Тұрақты тіркестер
жүктеу/скачать 23.93 Kb.
|
|
Тұрақты тіркестер Тіл арқылы қатынас жасағанда, сөздер дара күйінде емес, бір-бірімен тіркесіп қолданылады. Тіркес екі түрлі болады. 1. Құрамындағы сөздердің орнын өзгертуге немесе басқа сөздермен алмастыруға бола беретін еркін тіркес. Мысалы: үлгілі бала дегеннің орнына үлгілі қыз деуге болады, диктант жазу дегеннің орнына шығарма жазу, хат жазу, мазмұндама жазу десе де болады. Мұндай еркін тіркестер сөз тіркесі деп аталады. Еркін сөз тіркесінің беретін мағынасы сол тіркесті құрайтын сөздердің мағыналарымен байланысты болады. 2. Мағынасы бір тұтас, құрамын өзгертуге, басқа сөзбен алмастыруға болмайтын, бір сөздің орнына ғана жұмсалатын да тіркестер бар. Мысалы: қой аузынан шөп алмас, ит жанды, таяқ тастам жер, мұзға отырғызып кету, жұмған аузын ашпау, көзді ашып жұмганша т. б. Қой аузынан шөп алмас дегеннің орнына- түйе аузынан шөп алмас, ит жанды дегеннің орнына мысық жанды деп өзгертіп айтуға көнбейді. Сондай-ақ мұндай тіркес көркем, бейнелі бір ұғымды білдіреді: қой аузынан шөп алмас — жуас, ит жанды — көнбіс, таяқ тастам — жақын, мұзға отырғызып кету — алдау, жұмған аузын ашпау — үндемеу, көзді ашып-жұмғанша — лезде деген мағыналарды білдіріп, бір сөздің орнына қолданылады. Сондықтан мұндай тіркестерді тұрақты тіркестер дейді. Тұрақты тіркестің мағынасы оның құрамындағы сөздердің мағыналарынан тумайды, басқа бір мағынаны білдіреді. Мысалы: қабыргаңмен кеңес — ойлан, бесіктен белі шықпай — ерте, қас пен көздің арасында — шапшаң мағыналарын білдіреді. Неше сөзден құралса да, тұрақты тіркес бір ғана ұғымды білдіреді. Сөйлем ішінде бір ғана мүшенің қызметін атқарады. Мысалы: Көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар елге қызмет етеді. Осы сөйлемдегі көзі ашық, көкірегі ояу тұрақты тіркестің сұрағы қандай? Саналы деген бір мағынаны білдіреді, анықтауыштық қызмет атқарады. Орын жағынан әбден қалыптаскан, құрамы өзгертуге келмейтін, бәрі тұтасып бір мағынаны білдіретін, бір ғана сөйлем мүшесі ретінде қолданы-латын тіркесті тұрақты тіркес дейміз. Тұрақты тіркестер ғылым тілінде фразеология, фразеологизм деп те аталады. Тұрақты тіркестер : А, Ә, Б, Ғ, Д Ағама жеңгем сай, апама жездем сай – мінез-қылығы үйлес Ағынан жарылды – ештеңені жасырмады, бар сырын ақтарды Ажл оғы атылды – өлді, мерт болды Ажары кірді – көріктенді (Бұл пост кітапханаға баруға ерінетін жалқау оқушыларға арналған) Азуы алты қарыс – қаһарлы Азуын айға біледі – мейлінше батыл қайрат көрсетті Айдар тақты – әйгілі қылды Айдарынан жел еседі – асқақтап дәурен сүру Айды аспанға шығарды – аты шықты, таң қалдырды Айдың күні аманда – аман-есенде, тыныштықта Аймандай қылды – әшкереленді, ұятты болды Айна қатесі жоқ – дәл, тұп-тура Айтаққа ерді – өсек-аяңға ерді Айтқан сөз құлағынан ағып кетті – түсінбеді Айы оңынан туды – жолы болды Айызы қанды – көңілі жай тапты, құмары қанды Айылын жимау – жасқанбау, сескенбеу Ақ ауыз қылды – алдап кетті Ақ жарқын – ашық көңілді Ақ иық – айрықша асыл қыран Ақ киізге көтерді – хан сайлады Ақ саусақ – жалқау Ақ тамақ – қыздың сұлу тамағы Ақыл(ой) таразысына салды – ойланды Ақысын жеу – еңбегінің ақысын бермеу Ала ауыз (алты бақан) – бірлігі жоқ Ала болды – араздасты Ала көзімен атты – жек көріп, тіктесе қарады Алақанға қарады- дәмеленді Алақанның аясындай – тар жер Алақанына түкірді – іске дайын тұрды Ал-дал болды – әуре –сарсаң күйге түсті Алқам-салқамы шықты – тозығы жетті Алқымынан алды – қинады Алмасын қанға суарды – кектенді Алпыс екі тамыры босады – елжіреп, мейірімі түсті Араны ашылды – аш көзденді Арасынан қыл өтпейді – өте тату Арқа сүйеу – сүйеніш еті Арқаны кеңге салу – асықпау, саспау Арқасы мұздап қоя берді – сескенді Арнасына (сабасына) түсті – ашуы тарқады Артына сөз қалдырды – кейінгіге өнегелі сөз қалдырды Ас аш өзегіне түсті – ішкен тамағы кеселге соқтырды Ас қайырды – бата берді Асығы алшысынан түсті – жолы болды Ат арылту – әуре болу Ат ойнатты – басынды Ат салысу – көмектесу Ат ізін салмау – хабарласпау Ат ізін суытпау – жиі келіп тұру Атарға оғы жоқ – ашуланған адам Ат-тонын ала қашу – басын алып қашу, жауапкершіліктен бас тарту Аузын буған өгіздей – үндемейтін адам Аузына құм құйылды – жағы қарысты, сөйлей алмады Аузынан бір елі тастамайды – үнемі айтады Аузынан салбырап түскенбей – айнымай ұқсаған Аузының салымы бар – несібелі кісі Ауыз жаласу – жақтасу, болысу Аш көз – қомағай адам Аяғы аспаннан келді – тас талқаны шықты Аяқтандыру – үйлендіру Әй дейтін әже жоқ, қой дейтін қожа жоқ – бассыздық, тәртіпсіздік Әңгімесі жарасу – ортақ тіл табысу Әпер бақан – шаш ал десе, бас алатын адам Базары тарқады – дәурені өтті Балақтағы бит басқа шапты – болмашы жұрт қорлады Бармағын тістеді – өкінді Бас білдіру – үйрету Бас изеді – келісу Бас имеу – келіспеу, берілмеу Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ – салттан аттау жоқ Басынан сөз асырмау – басындырмау Бауыр басу – үйрену Бес аспап – өнерлі Бес саусақтай білу – жетік білу Бет бақтырмау – бой бермеу Бетке айту – шындықты көзіне айту Бетке шіркеу болды – ұятқа қалдырды Бит қабығынан биялай тоқыған – өте шебер Биті торғайдай, мойны ырғайдай – арық Бүйректен сирақ шығару – болмашы нәрседен шатақ шығару Бүйідей тиді – әлек салды Ғайып ерен қырық шілтен – мұсылмандарды қорғап жүретін киелі бейнелер Далаға кетті – босқа кетті Дәм-тұзы жараспады – тату-тәтті тұра алмады Деміне (кеудесіне ) нан пісірді – мақтанып ісіп кетті Дымын шығармау – үндемеу Ділгір болу – өте мұқтаж болу Тұрақты тіркестер: Е, Ж, И, К, Қ Екі аяғын (өкпесін) қолына алу – аяғы-аяғына жұқпау Екі аяғын бір етікке тығу – қысымға алу Екі езуі екі құлағына жету – қуану Екі көзі төрт болды – қорықты Екі көзі шарасынан шығу – қорқу Екі қолынан демін алу – болып, жетісіп отыру Еңбегін сауды – адал күн кешті Еңсесі құру – сағыну Ер қаруы – бес қару – қылыш найза, садақ, шоқпар, сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар Ереуіл атқа ер салу – елін қорғануға асыну Ернін шығарды – мазақтады Ернінің емеурінін табу – көңілін табу Есек құрты мұртына түсу – баю Етек-жеңін жию – есін жию Етектен алу – кедергі жасау Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау Жағадан алу – қылғындыру Жағасын ұстау – таңдану Жағы сембеді (тынбады) – көп сөйледі Жағына пышақ жанығандай – арық Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті, мықты Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру Жанары кетті – көзінің нұры кетті Жанды жегідей жеу – қиналу Жаны зәр түбіне жету – қорқу Жаны сіріден жаралған екен – мықты Жанын қоярға жер таппау – әлек болу Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыным таппау Жауырынан жел өту – азап шегу Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру Желкесін қасу – қысылу, сасу Жеме-жемге келгенде – шешуші сәтте Жер астынан жік шықты, қос құлағы тік шықты – табан астынан бәле шықты Жер аяғы қиянда (ит өлген жер, ит арқасы қиянда, жер түбі) – алыс Жер болу – ұялу Жер жұту – жоқ болу Жер қабу – өлу Жер қаптыру – алдау Жетім қыздың тойындай – елеусіз Жұлдызы оңынан туу – жолы болу Жұмған аузын ашпау – сөйлемеу Жұмыртқадан жүн қырыққан – қу Жүз тайысу – ұрысу Жүзі қайту – тайсалу Жүзі солу – жүдеу Жүзіктің көзінен өткендей – сұлу Жүн терісін сыпыру – өлімші етіп сабау, азаптау Жүндей түтті – әбден сабады Жүрегі алып ұшты (жүрегі аузына тығылды, жүрегі аттай тулады) – қатты толқыды Жүрегінің түгі бар – батыр Жүрісі сұйық – ісі мардымсыз Жыл көрдің бе, ай көрдің бе? – көп ұйықтағанға айтады Жылан жалағандай – түк қалдырмау Жыланның басы қайту – аштығы басылу Жынынан айрылған бақсыдай – не істерін білмеу, абдырап сасу Жыртысын жырту – намысына шапты, сойылын соқты, жоғын жоқтады, шашбауын көтерді Жібі түзу – дұрыс адам Жігері құм болу – шаршау, тауы шағылу, жасып қалу Жілігі шағылу – беті қайту Зәрезап болу – жүрегі шайлығу, үрейі ұшу Зәрі қайту – уы тарқау Зәріне міну – қаһарлану Зығыры қайнау – ашулану Иегі қышу – дәмелену Ине шаншар жер жоқ – толық, тығыз Инемен құдық қазғандай – қиын, ауыр Инені жіпке тізу – бәле қуу Иненің жасуындай – азғантай Иненің көзінен өткендей – пысық Ит арқасы құрысты – қайратқа мінді Ит байласа тұрғысыз – адам тұрғысыз Ит басына іркіт төгілу (ақ түйенің қарны жарылу) – молшылық орнау Ит болу – қор болу Ит пен құстың арқасында – кім көрінгеннің арқасында Ит терісін басына қаптау – ұрысу, балағаттау Иттің қара тұмсығындай көру – жек көру Иттің құлы итақай – кім көрінген, кез келген Иығына су кету (иығы салбырау, ұнжырғасы түсу, салысуға кету) – қажу, шаршау Иығынан дем алу – мақтану Иін тірескен – өте көп Иісі мұрнына кірмейді – ештеңе сезбеу Кәдеге асу – іске жарау Кәріне міну – ашулану Кебін кию – аяғын құшу Кежегесі кейін тарту – жалқаулану Кендірі кесілді – көтерем болу Кең балақ, жалпы етек – қолынан іс келмейтін, олақ Кең дүние тар болу – дүниеден түңілу Кердең басу – талқандау Кескен жерінен қан шықпас – қатал, ұятсыз адам Кеудесіне шайтан кіру – азу Көз байлау – алдау Көз болу – ие болу Көз жазып қалу – адасу Көз қиығын салу – көздің ұшымен қарау Көз салу – қарау Көз сүзу – телміру Көзі шалу– байқау, аңдау Көзге сүйел болу – жеккөрінішті көріну Көзге түртсе көргісіз – қараңғы Көзден ғайып болу – жоқ болу Көзді ашып-жұмғанша – тез Көздің жауын алу – қызықтыру Көздің шырымын алу – аздап ұйықтау Көзі (қарасы) батты – біржола жоқ болды Көзі алақандай болу – қорқу Көзі ашылу – санасы ояну Көзі жету – кәміл сену Көзі тою – көңілі тою Көзіне топырақ шашу – жамандық жасау Көзіне шөп салу – алдау Көк айыл (долы) – ашушаң Көк ала қойдай ету – сабау, ұру Көк өрім – бала кез Көкейін тесу – көп құмарту Көкесін таныту – ұрып-соғу Көкірегі қарс айрылу – қайғыру, өкіну Көлденең сөз – жағымсыз қауесет Көрпеңе қарай көсіл – әліңе қара Күлге аунаған түйедей – шаң-шаң Кірерге тесік таппау – ұялу Кірпігінен қырау тамған – қаһарлы Кірпідей жиырылу – жақтырмау Кірпік қаққанша – тез Кірпік қақпау – ұйықтамау Кіршік шалу – ойына ақау түсу Қабағы кірбің тартты – ренжіді Қабағын қырау шалу – қартаю Қабағын қақпау – тез Қабақ шытысты – ұрысты Қабырғамен кеңесті – жақын кісілермен келісті, өз-өзімен ойласты Қабырғасы қайысу – қатты қиналу Қадалған жерінен қан алу – дегенін істету Қаймағы бұзылмау – бірлігі бұзылмау Қайрауы жеткен – бабына келген Қақпанның қанды аузын басу – қолға мықтап түсу Қалпақтай ұшу – құлап түсу Қалтасына сену – байлығына сену Қан жалау – таяқ жеу Қанат біту – қарқын алу Қанатын жазу – белгілі болу Қанатын қию – сорлату Қанды балақ – озбыр Қаны қайнау – ашулану Қанына сіңу – әдеттену Қанына тарту – туысына ұқсау Қара есекке теріс мінгізу – артына кір келтіру Қара жаяу емес – құр алақан емес Қармаққа түсу – ұсталу Қас пен көздің арасында – тез Қас қарайғанда – кешқұрым Қауқары кету – шаршау Қиқу салды – дабыл қақты Қой аузынан шөп алмас – момын Қой үстіне бозторғай жұмыртқалау – тыныштық заман орнау Қойға шапқан қасқырдай – тас-талқан ету Қол арту – ниет ету Қол байлау болу – кедергі жасау Қол беру – келісу Қол жалғау (қол ұшын беру) – көмектесу Қол қусыру – бағыну, көну Қолтыққа су бүрікті – желіктірді Қолы ашық – жомарт Қолы жүру – сәті келу Қу маңдай – сорлы Қу мойын – арық Қу сирақ – қыдырымпаз Қу тамақ – аш өзек, нәпсі Қу таңдай – сөзуар адам туралы мысқыл Құлағы тесік – әр нәрседен хабардар адам Құлағын бұрау – үгіттеу Құлағын түру – назар салу Құлағына кірмеу – ұқпау Құлағыңның тесігі бар ма, жоқ па? – кереңбісің? Құлаққағыс ету – айтар ойдың ұшын шығару Құлаққа ұрған танадай – тып-тыныш Құлаш сермеу – ұмтылу Құнт қылмау – ескермеу Құралайды көзге атқан – мерген Құрғақ уәдемен қуырдақ қуыру – алдау Құрығы ұзын – билігі күшті Қызыл өңеш – даукес, сөзуар Қызыл сирақ – кедей Қызыл сөз – бос сөз Қызыл сөзден бал жағу – мадақтау Қызыл тіл – шешен Қылышынан қан таму – қатігез Қырық құрау – тозған Қырық пышақ – араздасқан Қысқа жіп күрмеуге келмейді – кедейлік Қысқа қол – жетіспеушілік Қысыр әңгіме – бос сөз Қытығына тию – ашуландыру жүктеу/скачать 23.93 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|