Өзен жайылмалары топырақтарын пайдалану

Жайылмалардың топырақтарында өсетін табиғи өсімдіктерінің өнімділігі көбінесе жоғары болмайды, сондықтан ауыл және орман шаруашылықтары қарқынды жүргізілетін жерлерде жайылма то­пырақтарының өніміділігін жоғарылатуға бағытталған ic-шаралар ұйымдастырылады. Жайылма аумақтары оң және тepic жағдайларымен сипатталады. Жайылмалардың негізгі оң қасиеттеріне лайлы тұнбаның шөгуі нәтижесінде қоректік заттармен толығатыны, грунт суларының жақын орналасуына байланысты барлық вегатациялық кезенде тұрақты ылғалдануы және топырақты механикалық өңдеу мүмкіндігі жатады.

Tepic қасиеттеріне су тасқыны және жайылма топырақтарының жыртылған горизонттарының шайылуы жатады. Дегенмен, электр станцияларын, су қоймаларын, суды реттейтін және қорғайтын ор­ман ағаштарын отырғызу мен өзен арналарын тегістеу су тасқындарын біршама дәрежеде тежеуге мүмкіндік береді.

Жайылманың табиғи жағдайына қарай оның аудандарын жоғаргы өнімді шабындық пен жайылым, көкөніс және малазықтық дақылдар өcipyгe пайдалану әр түрлі ic-шараларды: тазалауды, микрожербедерін тегістеуді, мелиорацияны, биологиялық белсенді тыңайтқыштарды (калий, мыс тыңайтқыштарын) қолдануды талап етеді. Жайылма аудандарын түбегейлі жақсарту, олардан 300 ц/га көкөніс және 60 ц/га-дан жоғары сабан алуға мүмкіндік береді.

Теректерді гибридтеу бойынша жүргізілген селекциялық жұмыстар олардың ылғалдықпен қамтамасыз етілуіне қарай жоғары өнім беретін әртүрлі сұрыптарды алуға мүмкіндік берді, ол жайылманың ауылшаруашылықта пайдалануға мүмкін емес бөлiктepiнeн жоғары өнімді терек ағаштарының екпелерінен 25-35 жылда 400-500 м³/га қорын кесіп отыруға мүмкіндік береді.

ШАЛҒЫНДЫ ДАЛА ЗОНАСЫ ТОПЫРАҚТАРЫ

Зонаның шекарасы мен аумағы

Шалғынды дала зонасының негізгі (зоналық) топырағы қаратопырақ болып табылады. Олардың ТМД аумағында алып жатқан жалпы көлемі 189 млн. га немесе ТМД зонасының 8,6 %, олардың 143 млн.га шалғынды-далалық зонада және 46 млн.га - орманды дала зонасында таралған. ТМД-ның қаратопырақты жерлерінің көлемі, олардың әлемдік таралуының 48,4 % алып жатыр.

Қаратопырақтың ТМД-ның еуропалық бөлігіндегі солтүстік ше­карасы Луцк - Ровно - Житомир - Киев - Чернигов - Курск – Орел - Пенза – Куйбышев - Челябинск бойымен өтіп жатыр. Оңтүстік шекарасы Измаил - Одесса – Херсон - Мелитополь - Дондағы Рос­тов - Камышин - Саратов - Вольск - Пугачев - Оренбург - Семей бойымен өтеді.

Сібірде қаратопырақ зонасы жіңішке жолақ болып 56 және 57 - ші параллель бойымен Байкалға дейін барады.

Қаратопырақтың бірталай аумағы Солтүстік Кавказда орна­ласқан, сонымен қатар Кавказ таулы аудандарында, мысалы Ар­мян вулкандық тауларынын шегінде орналасқан, қаратопырақтар Кырымда да кездеседі.

Қаратопырақ аймағында, топырақтың зоналық типінен басқа, топырақ түзілімінің бөтен типіне жататын топырақтар да бар, олар: шымды топырақ, орманның сұр топырағы, кебірлер, солодтар, сортаңдар және батпақты топырақтар.

Қаратопырақ негізінен далалық топырақ типi. Академик Л.С. Берг (1938) дала деп "азды-көпті тегіс, ормансыз, қар суы басып қалмайтын, батпақсыз және бүкіл вегетациялық кезең барысында қалың немесе қалыңдау шөптесін өсімдіктермен жабылған кеңістіктерді атаған.

Ол даланы "азды-көпті тегіс кеңістік"дегенде құрамына сайлар, жыралар, өзен аңғарлары да кipyi мүмкін дала аймағына ғана тән жалпы жазықтықты атаған. ТМД қаратопырақтарының құнарлылығы жоғары және жоғары өнім беретіндігіне байланысты халық шаруашылығында маңызы өте зор. Қаратопырақ аймағы біздің Отанымыздың жоғары сапалы бидай, қара бидай, техникалық және майлық дақылдар: жүгеріні, қант қызылшасын, күнбағысты және т.б. өндіру кешені, сонымен қатар мал шаруашылығы мен бағбандық шаруашылығы дамуының базасы болып табылады.

Қаратопырақтардың шығу тегі ертеден өзіне көптеген зерттеушлердің көңілін аударды. Қаратопырақтың шығу тегі туралы бұрын бірнеше болжамдар мен теориялар жарияланған болатын, оған қазіргі кезде де қызыгушылық бар. Қаратопырақтың шығу тегін ғылыми тұрғыда зерттеулердің ipгe тасын қалаған орыстың ұлы ғалымы М.В. Ломоносов (1763).

Қаратопырақтардың зерттелуінде маңызды роль атқарган В.В. Докучаев. Ол бірінші болып қаратопырақтардың таралу ауданда­рында тыңғылыкты зерттеулер жүргізді. Қаратопырақтардың зерттелуіне В.В. Докучаевтың замандасы орыс ғалымы, профессор П. А. Костычев та үлкен үлес қосты, ол қаратопырақтарда қарашір1к тек топырақ массасындағы тамыр қалдықтардың сол орында ыдырауы-нан болатынын анықтады, сонымен қатар қаратопырақтың дамуында көпжылдық өсімдік жамылғысының маңызы зор екені дәлелденді. Сол арқылы қаратопырақтардың дамуында шешуші маңызға ие болатын шөптесін өсімдіктер екені де толық дәлелденді.

Қaзipгi уақытта қалыптасқан жалпыға ортақ көзқарас мынадай: қаратопырақтар шалғынды-далалық өсімдік жамылғысының ас­тында шайылмайтын су режимі жағдайында дала аймағында неме­се әлсін-әлсін шайылатын орманды дала аймағында дамыған топы­рақтар болып табылады.

Жауын-шашын топырақты таяз әpi жеңіл ғана ылғалдайды. Дала зонасының су режиміне әсер ететін негізгі факторлар ауаның төменгі ылғалдылығы, жаз айларының жоғарғы температурасы және ыстық желдердің құрғататуы.

Дала зонасы топырақтарының ылғалдылық қоры көктем айларында және жаздың басында жинақталады. Бірақ, жаздың ортасына қарай, топырақ ылғалдылығы төмендеп, шөптесін өсімдіктер құрай бастайды. Топыраққа келіп түсетін шектеулі ылғалдылық мөлшері топырақты орман зонасындағыдай сіл-тісіздендіре алмайды.

Өсімдіктері. Қаратопырақ зонасының негізгі ерекшелігі, онда орманның аздығы. Зонадағы ормандар өзен аңғарлары, өзектер, өзендердің құмды террасаларында дамыған.

Қаратопырақты дала зонасы түгелдей дерлік егістікке айналдырылған, табиғи өciмдіктеpi мүлде жоқ десе де болады. Табиғи өсімдік жамылғысы зонаның тек адам бармайтын бөліктерінде, яғни қазіргі танда, тек қорықтарда кездеседі.

Табиғи шалғындық дала өсімдіктердің құрамы бүкіл зона бойынша бірдей емес. Қаратопырақты зонаның өciмдіктеpi құра­мына қарай 3 зона тармақтарына бөледі: шалғындық, алуантүрлі өсімдікті, бетегелі-ақселеулі. Шалғындық дала орманды даланың қаратопырағына тән, ал қалғандары—нағыз немесе астықтұқымдастар даласына жатады.

Дала зонасыда тез дамып, астықтұқымдастарды басып щалатын қос жарнақты өсімдіктерден басым болады. Орманды даланың оңтүстік бөлігінде ксерофит бұталар нуы кездеседі, олар: дала шиeci, тобылғы, тікенбұта, бұршақ тұқымдастар, шілік және т. б. Солтүстік және орталық дала зоналарына тән алуаншөпті-бетегелі-қаулық далаларда негізінен астықтұқымдастар өседі, олар: боз бетеге, қау, дала сулысы, ақселеу, еркек. Алуантүрлі өсімдіктерден шалфей, жер жаңғағы, жоңышқа, қоңырбас және т. б. Өсімдік жамылғысы калың. Да­ланың оңтүстік бөлігіндегі бетегелі-қаулық зонада салыстырмалы түрде өсімдк жамылғысы сиректеу, көбіне қау, аласа селеу, бете­ге, еркек, боз бидайық, қызғалдақ және т. б. өседі. Эфемерлер - крупка, бойдана, қоңырбас және қынатер, мүктер мен көк-жасыл балдырлар тіршілік етеді.

Бұл зона тармағында ылғалдық мөлшері төмендеу. Соған бай­ланысты күзге салым өсімдік құрамында жусан, жантақ, сораң өсімдіктер түрлері басым болады.

Биологиялық жағынан қарағанда осы зоналарда көп тараған өсімдіктердің вегетациялық кезеңі қысқа және олар ылғал жетіспеушілігіне бейімделуімен ерекшеленеді.

Дала зоналарына тән қалың өсімдік жамылғысы жыл сайын құрап, топыраққа көп мөлшерде органикалық заттар тастайды. Қаратопырақ аймағында шөптесін өсімдіктердің жер үсті бөлігі жыл сайын 18, ал тамыр бөлігі 20 ц/га органикалық құрғақ заттар береді.

Демек, қаратопырақ кескінінің қалыптасуында шөптесін өciмдіктердің тамыр жүйесі маңызды орын алады. Гумификация үрдісінің нәтижесінде өсімдіктер қалдығының көп бөлігі қарашіріндіге айналады да, біртіндеп жердің беткі қабатында қарашірік түрінде жи­нақталады. Қаратопырақты зоналарда басқа топырақ зоналарына қарағанда қарашіріктің әлдеқайда көп болуы осыған байланысты. Жыл сайын жерге осы органикалық заттармен бipre көп мөлшерде азот және күлдік заттар да келеді.

Қаратопырақты зонаның топырақ түзуші жыныстарының көп бөлiгi кальций мен магний карбонаттарына бай, яғни қаратопырақ нeгiзi карбонатты аналық жыныстарда қалыптасады, ол бұл топы­рақтар түзілуінде маңызды орын алады. Қаратопырақты зонаның жер бедері тегіс жазықты немесе шамалы толқынды жазықтар мен су айырықтарынан, көбінесе эрозияланған қыраттардан тұрады. Қаратопырақты зонаның бірталай бөлігінде жазғы нөсерлер мен көктемгі қар суы ағуынан және бұрын жаппай жүйесіз жер жыртқанның нәтижесінен пайда болған жыралар мен өзектер көптеп кезде­седі. 10 км немесе одан да көпке созылған жыралар мен өзектер қасындагы жерлерді құрғатады және кептіреді. Дала және орман­ды даланың жер бедерлерінде сайлар мен ойпандар да жиі кездеседі. Қаратопырақтар жыл сайын қурағаннан соң топырақта көп мөлшерде органикалық заттар қалдыратын алуаншөпті-шалғынды-далалық өсімдіктер қауымдастықтары астында дамыған. Қара­топырақтың пайда болуынан шымды топырақ түзілу үpдici дамиды, топырақ кейін гуминге айналып, топырақта жинақталатын гумин қышқылдарынан тұратын қарашірікке байыйды. Дала аймағында фульвоқышкылдар аз мөлшерде жинақталуына байланысты, топы­рақ түзілуіне соншалықты әсер етпейді. Кальцийге бай қарашірік әсерінен өсімдіктің тіршілігіне қажетті қоректік және су-ауа айналымы режимін қалыптастыратын түйіршікті және кесекшелі структуралар пайда болады. Қаратопырактың ciңipy кешені каль­ций және магний катиондарымен қанығады, сондықтан топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарапқа жақындайды. Жылу мөлшepiнiң көп және ылғалдылыктың жетіспеушілігіне байланысты құрап кеткен өсімдіктер қалдығы толығымен минералданбай, гумификация үрдісіне тап болады. Осының нәтижесінде топыраққа қара түс беретін қарашірік жиналады. Miнe осыған байланысты бұл топы­рақтар қаратопырақ деп аталады.

Қаратопырақтарда топырақ қабаты генетикалык горизонтарға баяу дифференциалданады (бүтіннен бөлшекке бөлінеді). Қарато­пырақ морфологиялық құрылысына қарай 4 горизонтқа бөлінеді:

А – аккумулятивті - қарашірікті; В - өтпелi, В_к - иллювиалды - карбонатты; С - аналық немесе топырақ түзуші жыныс.

Төменде кәдімгі қаратопырақ кескінінің жазбасы берілген: А 0-52 см қара-сұр түсті қарашірікті (аккумулятивті - қарашірікті) го­ризонт; структурасы түйіршікті және кесекшелі борпылдақ; тың жерлерде астықтұқымдастардың тipi және құрап қалған шашақ тамырларымен кескіленген; олардың беткі 3 - 7 см тығыз шыммен жа-былған; сазбалшықты; В қабатына өте баяу және біртіндеп етеді.

В горизонтының төменгі бөлігі тұз қышқылының әсерінен шымырлайды; саздақ;

В 79 - 124 см - иллювиальді - карбонатты қабат. Сұр – қуқыл түсті; структурасы - призмалы; құрылымының орналасуы тығыз псевдомицелий, ақкөз жаңа түзілімдері пайда болган, тамыршалар жоқ, күңгірт топырақпен толған тышқан індері бар, тұз қышқылы әсерінен қатты шымырлайды.

С - 124 см-ден төмен - аналық жыныстың түci ашық-коңыр, структурасы призмалы; құрылымы тығыз; саздақ, кальций және магний карбонаттарына бай.

Қаратопырактың ең нeгiзгi ерекше белгісі - құрамында қарашіріктің көп мөлшерде болуы. Қаратопырақ түрлерінің көбісіндегі қарашіріктің мөлшері орта есеппен 6 – 12 %, кей кезде 18 % - ға дейін жетеді.

Қаратопырақтың қарашірік горизонтының қалыңдығы жоғары болғандықтан, ондағы күлдік және азоттық қор да өте жоғары.

Өтпелі қабатта азот мөлшері 0,2 - 0,6 %, Р₂0₅ - 0,1 - 0,2 %, калий 2 % аралығында болады.

Қаратопырақ қатты сілтісізденбейді, сол ceбenтi бірталай тереңдікке тек жақсы еритін КС1, NaCl, Na₂S0₄ және басқа тұздар шайылады, ал магний және кальций карбонаттарының шайылуы оларға қарағанда төмен. Сонымен қатар төменгі қабаттарда көп жылжымауға бейімделген. Тереңдеген сайын топырақ құрамындағы СаС0₃ мөлшері көбейеді. Оңтүстіктеп құрғақтығы жоғары далаларда магний мен кальций карбонаттарының шайылуы өте төмен дәрежеде.

Қаратопырақтардың шайылуы жеңіл ғана болатындықтан, оның механикалық құрамына әcepiн тигізбейді. Сондықтан шымды топырақтарға қарағанда қаратопырақтарда жоғарғы горизонттардың құмдануы онша байқалмайды.

Әртүрлі горизонттарды өзара салыстыра отырып, олардың меха­никалық құрамы арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ екенін байқауға болады. Аналық жыныстарда кальций мен магнийдің карбонаттары болуымен қатар, олар шайылмайтын су режимінің әсерінен негіздермен жоғары дәрежеде қаныққан болады. Қарато­пырақтар негізінде кальций және магний катиондарымен қаныққан, соның ішіндегі сіңірілген кальций катиондары 80 - 90%. Топырақтың жоғарғы горизонттарының сіңіру сыйымдылығы жоғары болады. Құрамында қapaшipiк көп болатындығынан және кальциймен қаныққандықтан, қаратопырақтар суға төзімді түйіршікті және кесекшелі структурасымен және жақсы физикалық қасиеттерімен ерекшеленеді. Кальциймен жоғары дәрежеде қаныққан­дықтан қаратопырақтардың реакциясы бейтарап немесе оған жақын жеңілқышқылдықтық не жеңілсілтілік болады. Қаратопырақтың құрамындағы суда еритін қосылыстардың жалпы мөлшері көп емес және кей жағдайда ғана 0,1 %-ға жетеді.

Қаратопырақтарда жалпы бөлектену А қабатында - 60-65 %, терең қабаттарда - 48-55 %. Кәдімгі және нақты саздақ қаратопырақтардағы капиллярлық суды ciңipy сыйымдылығы 45 - 55 %, ал аналық жыныста 25-35 %. А горизонтындағы салыстырмалы үлес - 2,31 - 2,58-ге дейін, ал көлемдік мөлшері 1,03 - 1,16 г/см³.

Қаратопырақтың су өткізгіштігі кескіні бойында қатты өзгеріп отырады. Жоғары су өткізгіштік негізінен суға төзімді түйіршікті немесе кесекшелі структуралы горизонттарға тән; eгicтiк қабатын қопсытқан кезде су өткізгіштік төмендейді. Қаратопырақтарда тышқандар мен жауын құрттары өте көп.

Қазақстандағы қаратопырақтарды сілтісізденген, нақты, шалғын­ды, шалғындау және оңтүстіктің қаратопырақтары деп бөледі.

Сілтісізденген қаратопырақтар орманды дала және ылғалдылығы жоғары дала аймағында кездеседі. А горизонтының түci қара-сұр, қapaшipiк мөлшері (А + В) - 80 -100 см, (Украинада 120 см және одан да жоғары, ал шығыс аудандарда 70 см). А горизонтының струк­турасы кесекшелі - түйіршікті, ал В қабаты – кесекшелі - жаңғақты. Шымырлау тереңдігі өзгеріп отырады, кейде ол 80 - 120 см-ге тең болады. Ылғалды орманды дала аймағында 150 - 200 см. СаСОз псевдомицелий ретінде кездеседі. Сілтісізденген қаратопырақтар­дың төменгі А қабаттарында оттекпен қаныққан кремний ұнтақтары кездеспейді. Топырақтар кальций, магний катиондарымен және аз мөлшерде сутегімен қаныққан, топырақ ерітіндісінің реакциясы жеңіл қышқылды.

Шымырлау тереңдігі мен cyтeгi мөлшеріне байланысты сілтісізденген қаратопырақтар жеңіл, орта және қатты сілтісізденген бо­лып бөлінеді. Сілтісізденген қаратопырақтардың фосфоры аз бола­ды, сондықтан бұнда да фосфор тыңайтқыштарын еңгізу қажет.

Нақты қаратопырақтар дала аймағында таралған. Олар қаратопы­рақ аймағының ортаңғы бөлігін қамтиды. Климаттың құрғақтығына байланысты бұнда қapaшipiк горизонтының қалыңдығы да, (60 - 80 см) қapaшipiк мөлшері де төмен (6 – 9 %). төмен болады. Шалғын­ды дала аймағының солтүстік бөлігінде нақты қаратопырақтардың қapaшipiк горизонтының қалыңдығы 90 см-ге дейін артады, ал құрғақ далаға ауысқанда 60 - 70 см-ге темендейді. А горизонтының структурасы түйіршікті, ал В горизонтында- кесекшелі. Шымыр­лау 50 - 60 см тереңдікте болады. Нақты қаратопырақтарда СаСО₃ көбінесе ақкөздер немесе псевдомицелий ретінде кездеседі. Бұл то­пырақтар Са⁺₂, Mg⁺₂ катиондарымен қаныққан, реакциясы бейтарап, А горизонтының түci қара-сұр болады.

Оңтүстіктің қаратопырағы шалғынды-дала аймағының ең құрғақ, оңтүстік бөлігін қамтиды. Топырақ терең ылғалданбайды. А горизонтының түci қою қарасұр, қapaшipiк мөлшері 4-6 % (А+В) қapaшipiк горизонтының қалыңдығы 40-60 см. А горизонтының структурасы көбінесе кесекшелі, кей жерлері түйіршікті, В гори­зонты - нығыздау.

Оңтүстіктің қаратопырағы Са, Mg катиондарымен қаныққан, бipaқ сіңірілген катиондар құрамында топыраққа азғана сортандық беретін, аз көлемдегі қаныққан Na⁺ болуы да мүмкін. Реакциясы жеңіл сілтілі. Шымырлау жердің бетінде немесе 20 см тереңдікте болады.

Шалғынды дала аймағында жоғарыда сипатталған қаратопырақтардан басқа шалғындау, шалғынды, карбонатты, солодтанған қаратопырақтар да кездеседі. Шалғынды қаратопырақтар грунт сулары 3-5 м тереңдікке жататын жерлерде дамиды. Олар қарашіріктің жоғары дәрежеде болуымен сипатталады. (18 % дейін).

Грунт суларының шалғынды қаратопырақтардың барлық горизонттарынан мезгіл-мезгіл капиллярлармен жер бетінде көтерілуіне байланысты, бipaз мөлшерде еритін тұздар пайда болуы мүмкін; ол топыраққа кебірлену, сортаңдану және солодтану қасиеттерін де eнгiзyi мүмкін.

Карбонатты қаратопырақтар әк тастарда, әкті құмдарда, мергельдерде және олардың элювийінде қалыптасады. Бұл қаратопырақтар жер бетінде шымырлайды және олардың бүкіл кecкiнi бойында бірталай көлемде карбонаттар болады.

Сортаңдау қаратопырақтардың сіңіру кешенінде 5 % натрий нeгiздepi бар. А горизонтының структурасы мықты емес, В горизон­ты өте тығыз және структурасы кесекті немесе кесекшелі. Топырақ ерітіндісінің реакциясы жеңіл сілтілі, ылғалданғанда олар ериді, ал құрғағанда қабыршақпен жабылып қалады. Қаратопырақтар басқа топырақ типі тармақтарына қарағанда су және ауалық қасиеттері төмендеу болып келеді, кішігірім ойпаңдарда кездеседі.

Қapaшipiк горизонтының қалыңдығы бойынша қаратопырақтар: өте қалың қабатты (120 см артық); қалың қабатты (120-80 см); ор­таша қабатты (80 - 40 см); жұқа қабатты (40 - 25 см) және қысқарған қабатты (25 см - ден кем) болып бөлінеді. Қарашіріктің құрамына қарай қаратопырақтар: тығыз (9 % артық); орташа қарашірікті (9 % -6 % дейін); аз қарашірікті (6 % - 4 %) және шамалы қарашірікті (4 % кем) болып бөлінеді. Қаратопырақтардың арасында бipaз жерде сорлар, сортаңдар, кебірлер және солодтар кездеседі.

Жоғарыда айтылып кеткен барлық қаратопырактардың зона тармақтары механикалық құрамы бойынша балшықты, сазбалшықты, саздақ, құмдауыт, құмдақ және т. б. болып бөлінеді. Осылардың ішіндегі ең көп тарағандары - сазбалшықтар, ауыр сазбалшықтар және балшықтар.

Қаратопырақтардың құнарлылығын жоғарылату үшін жүргізілетін шаралар

Қолайлы физикалық қacиеттepi және химиялық құрамы бар қара топырақтардың табиғи өнімділігі жоғары болады. Бipaқ, осыған қарамастан, қаратопырақты дала зонасында кей жылдары құрғақшылыққа байланысты өнім алынбай қалады, кейде тіпті ауыл шаруашылық дақылдары ішінара жойылып та кетеді. Оның негізгі себептері топырақта ылғалдық жетіспеуі, шаңды дауылдар мен борандардың соғуы, әлсін-әлсін болып тұратын құрғақшылық. Сондықтан, ылғал үшін күресу бойынша жүргізілетін агрономиялық ic-шаралар кешeнiнiң маңызы өте жоғары. Топырақта ылғалды жинап ұстау және сақтау әрекеттері әр түрлі, олар: егістікті қорғайтын орман жолақтары, топырақтың структурасын қалпына келтіру, терең жырту, қопсыту, тегістеу, арамшөптерді жою, қар тоқтату, суару және т.б.

Ылғал үшін күресте егістіктерді қорғайтын орман жолақтарының үлесі зор. Орман ағаштары eгicтiктepдe қардың жиналуын және бipқaлыпты тeгic таралуын қамтамасыз етеді. Eгіcтiктi қорғайтын орман жолақтары қар суының жер бетімен ағып кетуіне кедергі жасай отырып, жыралар пайда болуынан және топырақ шайылуынан сақтайды. Eгicтiктepдi қорғайтын орман жолақтары желдің жыл-дамдығын азайту арқылы, құрғақ желдің зиянды әсерінен, егілген дәндерді боранның ұшырып кетуінен сақтайды. Орманды зоналардағы топырақтар атмосфералық жауын-шашынды көп мөлшерде жинақтайды, жер асты суларының қорын жасауға қaбiлeттi, сонымен қатар жер асты суы деңгейін орман жолақтары астында да, олардың аралықтарындағы егістіктер астында да көтере алады. Орманды жолақтардың арасында ауа ылғалдылығы ашық далаға қарағанда жоғары, ол ауыл шаруашылық дақылдарын өcipy жағдайын жақсартады. Қаратопырақтардың қолайлы су режимін қамтамасыз етуде eгicтiктi қорғайтын орман жолақтарымен қатар ирригациялық құрылымдар салып, жергілікті су көздері арқылы суару да ерекше орын алады.

Терең жырту арқылы ылғалдың топырақта сақталуын және өсімдіктергe қажетті қоректік заттың жинақталуын қамтамасыз етуге болады, сол арқылы алатын өнім мөлшері де жоғарылайды. Терең жырту арамшөптермен күресудің сенімді жолы болып табылады.

Қаратопырақтың құнарлылығын жоғарылату мақсатында тыңайтқыш енгізу де маңызды. Қандай топырақ болсын, өнімділігіне минералдық және органикалық тыңайтқыштар қосу арқылы ықпал етіп отырмаса, үнемі жоғары өнім бере алмайды. Қаратопырақтарға минералдық тыңайқыштардан - фосфор, азот және калий тыңайтқыштарын қолданады. Органикалық тыңайтқыштардың топырақтардың физикалық және биохимиялық қасиеттерін, структурасын жақсартудағы, құнарлы қарашірігін арттырудағы үлесі зор. Топыраққа органикалық заттарды кең, қи, т. б. түрінде оқтын-оқтын салып тұру қаратопырақ құнарлылығын арттырып отырудың нақты жолы.