атынан айрып отурат.

Ал Кошдөбөнүн үстүндө, кадимки бала кезден келген көктүгү кармап таарынып жатып алып, аялы алып келген тамагын да ичпеди. Аны киши дебеди. Аялы болсо баласы Болот жоодон өлүп, жүрөгү жаралуу, өзү каралуу эле.

Кожомжар Кошдөбөдө таарынып жатканда, чубалжыган санаалар жүрөгүн мыжыгып, оюна Чамбылкөктүн үйүрү келди. Чамбылкөк быштыдан асый чыкма кези. Агасы Абыл:

– Урук алалы, – деп сураганынан берип койгон. Бирок жабагы кезинен Кожомжардын колунан жем жеп көнгөн жаныбар аны алыстан тааныйт.

Тобо, жылкыдан да кишидей эстүү жаныбар болот экен. Кожомжар чабышка аттанганда аны карап кишенеп алар эле. Чамбылкөккө ичи элжиреп өз колу менен ат баштыктагы жемден кокучтап жемин берип, этегинде чекесинен жыттап, жалын барбагай салаалары менен тарап, акырын гана бар, барагой – деп сооруга чаап койчу. Чамбылкөк оюн салып кетип калчу.

Бирок жоого мингенге жаштык кылат. Аны түшүнбөйт дейсиңби, Кожомжар түшүнөт. Чамбылкөк асый болсо Күлүктору менен кошо улам ат алмаштырып, жоого аттанам дечү.

Мына эми минтип Күлүкторудан айрылып олтурат. Анын ичи жоого минген атын эстегенде эңшериле түштү.

Ал дагы эле оозуна наар албады. Жоону эстегенде ичи уйгу-туйгу болуп ооналактап алды.

Бешинчи күнү дегенде Чериктерге кеткен Тойтуке үйүнө кайтып келип түштү. Уулу Чалдын «Кожокем, сизге таарынып жатат, Күлүкторудан башка жылкыңыз жок беле? Тигинде жайылып жүрөт го топ жылкы. Ошолордон эмнеге тандап алып барбадыңыз?

Андан башка жылкы көрүнбөдүбү көзүңүзгө? – деди.

Тойтукенин ачуусу келип: «Жап жаагыңды, жашабагыр! Мага акыл үйрөткөндү сага ким коюптур, тур ары!» – деп уулун жаакка бир чапты. Чал бозоруп атасын карап калды.

– Тигини! Мунусу да энесин тартып көк!

Чал нестейген бойдон атасын карап тура берди.

Атты атмамысына байлап - тиги Кошдөбөдө сулк жаткан уулун карай басып барды:

– Эки жагыңды да, туугандарыңды да ойлоно жүр, жоого ошолор деле сени менен кошо аттанып жүрүшпөйбү? Же сен эле жалгызсыңбы?! Көп энеңден бетер көктөнө бербе?! – деди.

Акыркы сөзү Кожомжарга катуу тийди. Бирок атасына жооп кайтарбады. Тойтуке тек гана эки колун артына алып ачууланып, Кошдөбөдөн ылдый түшүп баратты.

Бул мезгилге чейин Болот жоодон өлгөндө чоң окуя болуп өткөн эле. Ал дарттуу жара эсине келип, ансыз да каңгып чыккан башын кеңгиретип, мээсин сүзмөдөй эзип жатты.

Кожомжар отуздун кайкысына жаңы чыгып, шалпыйган калбык ээрди түйрүлө, жаагы керекарыш. Кашы жазылуу алакандай, көлдөй көздөрүнүн үстүндө ылаачын куштун канатындай имериле далдаят. Эки эмчеги кара нардын өркөчүндөй балбырап анын ашкере баатырлыгынан баян бергенсийт.

Абыл, Тейит да Кожомжардан кем эмес. Чал эми жетилип келаткан чүкүрүнүн борткосундай жаш, бирок сөзү тик.

Абыл, Кожомжардын өргөөсү Тойтукеникинен кенен, башка жакта. Атасынын колунда Тейит, Чал, Кыйды бар. Бирок тез-тез катташып, бири-биринен кабар алып турушат.

Ошентип өткөн жылдагы бир окуянын ызгаары муздай элек кез болчу.

Эми минтип Күлүкторусунан ажырап далай жолу жоого чыккан Кожомжар, ичинен түтөп, атынан айрылганы канатынын кайрылганы менен барабар. Атам канатымды кайрып койду го. Жок дегенде «балам, кандай кылабыз? Агаңа аял алып берелик, дебестен кылганы бул?! - деп үшкүрүнүп алды.

Атаңдын көрү, Абыл, Тейит го жылкыларын кайтартып алды эле, атама эмне болгон? Жок дегенде бар дегенге жарабайбы?» – деп ого бетер аны эстеп таарынычы артты. Көктүгү күчөп, жер оодарып кеткиси келди.

Анын мээсинде: – Атаңа наалат, уулум Болоттон айрылдым. Абыл, Тейит күнүбачылык кылдыбы? Ошонун баарысын жасаган атам эми минтип, жоого минген атыман айрып жөө калтырганыбы?

Ошо тапта арыта келаткан Чамбылкөк кишенеп калды. Жем сураганыбы, Кожомжарды тумшугу менен түртүп, дагы үйүрүн карап, азынап кишенеди. Анын үйүрү Кошдөбөнүн наркы капталында калган эле. Кожомжар Күлүкторунун ноктосун жүгөнү менен кошо ала келген. Аны Чамбылкөктүн башына салып жетелеп көрдү. Быштысында бышыксын деп үйрөтүлгөн Чамбылкөк ээсинин эрки менен болуп берди.

Ызага ууккан эр акканкыны токунуп, Чамбылкөктү ары ойдолотуп, бери ойдолотуп сынап көрдү. Кожомжардын, Чамбылкөккө ичинен жүрөгү жылыды, дагы да Күлүкторудай алы бар жаш болсо да жоого алдырбас, - деп өзүнө бек ишенди. Чамбылкөккө минип белгисиз жактарга сүңгүп кеткиси келди.

Ал өткөн жылкы окуяны улам-улам эстеп, ого бетер ачуусу келип, денеси дүрүлдөдү.

Окуя мындайча болгон эле: - Анда жалгызы, Болот, тирүү болчу.

Калмакашууну беттеп келген жоо бир туугандардын жылкысына он беш тогоолдо, мал нык семирген кезде, көбүк кардын алдында тийди. Өргөөлөрүндө өргүп жаткан бир туугандар эч нерседен бей капар. Болгону, жылкычылардан улам кабар алып турган Болот Кожомжардын уулу таң таштаганда жылкыга аттанып, аркы шыбактуу коктуда байланып жаткан адамдарды көрө, аларга жете барды. Колдору артына байланып, башы-көзү билинбей, канга жуулган жылкычылар ар кайсы жерде бөрү тамактаган койдой томурайып, ар булуңда дөмпөйөт.

Болот - Кожомжардын жалгызы. Жашы он үчтө. Анын атасынын пешенесине окшош, түрк кебетеленген жүзү, кыр жондой тумшугу, шалпыйган эрди ого эле түйрүк. Кабагы салаңдап эч нерсени тоготпогондой. Байкаган кишиге баатырдын элесин берет. Аны бир көргөн киши жортуулга чыгып канык болгон эр экен го деп ойлобой койбойт болчу. Анан да энесине окшоп олбурлуу.

– Эй, жылкыларды ким айдап кетти?!

Эми эле акыл - эсине келе баштаган жылкычы:

– Калмактар! – деп кымтууга келбей калбыйып шишиген эриндери бирикпей долдурады.

Болот алдындагы Сурчаны темине белеске чыга берип айланага көз тиге көпкө карады.

Тиги узун коктуда оттоп турган жылкы Абыл, Тейиттики экенин даана тааныды. Өзү жакшы көргөн Чамбылкөктүн үйүрү көрүнбөйт. Жылкычылардын таңылган колдорун наркескени менен кыя кесип, аларга да карабай атасы Кожомжарга карай чапты.

Үч бир тууган адаты боюнча Абылдын үйүндө үркөрдөн кийинки кымыздын тундурмасын ичип отурушту. Эшиктен шашып кирген Болотко атасы Кожомжар нестейе карады.

– Ата, Чамбылкөктүн үйүрү жок, калганы аман.

Болот үтүрөйө Кожомжарга карап, атасынын бир тууган агалары менен иши жоктой улага жакка олтура калды. Болгон абалды Болоттон угуп олтурушкан Абыл, Тейит тек нестейишти. Жок дегенде Болотту «отур» деп ишара кылышканга келишпеди.

– Жоого аттаналык жоонун изин суутпайлык?!

– Кожомжардын бул кебин Абыл кулагынын сыртынан кетирди. Эр баштаган сөз учугу уланбай ошол бойдон калып, туугандары коломто чукушуп, бар, же жок дебеди. Жооп күтпөй эшикке чыккан Болотту олтур дегенге жарашпады.

Ачууга уукан Кожомжар эшикке атып чыкты. Абыл, Тейит токто дебеди. Ошондо ат ойнотуп турган Болотту көрө шердене түштү, жалгызы жаш болсо да, караан болуп колуна найза алып, жоо артынан куу-куулап куугунга түштү.

Үйүндө калган агалары:

– Кожомжар Чамбылкөгү үчүн жылкыга өзү барат. Үйүрү келсе бөлүп алабыз дешти.

Ашууга жетип жылкы алдын торогон Болот топ калмак менен беттешти. Атасы уулунун эрдигине шердене өз атын ураан чакырып кыргынга кирди.

– Тарс! Тарс!

Ашуу жактан атылган шыйрактуу мылтыктын үнү, Кожомжардын эсин эки кылды.

– Бизде шыйрактуу мылтык жок эле.

– Болот аман болгой эле?!

Кожомжардын жүрөгү түрсүл кагып, Күлүкторуга камчы шыбай белеске чыга берди.

Ат үстүндө теңселип келаткан уулуна жете бере, «уу-уулум» деп бакырды Кожомжар.

– Ата-дегенге зорго жараган Болот кара көзү коюланып, акыркы демин илеп тартып, атынан ооп, жүз төмөнүнөн сулк жыгылды.

Артынан келаткан жоону карабай Күлүкторуга камчы шыбап атылган үндү кууп, кыл чайнап канды селдей агызгысы келди. Катуу соккон желге энтиге Күлүкторуга камчы шыбап, туу белге атып чыкты. Үйдөй таштын далдоосунан караан көрүндү. Аны көрө түтөп кетти Кожомжар. Мергенчинин башы көз ачып жумганча суу кабактай денесинен бөлүнүп, кара таштын коңулуна тыгыла түштү. Кожомжар уулунун денесине кайрылышка чолоосу тийбеди.

Артынан кууп келген топ атчанды шалап өттү баатыр. Душманын жеңип, жылкысын кайрып, алдына салып чу-чулап келатып башы денесинен бөлүнүп, обочо жаткан уулунун үстүнөн чыга, жапан бакырык менен тоону жаңырта «уулум» деп дагы да озондоп алды.

Атынан ыргып түшүп, көзү жумулбай калган Болоттун башын кармап, эки колдоп укалап, көзүн жумдурду. Өзүнө-өзү кайрат айтып Абыл, Тейитке, атасына таарынчысы артты. Уулунун башын быясы чепкенине ороп ат баштыгына салды да, башы жок денени жардын кемерине жашырып, үстүнө топурак уратып, кирген буурадай зиркилдеп үстүнө дөбөдөй кылып таш үйүп, шашылып аттанып, жылкы артынан жүрүп кете берди. Айылына жакындаганда жылкысын өрүшүнө таштады. Күлүкторудан секирип түшүп, баштыктагы Болоттун башын алып, шар суунун жээгине чымга бастырып, өгүз белиндей арча жыгып, бир күнү кечке табыт жасады. Баласынын баш сөөгүн арча табыттын баш жагына коюп, этегине арчанын бүрүн шыкап, үстүнө куу арчаны өрттөп, күлүн сээп, табытты алдына өңөрүп, эки күн каңгып жылкы артынан бастырып жүрдү. Тууганым экен деп Абыл, Тейит экөөнүн бирөө келбеди. Балам эле деп Тойтуке кабар албады.

Арыта жайдак кунан минип келаткан бир тууганы Кыйдыны көрө эс акылына эми келгендей Кожомжар зоңкулдап Кыйдыны карай бастырды. Жаш болсо да зирек Кыйды акесинин ызасына ортоктош болуп, Болотту укканда ачуу кыйкырык салып табытты кучактап көпкө ыйлады.

– Айылга чап, Болот жоодон каза болду де? Өйдөңкү айылга кеткен Чалга кабар айт.

Кожомжар иниси Кыйдыны алдыга чаптырды. Айыл дүрбөп, аны күтүп жатышты. Кожомжар табыт кучактап үйүнө өкүрүп түштү.

Аялы уулун жоктоп оң капшытта кошуп турду. Кечигип келген атасы Тойтуке, Абыл, Тейит, Кожомжарга көңүл айткан болуп: «Кудай кийинкисин унутпасын, боосун бек кыларын унутпасын», – деп көңүл айтып ары басышты. Туугандарына, атасына таарынган Кожомжар уулунун табытын Күлүкторуга өңөрүп, артынан Кыйдыны ээрчиткенде, Чал кошо чуркады. Абыл, Тейиит баш болуп: «Бу не деген шумдугуң? Элден безип не ишти жасап жатасың?» – деп айтууга жарабады. Боз адырга табытты жашырган Кожомжар ыйга муунуп, ичине кек сактап үйүнө экинчи жолу өкүрүп түштү. Беш күн үйүнөн чыкпады. Жок дегенде Чамбылкөктүн үйүрүнөн кабар албады. Кадимки көктүгү кармап кеп-сөзгө келбеди.

***

Үйүрүнөн ажыратып, Чамбылкөктү токунуп минди. Чамбылкөктү камчылана эр киши үйүнө жай бастырып барды. Сабыры суз босогодон сыртка жаңы аттап чыккан Болоттун энесин көрдү. Ага үн катпады. Жок дегенде барар жерин айтпады. Аялы да сураган жок. Тек нестейди. Атынын башын буруп жатып Кожомжар он төрт жыл бирге өмүр сүрүп келген аялына: «Колу – жолуң бош, эми көрүшпөспүз. Атама, Абыл, Тейитке айтып кой, элди жерди коруп уруусу менен сак турсун. Бейкам болушуп канабайрам болуп, бүлүнүшпөсүн. Кожомжар келбейм деди де. Мен сага ыраазымын, мага таарынба, таарынсаң атама таарын, эр жигиттин жүрүшүн жасап жатканым үчүн, өзүңөн кечирим сурайм?! ».

Кожомжар аттын тизгинин солго бурганда араң турган аялы олтура калып ыйлап жиберди. Анын ыйын карап турбай шарт жүрүп кетти.

Жаңы чуркап келген Чал менен Кыйды агасынын тизгинине жабышышты.

– Мен да барам, сен кайда болсоң мен да ошол жакта болом! Кебетесинен эр мүнөзү байкалып калган Кыйды, Кожомжарды кетире койбоду. Артына чап кенедей жармашкан Кыйды агасы Кожомжардын бел курун кармап логулап кетип барат. Чал чуркап алды. Көп жол басып, Нарын жээктеп келаткан Кожомжар иниси Кыйдынын көзүн көрө чоочуп кетти. Аттын куйругун кармап келаткан Чал, токтоп калды.

– Аке, аттан түшүп заара ушатам?

Кыйды аттан түштү. Артынан Кожомжар кошо түштү, Чамбылкөктү бир аз отко коюп инисинин жанында турду.

– Аке, башым айланып баратат да?

Кыйды кан кузуп жиберди. Анын ичинен сезгенгенин баамдаган агасынын жүрөгү туйлап алды. Алы кеткен Кыйдыны каралап, Кожомжар үч күн турду. Үчүнчү түнү дегенде жылдыз толо Кыйды тилден калып, денеси муздап бат эле эки көзү тунарып, жаткан бойдон башы оң жагына шылк эте жан берди. Ал чымчык болуп алыс сапар алып, канат күүлөп учуп кетти.

Кош ызага ууккан Кожомжар тектирче жерге кылычы менен көр казып инисин жашырды.
***

Же ый эмес, же ыр эмес күңгүрөнгөн добуш капчыгай ичин жаңыртып келет. Озондогон добуш бирде дарактын коңулунан ышкырып чыккан шамал болуп, бирде жарадар жырткычча күрүлдөйт. Көзү ыйдан канталап, барыгып чыккан жүзү шишимик тарткан ал, көптү көргөн карыдай сабыр тутуп, астындагы атына камчы шыбап катуу жүрүп келатты. Кыйдынын ордуна Чал учкашып алды.

Кожомжар ээн жайыктан калың жылкыга кезикти. Түн ортосу ооп, бүлбүл жанган отту көрө, аттын башын ошол жакка буруп, от боюндагы эрбеңдеген караандарга сактана алыстан салам айтты. Чоочулаган көлөкөлөр эрбеңдешип өздөрүнчө топтолуша калышты. Кожомжар тигилерден жүзүн ала кача оолак турду.

– Бу кимдин жылкысы?!

– Кимдин жылкысы керек эле сизге? Алп денелүү эр мүнөзү жүзүнөн көрүнгөн караан берилеп басты. Үнү күрүлдөп, түпкүрдөн чыгып эч нерсени кенебегендей:

– Душмандын жылкысы керек?!

Кожомжар чыр чыгарууну көздөп барк-барк үн чыгарды.

– Деги сен кимсиң, кыргызсыңбы?

– Көзүңө ким көрүнүп турам?! Берки да Кожомжарды кекете унчукту.

– Кебетең кыргыз, тигилериңдин чаңкылдаган үнүнөн..., аларың ким?!

– Көп басынтпа аларды.

– Опей, кыргыз экен деп аяп койсо...?

– Аябаганда эмне кылат элең!?

– Момундай кылат элем!

Оңор жоо эмес экенин байкаган Кожомжар тиги караанды аттын күчүнө сала, оттон алыстата тартты.

– Кимсиң чыныңды айт. Кимдин жылкысы?

– Тиги Кожомжарга моюн бербегендей күржүктөп отту карай жүткүндү. Күчтүү кол аттиштей кысып аны коё бербеди. Анан ал желкесинен отко кармап, ошол эле калыбында аттан энкейе баатырсынган эмени дагы да арткараак сүйрөп киши бою чоң ташка ныгыра, аны башка тепти. Бейтааныш дапдырай түштү.

– Чыныңды айтасыңбы?

– Ооба, айтайын...

– Чыныңды айтпасаң эмне болосуң?

– Жалгыз баламдын боорун жейин?! Чамбылкөктүн чылбырын Чал кармап турду. Эр теңселе инисин карады. Иниси беркиге ачуусу келе түктөйдү.

Көзү ымыр-чымыр боло түшкөн Кожомжар тыңсынган эмени кармаган бойдон, эски ыкмасына сала «балаңдан жаның ширин экен, а!» – деп кекете зекиди да, жооп күтпөй тиги көрүнгөн ташка «беттештирүүгө» көтөрүп баратты.

– Айланайын кыргыз элим, бала кезимен калмакка колго түшүп, ошол жакта чоңойгом. Менден башка кыргыз жылкычылар да бар, – деп жалынып жиберди. Анын жалбарганын Кожомжар укпады. Тек гана кулагына «жалгыз баламдын боорун жейин» деген сөз жаңырып туруп алды. Желкесинен кармап өйдө көтөрүп боюнан ашыра соройгон ташка мышык чапкандай чапты. Караан бир бакырышка жарабады. Ансыз да Болоту оюна түшө калып, ызага жеңдирген Кожомжар Чамбылкөккө үзөңгү теппей ыргып минип, изин суутууга ашыкты. Анан да четте байлануу боз атты жетелей келип, Чалга: – Сен өзүңчө жөнө, тиги көрүнгөн кыр менен ылдыйлап кач, суук көзгө урунба?!

Арыта эрбеңдеген караандар, чөөдөй житип жок болушту. Мышыктын көзүндөй балбылдап оттун кору калды. Эртелеп изин сууткан жалгыз атчан Нарынды кечип өйүзгө өтө качты.

Чоочун адамдын бул үйгө байыр алганына он үч тогоол өтүп, үч тогоолго аяк басты. Алты ай ушу үйдү түнөк кылып, өз баласындай жумуш берип, Көлөптүн ишеничине кирди. Башынан далайды - жакшыны да, жаманды да өткөрүп, Кызылзоонун этегин паанектеп, жери балдарына жакпай кеңеш өткөрүп жатты. Кожомжардын тегин пенде эмес экенин байкаган абышка сөз кыстарып сырын, муңдашып дилин билди.

– Туулган жердин топурагы алтын, дүйнөдө тууган барыңды көрө албайт, жок болсо асырай албайт. Жылкыдай тебишип күн кечирет экен. Тууганын тутунган ким? Тууганым жаман деп, туурду кайдан табасың. Тууган ошол. Мен билгенден тээ алмуздактан берки салт ошол, балам! Бир айыбың кыргыздын бир эр туйгунун ээрчите чыкканда болчу экен. Бетинде кызылы болсо, Болоттун ордуна уялганынан артыңан барышат беле? Бөөдө балага өлүм кылыпсың? Мейли, чырпыгы сынса сынсын, чынары сынбасын, балам. Башың жаш экен андай туйгунду кудайым берерин унутпасын. Эми эле бирөөгө баш байласаң, барылдап ыйлап, бала көзүңө көрүнсө а деле кун кууганга жарап калат. Тек кана кара башта бир өлүм бар дечи.

Көлөп башын өйдө көтөрө ак аралаган жээрде сакалын алакан оту менен сылап үстүндөгү тонду өйдө серпе ийнин күүшөдү.

Ал Кожомжарды дагы да карап алды. Сакалын салаалары менен сылап тагдыры тагдырына окшош экенин билген кары, көз кыйыта баатырды карап койду. Колдон келсе туу түбүнө коюп алсам деди. Бирок көктүгү кармаса жанбасын ойлоп, ойго туна түштү.

– Э, балам, кимге бапа болгон бу дүйнө. Кимдер келип кетпеген бу жалганга. Мен да жол арытып, жаш өйдөлөп калганда көчүп келгем Акмандан.

Көлөп дагы да ойго чөмүлдү. Айтсамбы, же айтпай эле койсомбу дегендей дилиндеги жашыруун сырды салмактап көрдү.

– Э, көр пенде. Карыя баатырды бир карап алды. Карыянын карашы шыбыш байкаган бүркүттөй сестүү эле.

– Балам, ата тегиңди эч кимден жашыра албайсың.

– Тегиңди жашырбай жүр, сен да атанын баласысың. Жаш кезде атаң айткан кептер кулагыңдын кырынан кетет экен. Жашың өйдөлөп, атаңын көзү өтсө, өзүң эле тек сүрүштүрүп тууган табат экенсиң. Түшүнбөс ата ызалап коймогу да бар.

– Угуп тур балам?

– Угуп жатам.

Кожомжар жемин көргөн жолборсчо комдонуп алды.

– Мен ары жагына барбай эле коёюн. Береги эле Түнкатар, бабабыздын чөбөрөсү Майрыктын Арык, Төбөй, Назар, Бегет, Чөкө деген беш бөлтүрүгү болду.

Чал оозун бир аз ачып, сакалын оозуна имере тунжурай түштү.

А балам, кенжеси Чөкө көп оорукчал болуп, оорукчалын көп аяйбы же «жалкы» деп жүрүп көзү өттү.

Ошо Чөкөгө өзү тандап «ушу кызды аласың» – деп Аксыдан өзү кыз алып берди. А балам, таяжелери жакшы карайт дегени го?!

Көлөп борс-борс күлдү.

Ошо Чөкөдөн мына мен, ысымым Көлөп.

Чал жымыйып Кожомжарды карап күлүп дилин жумшартты. Ошол эле калыбында нестейе: – Менден кийин Корош, Жамантык, Сакай жарыкчылыкка келди.

Балам, биз эки аялдын балдарынанбыз. Эки эненин балдары баары бир күнү бачадан туулган деген кеби болот.

Кожомжардын бозоруп чыккан өңүн көрө кыраа чал, анын ички туюмун күнүбачанын баласы экенин билип койду. Тек дилинде сактап сыртынан сыр бербеди.

Кезегинде Сакайдын өзүнө көрсөткөн зордук кеби, келининин алдында сынып калганы, оюнда туруп алды.

Анда жаз убагы, айылда белгисиз бир адам пайда болду. Ал сынчы экен көрсө. Ошол казак Азирети сынчыга бизди сынатат атам.

Алты канат боз үйдүн ичине очокко казан азып, куу арчаны чатырата жагып, Азирети менен бирге олтурат... Эртең менен эрте уулдарынын жүзүн чайдырып, кыздарын сыртка чыгарып, сынчыга сынатмакка сөз баштайт.

– А бу далай жер басып, белес-белес белди ашып, көрбөгөнүң калбагандыр э, сынчым?

Какая калган Азирети аппак сакалын манжалары менен аралата тарап, Чөкөнү карап койду. – Чатырап күйүп жаткан от, буларга күбө болгондой бирде алоолоп чыкса, бирде отко коюлган чөөгүндөгү суудай пастай калат.

Ойго туна түшкөн Чөкө, акырын гана башын болор-болбос көтөрүп:

– А, сынчым, сынчылыгыңды билдим айып этпейсиз, - деди. Азирети тике карады.

Сынчынын милдети ошол болгонун болгондой айтыш. А, үкөм, бу кебиңдин артында туюк ой жатат. Айтпасам сенин көңүлүң кирдейт. Айтсам жаман көрүп, итиңден чыгарып коёруңду кудайдан башка эч ким билбейт.

– Э чынын айта бер? Түпкүрдөн түтөгөнчө жалындап күйүп көрүнүп калган жашкы го. Береги катар олтурган балдарымды сынап бер.

– Азирети чекеси тырчый, Чөкөнү жактыра бербей, акырын гана тамагын бүлкүлдөтүп үй ээсин карады.

– Кана, узун балаңдын аты ким?

– Э, улугум, көлдөй терең болсун деп Көлөп койдум эле?

Бу сөзгө тырчый түшкөн сынчы сынын бузбай: «Э көр болсун деп Көлөп койгон экенсиң да ».

– Тиги уулуңдун атычы?

– Жаангер чыгабы деп «Жамантык» койгом.

– Ойбай оу, боорум, аты өзү айтып турбайбы, өзүң олуя турбайсыңбы? Жамантыктан кантип жаангер чыксын, эл арасында, көч карасында жүргөн жан болот. Береги көзү ойноок бети тултук буудай жүздүү майланышкан балаңдын атычы?

– Э олуям, аты Корош.

– Корош?!

– Ооба Корош. Аты-затына жараша атын коюпсуң. Кор болсун, – деп Корош коюп, мени сынап олтурасың э, карагым?!

– Азирети балдардын өзүнө карата сын айтып алып, ичинен кыжаалат боло, – мейли, сынчынын милдети, туура сынын айтыш. Жалган айтса кепинин жеп койбойбу, кызталак! Жаман көрүшсө каякка алып барар эле, үчөөлөп токмоктоп жолго салар. Тетигиниси тири карак көрүнөт. Ошондон бирдеме чыгат, Азирети он бирдеги жаш баланы эми биринчи көрүп жаткандай сынады.

– А, баатыр, береги балаңдын ысымы ким?

– Сак саламат жүрсүн деп, Сакай койдум эле, Азирети сынчым. Азирети кубанганын жашыра албай Чөкөгө тике көз тикти. Билдим, ушунуңан чыгат. Акелерине сака болсун, – деп Сакай койгон турбайсыңбы. Ушу балаң тири карак болот. Өнбөгөн доосун өндүрөт, душманына сырын бербеген, чакырт-паса өзү басып келбеген мырза уул деп ушуну айт! Бир айыбы катынга кароо болуп, катыны агаларын жамандаса көңүлүн калтыра чогоол айткан жагы болот. Ошонусунан көп аксайт карагың. Болбосо башка айыбы жок көңүлүн кайт кылып, агасын тентитет. Теңтайлаш уруу чыкса өйдөсүнүп аларды кемсинтет ошондо сөзгө бир сынат ушу туягың. Эси болсо чогултуп журт кылат. Эси болбосо тентитип сарт кылат дейт да этегин күбүнө туруп сыртка бет алат экен Азирети сынчы.

Сынчыны Чөкө аттантып тээ боз булуңду имерилгенче кошо барып ошол жерден кала берет.

– Кожомжар балам, угуп жатасыңбы?

Кожомжар, «оба» дегендей башын ийкеп Көлөпкө нестейе карады.

Балам, жүзүңдөн эрдин түрү байкалат. Жаштын өтүп кеткенин карасаңчы? Болбосо сен экөөбүз атаңа, Абыл, Тейитке чейин барып келүүбүз милдет эле.

Туугандын топурагы алтын дебедимби, бир жакшылыгыңда, бир өлгөнүңдө билинет. Туугандардын карасы дегеним тонуңду тоздурбай асырап алат, көңүлүн кирдетпей багат бала чакаңды. Ага чейин көр тиричилик чүкө кылып калчайт.

Көлөп тунжурап коломто чукуп көпкө чейин ойлуу олтурду.

Жылдар өтүп ар бирибиз карчыга куштай камынып бат эле жетиле келдик. Пендечилик да балам, ким бар экен ата-энесин тулупка салып кереге башына илип койгон. Атабыз экөөбүздү үйлөнтүп энчи бөлүп берүүгө жарады да, о дүйнө узап кете берди. Кийинкилерине да чекеден чертип кыз тандатып, атабыздын өлөр алдында айтып кеткен: «Иниңерге карай жүргүлө, » - деген сөзүн аткарып, бир милдеттен кутулгандай болдук.

Көлөп жерде сыйдам сакалынын учун оозуна карата имерип сылай, ээрдин кымтыланып Кожомжарга карап: – Уа пендем, көзүң өтсө бир ата өтөт, эки ата өтсө алыстайт, төрт ата өтсө чабышат. Тыңы начарын кемсинтет. Жумшактан күлүн, катуудан казанын калтырып, сулуу келин - кызын олжолоп кыйт-кыйттап жылкысын айдап, олжого туйтунат. Билерманы улам төшөгүн жаңыртып, койнуна сулуу кыз тоголотуп салып, кызуусуна батат. Күн өтсө эскирген бөздөй анысын алмаштырып жана биринин кызына кирет. Анан күндөш көбөйүп, ар жатындын балдары өзүнчө куралып, жаатташып, бийлик талашууга өтөт. Тыңы начарын басынтат жолборс болуп күрүлдөп. Жакшыдан бөөн, жамандан жаан дейт, уул убара болбосун дейт ушул баш...

Кожомжардын зындандын кара ташындай бек олтурушуна ичинен баа берген Көлөп: – Ушуну менен бүгүнкү сөз бүттү, балам. Мусага кошулуп ууга чыгып кел. Өз көңүлүңдү өзүң көтөрбөсөң, сени бирөө ээрчите койбос. Түсү ийгиден түңүлбө деген. Түтүн булатарыңды да ойлоп жүр, балам. Сөз арада куу чал сөз кыстарып өттү. Бу кебинин артында өзүнчө бир окуя жатканын Кожомжар кайдан билсин. Тек гана көңүлүң түз болсо болду, карагым, – деп дагы да жанагы кебин кайра кайталады Көлөп.
***

Аяк оонанын этеги күн катуу ысып чыкты. Аптаптан чөп кыярып саргая баштады. Өзөндөн аккан суулар сайынан ашып жээгине өскөн бадалдарды күнөөсү бардай койгулап төмөн күү менен агызып алдас урат.

Жашынан тири карак чапдес кыял Сакай жаш аялы Айбаланы аймалап ысыгы тарай элек. Агалары менен бирге каркыт ичип алагүү олтурса, алардын кебин жактыра бербейт. Жайыт жөнүндө күздөө, кыштоо тууралуу кеп болсо, «кыйытып, жакшысы меники» деп өзүнчө кырдуусунат.

– Кызылбуурулдун үйүрү Боор Текени жайлайт.

– А Жээрдекашканын үйүрүн кайда алып барасың? – деп Корош жаагын сылай акырын суроо таштады.

– Каякка алып барсаң ошол жакка алып бар?! Орто жолдо Көлөп сөзгө аралашты:

– Сакай өз жайытыңды көздөсөңчү? Сары жайыктай жер барбы?

– Каркытка ала күү Сакай Көлөпкө катуу тийди.

– Сары Жайык күздөөм, Боортеке жайлоом болот. Керүү-нүн (Толукту айтып жатат) четин жаздоо кылам.

– Көлөп инисин жээрий карады. Керүүнүн чети меники экенин билет. Билип туруп тийишет го бөлтүрүк. Өз агасын агалай албаган, бирөөнүн агасын сагалайт, болот го шумпай!

Көлөп Сакайды мелтейе тиктеди.

– Көп тентектик, кылба?! Ар кимдин жайыты өзүнүкү. Конушун талаша бербе?

Каркытка алакүү Сакай опурулду:

– Азирети сынчы оюңдан чыгып кеттиби?! Көнчокой кийип, сайсайлап изиң табылбай тентип кетип жүрбө? Көр болуп өлөрүң эсиңдеби жан аба?!

– Бас, жаагыңды?! – Жамантык, Сакайдын залимдиги артып, агаларынын балдарын көз көрүнөө, бей күнөө урдуруп койгону эсине түшүп инисине опурулду. Көлөп сөзгө сынып калды. Эң кичүү инисинен уккан сөз жылан болуп арбап, түшүнөн кетпей койду. Күн өткөн сайын Сакайдын залимдиги артты.

Акырындап ылдыйлап көчүп конуп олтуруп, Көлөп, Акман, Кызыл Үңкүр тарапка ооп кетти.

Бул таарынчысын Кожомжарга толук айтпай кепти, чорт үзүлгөн комуздай кайрып, улуу зайыбынын экинчи уулу Мусаны кошуп тоо беттентип жиберген эле. Керүүнү кайтарып алармын. А наалаты: «Сөзгө сындым, аба тандаган жериңди ал, барбасаң туугандыктан кечип кетем,» – деп жатып көчүрүп келди эле. Дайранын жээгин малдын өрүшү деп ошол жерден орун алдым.

Бейиши болгон кемпиримдин сөөгү Кетментөбөдө түздө калды. Эки уул төрөп берди. Экөө тең удаа өсүп өздөрүнчө түтүн булатып кетишти. Таңатарга Муса эш болбосо, кийинки Сейилден туулган Кабыкеге Келдике камчы сап болуп бербесе туугандыгы кайсы? Жамы бир сийдик делгени менен эки жатын тебишип эки башка мүнөз күтүп анысы кыял-жоругунан эле байкалып турбайбы?

Кожомжар келгенден беш жыл мурда Сейил каза тапкан эле.

– Кызыталак деле катын токтобос болуп кеткенби? – деген Көлөп, көпкө төшөк тартып калган. Оорукчал абышканын эки жагын кымтылап багыш келинге кыйындыкка турарын ким да болсо билет.

Желбегей жамынган Көлөп заара ушатканы чыкты. Башынан тири карак келини Апар, кайнатасы үйгө киргенден кийин сийдик чен таштап, кайнатасы дагы эле күүлү экенин билип, күйөөсү Мусага айткан. Аялынын тилин алып Муса атасына аял алып берүүнү милдетим деп койду.

Сейилдин аш суусун берип, бир туугандар атасына кайрадан аял алып берүүгө жарады.

Андан Болот, Темир деген эки уул туулду. Бирок али жаш.

Аң уулоодон келген Кожомжар, Көлөп экөө дагы да өздөрүнчө боз үйгө олтурушту.

...Сөздүн нугун байкап жаткандырсың карагым?!

Баягы айтылган сөз үзүлгөн жиптей орто жолдо калбасын. Өзүң билесиң... үч түнөгүм бар. Кыз туурдагы куш эмей эмне. Кетет да бир күнү туз насиби буйруган жерге. Кенжем, Алтыным тирикарак.

Алтынды укканда Кожомжар өзүнчө түйшөлүп алды. Ал Алтынды сыртынан жактырып жүргөнүн бу чалдын билип алганына таң кала, тамагын жасап жөтөлгөн болду.

– Кожомжар балам, келатканда калың жылкыга кез болдуңбу?!

– Ооба, ата.

– Э, ошол калмактардын жылкысы. Керүү деген жер ошол. Бирок аты Толук деп аталат. Ошол жерди Калмактардан мага бошотуп бер. Толук деп аталышы кемегедей чуңкур казып, топурагын кайра салсаң толуп, үймө топурак ашып калат. Ошол үчүн Толук деп аталат.

Алардан мурун Черик эли жердеп дайра бойлоп, өрүлөп олтуруп өз атаконушу Атбашыга кетишкен. Ал Черик элинен келген бир уруу эл, тээ суу башында Моңолдор уруусу менен жамаатташ жашашат, бу тапта ага чейин биздин ата-бабаларыбыздын жайлоосу экен.

Черик эли кеткенде Акталаа багытынан калмактар келип, олтурукташып калат.

О, алар оңой жоо эмес, көп эл. Жанагы айтпадымбы, жолдо топ жылкылуу айылга туш болдуңбу деп ошол калмактар.

Көлөп оозу кургап, «кхм» деп бир аз турду да, сөзүн кайра баштамакка, Кожомжарга тике карады.

– Жер конушун билгендирсиң. Ошол калмактар бизге жете келип салык алып турат.

Карыя жер тиктеп калды. Башын өйдө көтөргөн Кожомжар:

– Сиздер Кызылкыр менен өтүп Кызыл зоонун үстүнө көчпөсөңүздөр болбойт. Үстү тайпак кенен жер экен. Кыштоо-го да болчудай. Жер өрүшүн Муса абам экөөбүз алып бүттүк. Келерки жазда өйүзгө Кошкөлгө жайлоолойбуз. Бул Муса абамын сунушу.

Карыя ойго бата түштү.

Жымжырттыкты Кожомжар бузду.

– Ата, Кызылкырдын үстү бир таман жол экен. Эки жагы жалама зоо, ошондон өтүп алсак ары жагы кенен түз. Ошол жакка көчөбүз.

Салыкчыларды Кызылкырдан өзүм тозом. Мындан ары чыгым төлөмөй жок.

Кожомжар кесе айтты.

Таңатар, Муса Кожомжар менен кошо барып, жерди жактырып кайтты.

Кабыке агаларына кошулуп атасын көндүрүп көчүштү тездетти. Антпесе калмактар эми эле келет. Тили буруулар өзү эле келсе экен. Алар бир топ кыргыздарды кошуп алып келет. Чоң сүйлөгөн да кайраштырып ыгым-чыгымды да көбөйткөн ошо кыргыздар.

Көчүү-конуу аяктап бүтүп, Кожомжар Көлөптүн балдары менен келип алты ай ок дары даярдады. Көпчүлүк карап турмакпы барсыканчысы да табылып ийри кылыч жасоого да өтүштү.

Кожомжар түн уйкусунан безип, Көлөптүн төрт баласы, дагы да жамаатташ уруулар менен тоодон куу арча кыйып кулатып, Тегерекке, Калкагарга, тигил өйүзү Кенбулакка Жалпакташ жана башка жерлерге өгүздөр менен арча ташытып үстүн боз куурай менен жашырды. Ал калмактар көрбөсүн дегени.

Кийинчерээк Көлөптүн ылдыйкы таякелеринен ийри кылыч жүктөтүп түн жамынып кайтты. Күн артынан күн өтүп, бүгүн көргөн эртең жок ошондой экен дүйнө бок, дегендей алдыда күз жакындап келатты.

Ал Көлөп менен дагы кеңеш өткөрдү. Анын балдары да кичине топ өткөрүп кийинки кезектеги болор ишти Кожомжарга айтышты. Алдыда иш арбын, жоо жеңиш оңой бекен, бирөө эле «ме» деп бере коёбу, жашап жаткан жайлуу түнөгүн!

– Кана, ишке камыналы, жоо жарагын шайланып, кынсыз кылыч байланып, сүрөр жообуз жөнүндө кеңешели. Кожомжар Мусага карады. Муса эмне кылсаң да өзүң бил, чап десең чабабыз, акыры жумуру башта бир өлүм дегендей башын ийкеп ыкласын коюп олтурду.

Эртеси өгүз белиндей арчадан дагы да кулатышып, көпчүлүк дүрбөп жатышты. Түн жамынып Тегерек деп аталчу бийик түзгө ар жерине кыр-кырлап дагы да арча ташыды. Элге билгизбей арчанын куусунан беш жүз жерге көрүнөгө ташытып үстүн боз куурай менен дагы жашырып жигин билгизбей болжолдуу күнүн күтө, өйүзгө өтүп кайрадан кеңеш өткөрттү. Төрт уулуна төрт аргымак минүүгө ар бирин өзүнчө кошун болуп көрүнүп амал менен албасак күрөшсөк күчүбүз, чабышсак алыбыз жетпейт. Биз азбыз, алар көп. Амалды мен баштайм, мен эмне десем ошону орундатып тургула деген баатыр Чамбылкөктү ары-бери ойдолото этин кызытты. Жоого аттанар күндүн толгоосу да бышып жетилди. Ушул түнү жылдыз толгондо алоолоп от дүрт этти. Күн мурунтан камынган Мусага ага-инилерин ээрчиттирип беш жүз жерден беш жүз кошуун болуп көрүнгүлө үндү катуу кылып ызы-чуу чыгарып ар бир оттун жанынан караан болуп эрбеңдеп ары-бери чапкылап тургула?! Жалын чатырап бийиктеп чыкканда атка камчы салып тизгин тартып ойдолотуп тургула, – деп өзү кыр ылдый эңиштеп чүү коюп жүрүп кетти. Мен ушинтмекмин деп амалын айтпады беркилерге. Тек гана түшүнүксүз баатырлыгына акыл кошулгандай Керүүгө түшүп калмактардын кошунуна чабаганчы болуп өзү барды.

– О, Каган, чык бери! А Жайсаң?!

– Ал сестүү кыйкырды. Иттер абалап айыл ызы-чууга толуп, ары-бери баскан адам көбөйдү.

– Сизди кармашууга Кожомжар баатыр камынсын дейт. Ана, беш жүз кошун сарбоз менен тигинде өргүп жатат. Жообуңду тез айтыңыз?! Элчинин милдети ошол. Мени, тез кайт, кабарын угуп тез кел, болбосо артыңан өзүм барам, башың калмактардын башы менен канжыга кетет, – деген.

Алдындагы Чамбылкөктү ойноктотуп, кара терге түшүрүп, улам-улам кылычын булгалап турду. Үйрөтүлгөн жолборс «гүр» этип капысынан кол салды. Жырткычтын башы топтой тоголонуп, арыта кер кашкасын алчыланта бастырып келаткан Жайсаң кагандын алдына түшүп, Кожомжардын кылычы канга боёлуп, улам кылычын булгалап каганды кекете сезин алды:

– Жообуң не каган; Тез айт Жайсаң!

Ал дабдырай түштү. О көптө эсине келгендей баатырга үн катты. Жообум таңга чейин чабуулун токтото турсун. Жерин бошотуп берем. Артка сүрүлөм. Эки ортодо кыргын болбосун, ошентип айтып бар баатырыңа.

Карып калган Жайсаң каган карылыкка моюн сунуп, артында жоолашып алар тукуму болбогонго өкүнө, ичинен бөздөй түтөдү. Ал катуу ойго батты. Аргымагын ойнотуп Кожомжар бат эле көрүнбөй калды. Жанагы баатыр чекесине кызыл мата байланып, Таңатардын куласын минип көчкү болуп куюлуп түштү тиги кыядан.

– Кан, о Каган?! Элчиге өлүм жок деген. Өлүм кылам десең жекеге чык. Азыр бир жаңсыл болуп чабышта өлсөм бул жерде калам, тирүү болсом тигил жерге башыңды канжыгама чала кетем.

Каган чабышып ала албасына толук көзү жетип турат. Адам түрүнөн айырмаланган калбыгый эрин, кир кабак жолборс мүнөздүү эр экен, – деди Жайсаң. Эли дүрбөп жатты.

– Кана, жекеге, жекеге, – деген Кожомжар кагандын үйүн жөөлөтүп ары-бери чапкылап, тигинден жооп күттү. Каган эс-учун жыя албай дабдырап калды.

– Кетем дебедимби, таңга чейин чабуулун баштабай турсун баатырың?! Бар сураныч ошол деген башчы Кожомжардын көзүнчө нар төөлөрдү жыйнатып комдотуп жатты. Боздогон төөлөр чөгүп, үйлөр артылып – бу кандай келгин эле, – деп кейип артка сүрүлдү. Тээ Тегеректен беш жүз жерде алоолоп күйүп жаткан отторду көрө өңү кумсара түштү. Арчалар алоолоп күйүп, асманга көтөрүлөт. Атчандар эрбеңдешип кыйтуулап «жоо эле жоо» деп бирин-бири торой утурлай чабышат. Анда-санда тоону жаңырта ачуу бакырыктар чыгат.

– Башка ат минип келди. Чын экен. Качуудан башка арга калган жок.

Жайсаң мүлдө журтун көчүрүп, артынан өзү баратты. Жандай бастырган атчандан сурай жүрөгү түшөт.

– Кошуну нече дедиң?!

– Беш жүз кошун, кара таандай жер каптайт. Санынын так эсебин айтпады. Үчүнчү жибербейм башыңды алдырам, же башың ошол жакта калсын сага бүтүмүм ошо деп жиберди каган?! Анын несин менден сурайсың?

Кожомжар дагы да сыр бербей сестүү унчукту. Анын үнүндө кекээр, мокотуу.

Каган чындап,чоочуп алмадай башым аман калса деп барат. Карыганда жан таттуу болот окшойт. Жашымда мындайдын тилин толгоп «керектүү» жерине «тапшырып» койчу элем. Атаат, карылык. Эми кайта берсе болот, деп ичинен бүтүм чыгарды.

– Кайта бер баатыр?

Эл өлбөсүн, кан төгүлбөсүн, Таң атса жер Кожомжардыкы.

Кан ачуулуу мелтейе жерди тиктеп, жылдызы жерге түшүп, сабыры суз барат. Алатоодон таң таштап ак шоола улам жайылып, жер жүзүн балкытып, агарып келатты.

Таң да атты. Алыстан көрүнгөн караан улам жакындаган сайын, карааны далдайып, башындагы көрпө малакайын булгалап сүйүнүчтүү, же дагы бир шойкондун белгисин кабар эткени келатканы, чабаганчынын астындагы боз чамбыл болгон аргымак топуракка жуурулуп, аттын көзү эле жылтырап туягына чейин чылпылдап сарыгып аккан теринен эле байкалат.

– Муса аке, уулдуу болдуңуз?!

Бул дүйнөгө дагы бир атказык келди! Сүйүнчүсүн ал – деп Апар байбиче жөнөттү. Кабарчы, аргымагынын тизгининин кош колдой тартып, сүйүнчү сурап турду.

– Болсун, болсун иним. Жоо сүрүлдү. Жоо качты. Атама айта бар, билип турам иним. Дүйнөгө келген ошол сары наристенин атын Жоокачты койсун. Асан чакыртып коюлган ысымы ушу деп, сүйүнчүлөп бар. Бар өтүнүчүм ошол. Сүйүнчүсүн үйгө барганда берем. Биз конуш көрүп кайтабыз. Чабаганчы артын карай бурулуп, терге чыпталып турган күрөң аргымагына камчы шыбап жүрүп кетти. Өмүрүндө аз сүйлөгөн Кожомжар Мусага таң кала карады.

– Мусаке, төрөлгөн наристенин сары экенин кайдан билдиңиз?

Жанаша бастырып бараткан Муса агасы Таңатарга карап, көзүн кысып:

– Э, Кожом, Муса, биринчи жолу чечиле Кожомжарды эркелете сүйлөгөнү ушу.

– Атасы мен,кебетем чала ышталган чаначтай кызгылтым сары жүзүмдү кимден жашырам ыя?!

Анан да энесин көргөнсүң, эжигейдей эзилип, кеч күздөгү жалбырактай саргайып сөөгүнө териси жабышып турат. Анан баласы сары болот да?!

Келгенден бери сырын толук ачып бербеген Кожомжар жүзү жайдарылана борс-борс күлдү. Атчандар жанаша бастырып баратышты. Кыяны эңкейе бергенде туура капталдан элик качты. Алдыга бастырган Кожомжар эликти көрө бир аз кызыга карап, жүзү өзгөрүлө алдын мелтейе тиктеп өңү суз тартты.

Көз алдынан атасы, эки бирдей тууганы дагы да Кыйды, Чал чубурду. Анан Кыйдыны учкаштырып келатып, кылычы менен көр казып жашырганын эстегенде жүрөгү ийне менен сайгандай тыз этип ачышып алды.

Туулган жердин топурагы алтын. Жаман да болсо тууган жабуу. Бирөө сага тууган болуп береби? Анан оюна бир нерсе кылт эте калдыбы, өңү кумсара түштү: – Э атаң көнү ачай! Ата ордун басып келаткан уулуң Болот кана? Абыл, Тейит кошулса чүкүрүнүн борткосуна эмне бар эле? Чүкөсүн ойноп абалак атып үйдө калмак. Балакатка жетсе го мейли, ошону түшүнбөдү го урган?! Э атаңдын арбагы... кечтим туугандан, кечтим баарысынан... Билип туруп өзүм кылдым! Карайлаган каманга учурайт болдум! Же туумду кыя чаптырып, сөөгүн, өзүм өңөрүп үйгө жалгыз өкүрүп түшкөнүм жалган беле?! Көңүл айтууга жарабады го, тиги ургандар?! Кайда калбаган жалгыз баш. Кечтим... Кечтим!

Ачууга жеңдирген Кожомжар алдыга бастырып, катуу жүрүп келатты. Чамбылкөктүн үстүндө ыйга мууна солкулдап анысын жашыра:

– Силер жай келгиле, – деп жооп күтпөй атына камчы басты. Чамбылкөк кызыл кыя ылдый көчкү болуп куюлуп, артында буркулдап түтүндөй чубалган чаңы калды.

Ушул күздө убадасы боюнча Кожомжар Көлөп кызы Алтынга үйлөнүп, өзүнчө түтүн булатып бөлүнүп кетти.

Ал келген жылдын кышы жылуу болуп, жазы эрте келди.

Толукка көчүп барам деген Көлөп, Таңатар менен Мусаны, Келдикени кошуп жаңы коңушка көчүрттү.

Кожомжар келген күздө Темиринен ажырады. Чал Толукка баргысы келбеди.

Таңатардын бой тартып калган уулу Талканды жанына алып, Нарындан өтүп, Карасуунун үстүндөгү жанаша пайда болгон Кошкөлгө көчтү.

О жылдар өтүп кары дагы да талканга Анжиян багытынан кыз алып берип келиндүү болду. Талкан тайкелери менен көп алака түзөт.

Кийинчерээк Болотту Көчүрүп кетем деп Кабыке келди. Кайран киши сакалы көк ала болуп карып алыптыр. Болот жанымда болсун, береги Талканды көчүрүп кет деген кары Кабыке баргандан үч күндөн кийин жаздыкка башын койбой кайтыш болду.

Балдары туш тараптан чогулуп келишип, жана да башка туугандары менен Көлөптүн сөөгүн Карасуунун үстүндөгү Кошкөл деген жайлоого коюшту.

Келдике апасы менен Кабыкени ээрчитип Толукка көчүп кетишти.

Муса болсо Ачыкты жердеп Таңатар жана башка туугандары менен Кызылкыр, Темиркен Бозтектирди айланта күздөө кылып жай алышты.