| Тұрсын Жұртбаев
І
Әкемнің әңгімесі
Өз өмірін мінезіне жеңдірген, бірақ, тағдырын өзінің қолында ұстаған әкем Құдакелдінің тауқыметті ғұмыры маған дәл осы уақытқа дейін шым-шытырық уақиғаға толы қиялдағы елес сияқты ғана көрінетін. Бірде тез тұтанып, бірде тез мұңая қалатын, өзінің бас еркіндігін бәрінен жоғары қойып, жүргізушілерге тәуелсіз боламын деп көлікке мінбей, қарға адым жерге де, алыстағы ауылға да салт атпен баратын әкемнің бұл мінезінің біраз сырын сол кезде сезсем де, шынайы еркіндіктің адамға қандай қажет екенін енді-енді түсіне бастадым. Зады, сол қияңқылығы, қазақша айтқанда, бас асаулығы жасынан ақ болса керек, дүние бір төңкеріліп түскен жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың басында Құадкелді Жұртбайұлының «басы Алланың добы» болып, тағдырдың қарадүлей құйынының жетегінде кете беріпті. Сол құйын тіршілік дүниеден қайтар кезінде ғана басылып, өмірінің соңында, алпысыншы жылдары ғана тыныш тапты. Мен бұл тауқыметті «Жер бесік» атты романымда уақыт межесін он бес-жиырма жыл кейінге шегеріп барып баяндап едім. Сонда айтылмай қалған, айта алмай қалған бір жай—ашаршылық тұсындағы басынан кешкен жансебіл азабы еді. Соны тірі куәнің бірі ретінде әкемнің өзінің аузынан баяндап бергім келіп отыр.
Тағдырдың қай құқайы екенін кім білсін, менің әкем отызыншы жылдардың басында Алматының түрмесінен бір-ақ шығыпты. Онда өзінің айтуы бойынша сегіз-тоғыз айдай жатыпты да, шамамен, қыстың аяғына-ақпан айының ортасына қарай ебін тауып қашып шығыпты. Тәп-тәуір можандық, етікшілік өнері бар еді, зады, сол түрмеде жүріп үйрнесе керек. Бұл жөнінде бізге қазбалап айтпады. Тек 1964 жылдың аяғында менің әкем Алтай өлкесінің шекарасынан Абай ауданының шағын ауылына түпкілікті қоныс тепті. Топырақ та солш арадан бұйырды. Бұл—оның өмірінің соңы әрі жаймашуақта өткен мамыражай жылдарының бірі болды-ау деп ойлаймын. Шешеміз елуінші жылдардың соңында дүниеден қайтып, сүйегі жат жерінде қалды. Шекараны арлы-берлі сапырып, біресе оның, біресе мұның түрмесіне қаиалған әкеміздің тағдырына қарағанда мұндай жәйға онша таңданудың реті де жоқ. Оның барлығын тәмсілдеп жату мүмкін емес. Тағдырдың сиы мен тауқыметі деген бір ауыз сөзбен қайырсақ, ар жағын қазбалап жатудың кажеті жоқ шығар. өйткені бұл сол кездегі әр үйдің, адамның басына түскен сарсаңнан айырмашылығы шамалы. «Алашордашылардың» демеушісі болған, Семейдегі үлкен істердің айналасында жүріп, Халел Ғаббасов, Шәкәрім қажы, Зият Шәкәрімұлдарының ұранына демеу берген, С. Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуінде» қаралай айтылған Ике Әділұлының отызыншы жылдары Қытай жерінде жүрген кезінде Құдакелдінің ағасы Райбайдың үйінде сағалап тұрғанын, НКВД-ның тыңшылары сол жаққа жасырын барып Икені алып кеткенін ескертсек, біраз жайдың жөні аңғарылады. Нақты неге кіналы болғанын әкеміз бізге айтпады. Бірақ та:
Қинамайды түрмесіне жапқаны,
Қинамайды атқаны.
Қинайды тек өз итімнің,
Балағымнан қапқаны,—
деген Ақаңның-Ахмет Байтұрсыновтың өлеңін сәл өзгертіп жиі-жиі айтып отыратын. Кейін олардың /«Алаш» азаматтарының/ жөнін бір рет сұрап қалғанымда үндемей қойды да қайтып біз отырған жерде олардың атын атаған емес. Жалғыз ұлын «пәледен» аулақ ұстайын дегені болуы мүмкін.
Жә, өзге өзектің әңгіменің арқауы. Ашаршылыққа қатысты әңгімені, сол 1964-жылы желтоқсан айында естідім. Атамыз Райбайдың қызы Түбітқан апай ұзатылып, алыстан арып-ашып келген құдасына сәлем бере келген Рамазан Жалбағайұлы екеуі өткен-кеткенді әңгіме етіп отырды да отызыншы жылғы ашаршылыққа көшті. Екеуі «ой, Алла-ай, соны да көрдік-ау. Одан да аман қалдық-ау» — десіп отырып, әкем өз өмірінің бір қиын тұсын баяндап кетті. Бұл арада бір қызық жай бар. Оны әңгіме барысында аңғарарсыздар. әзірге ілгері озбай-ақ қояйын. Сонымен, әкем түрмеден қашып шықты. Ендігі сөзді әкемнің қалай естідім, дәл солай баяндаймын. Құдакелді Жұртбайұлы шайын ұрттап қойды да, сарсүйек құдасы Рамазанға қарап қойып, сәл еңкейіп барып сөз бастады.
ІІ
— Е, сарсүйек, бұл қу бас нені көрмеді дейсің. Түрмесін де, түнегін де, істігін де, штыгін да көрдік қой бұл өкіметтің. Соның бәрінен маған батқаны отыз екінші жылғы ашаршылық болды. Өз басымыз аман қалды демесең, ол көріністі еске алсам әлі де тұла бойым түршігеді. Несін сөзбұйдалайын, аласапыранның уақыты. Аяқ астынан әскердің қолына түсіп, Алматыға айдалдым. Ақ па, қызыл ма, қайдан білейін, әйтеуір қара орыстардың /казактардың/ қылышынан қан тамып тұрған кез. Ептеп өштігім қозса керек. Бірақ адам қанын мойыныма жүктегенім жоқ. Істі бодым да шықтым. Түрмедегі қорлықты айтпай-ақ қояйын. Оның өзі солай болуы да керек қой. Қазіргі тоқшылық заманда да абақтыдағылардың жағдайы мәз емес шығар. әліпті таяқ деп білмейтін адамнан не саясат шықсын. Малдың бәрін тартып алған. «Ақ сиырдың» көтерілістері бұрқылдап тұрған кез. Тағдырдың желі қуып жүріп түрмеден шықтық. Онда тоғыз айдай жаттым. Саясаттан хабарсыз болғандықтан ба, біраз адамды абақтыдан сыртқа шығарып, әр түрлі жұмыс істеді. Қыс түсе бастағанда-ақ түрменің маңына қайыршылар жинала бастады. Біз олардан бірдеңе дәметіп жүрсек, олар бізге келген адамдардан қайыр тілеп жүр екен. Елге аштық кіргенін содан білдік. Түрменің қара жұмысы, қар нан, қыс бойы соны қағажу еттік. Сөйте жүріп, үш жігіт, үшеумізді жиырманың ішіндегі жас едік, тіл табысып, «кампан» болып алдық. Қолға түскеннің бәрін бөлісеміз. Бірі—Қаратаудың, бірі—Ақсу—Сарқанттың азаматы еді. /Аттарын есімде сақтай алмадым/ Т.Ж./. қыс ортасында түрменің айналасында үйіліп қалған, аязға қатып қалған аштардың денесін шанаға салып, өзеннің жағасындағы жарға құлата береміз. /Ол ара қазіргі Сайран жағажайының орыны болса керек/. Әуелде зәреміз ұшып, бүйтіп өлгенше түрмеде жүргеніміздің өзі жақсы екен деп тәубе еттік. Осылардың кебін құшарымыз анық қой. Бізде қайбір жетіскен киім бар дейсің. Әлгі аштан қатқандардың тәуір киімі болса шешіп алып, етік-байпақтарын киіп, өлместің күнін көрдік. Алматыда жылымық ерте басталады екен. Ақпанның басында күн жылт ете қалып еді, әлгі өліктер ырсиып-ырсиып. Ит екеш иттің де адамды басынғанын сонда көрдім. Адамның сүйегін кеміріп жатады. Қасына барсаң өзіңе ырылдап, сес көрсетеді. Үшеуміз бұл қорлықтан қатты қапаландық. Содан, итке жем болмайық деп қалайда қашуға бекіндік. Ептеп азық-түлік, киім-кешек жинастырдық. Қойшы, ішіңе түскен ой кеміріп жеп бітеді ғой. Бір күні кешке қайтқан кезде әр қайсымыз үйіліп жатқан өліктердің ортасына жасырынып барып жатып қалдық. Күзетші іздейді ғой, бірақта, теңкиіп-теңкиіп жатқан өліктердің ортасына келуге дәттері шыдамайды. Түн ортасы ауа үшеуміз дыбыс берісіп, бас қостық та, аштардың дауысына сап, тамақ сұрап, ыңырсып жүріп Серкеш шыңын бетке ала тау сағалай жүрдік. Таң ата қалың ағаштың ішіне кірдік те, жатып қалдық.
Сол арада мынадай байламға келдік. Бәрібір ауылға жете алмаймыз. Онда бізді сағынып отырған ешкім жоқ. Темір жолға барсақ сақшылар ұстап алады. Қысты күні жолсызбен жүру қиын. Сондықтан да неде болса серкеш шыңының бауырына барып паналайық. Тау ішін ешкім тінтпейді. Жаз шыға бұйырғанын көреміз дестік. Содан баспалап отырып Алматыны орай Серкеш шыңына бір аптадай жүріп кеттік. Қайда асығамыз. Жол бойы шәңкіш, долана, итмұрын, сарыағаштың жапырағын теріп, дорбамызға жия бердік. Кейде тиін, ақкіс кездесе қалғанда, әлгілерді аулаймыз. Қауіпсіз деген бір шатқалға келіп, ағаштан қопын жасап, сонда орналастық. Ошақ орнаттық. Аштардан алған темір күрешке, шөңке, шәугіміміз шырпымыз бар. Отты өшірмейміз. Алда қанша тауқымет бар. Оны да ойламасқа болмайды.
Күн сайын біреуіміз қостың маңында қарауылға қаламыз да, екеуіміз қу тамақтың қамымен тау кеземіз. Жеміс-жидектің түйінін тереміз. Үшқаттың жіңішке бұтасынан ағаш қақпан жасаймыз, кейін садақ та жасадық. Не жедің, не ұстадың дерің бар ма. Аю мен арқар атқамыз жоқ. Тышқан ба, құс па, жылан ба, таңдағамыз жоқ. Бұйырғаны біздікі болды. Өмір үшін неге де болса барады екенсің. Үш жігіт ілдебайлап күнелттік. Жер әбден қарайған соң жолға дайындалдық. Ептеп өлместің азығын жидық. Көшкінде өлген аңның өлексесін қақтадық. Құстың жұмыртқасын талғажау еттік. Жуа, сарымсақ тердік. Жабайы адам не істейді, біз соның бәрін басымыздан кешірдік.
Сонымен, мамыр айының аяғында қопанымызды тастап шықтық. Алатауды бүйірлеп отырып шығысқа қарай жүрдік те бір өзенді сағалап, Алтынемілге бет алдық. Шындығын айтайын үш жігіт болсақ та жолға тақап жүруге сескендік. Жолдың шетінің бәрі өлік. Исі мүңкіп, қолқаңды жарады. Оның үстіне адамдар әбден ашынып алған. Мерт етуі мүмкін. Ауыл тұрғындарынан да қайырым кеткен. Сондықтан жолдан он-он бес шақырым қашықтықта жарыса жүреміз. әйтеуір жаз күні ғой. Жуа, сарымсақ, саумалдырық, рауағаш тердік. Жәндік көрсек бітті, оны олжаламай ілгері жүрмейміз. Бір-екі рет ауыл шетіне барып, енді ел көрместей күйге түстік. Үйіліп қалған өліктер. Қойшы, содан екі ай дегенде балқаштың құмына іліндік. Киімнің борша-боршасы шықты. Аяқ тілім-тілім болып жарылды. Сол арада қаратаулық серігіміз: құмға іліндім, енді мен өз еліме Бетпақты сағалап жетіп алайын. Көріскенше қош болыңдар, қияметте де бұл достықты ұмытпаймын -деп рұхсат сұрады. Жыласып, айырылыстық.
Қалған екеуміз тағы жылжыдық. Мен сол жолы көргенімді айтпайын, сен сұрама, сарсүйек. Кісі етін жеп, есінен ауысқан бір адам біздің өзімізді торып, екі күндей зәре-құтымызды алды. Адамның жидіген шашынан қыл-шылбыр өріп алыпты. Зады, сонымен шамасы жеткенді қылқындырып өлтіретін болуы керек. Әсіресе, емшектегі баласын құшақтап, өлген әйелдердің сүйегінің қаңқасын көргенде қасымдағы серігім еңіреп, жылап жіберді де: «Мына жатқан менің әйелім мен менің балам болса қайтемін, Құдакелді-ау»—деп, жерге отыра кетеді. Менің де қабырғам сөгіледі. Бойдақпын. Ондай уайым қыспағанымен де ағайын-туыс, әке-шеше еске түседі. Бірақ та олар шекарадан өтті дегенді құлағым шалып қалғаны бар. Сол дүрмектен қалмаса керек еді деймін ішімнен. Менің таңғалғаным, сол босқан елдің бишаралығы еді. Құдай-ау, Балқаш көлінің маңында қырылғандар қаншама десеңізші. Әр қамыстың түбінде бір өлік. Етін балық мүжіп жатыр. Шіркін-ай, десеңші, балық адамды емес, адамдар балықты жесе, күнелтіп кетер еді ғой. Соған қауқары жетпеген неткен дәрменсіздік. Оны көріп өзеннен су ішуден қалдық. Бұлақ, құдықты іздейміз. Індет тарап кетеді деген қаупіміз бар. Қу үміт не ойлатпайды. Қойшы, ала жаздай арқа етіміз арша, борбай етіміз борша болып жүріп, күзге қарай Жоңғар Алатауының етегіне жеттік-ау. Енді, Сарқант пен Ақсуды көздеп келеміз. Қыркүйекке таман әлгі серігімнің ауылына келдік.
Қауіп қайдан дерің бар ма. Ауыл толы белсенді. Ұстатып жіберіп отырғандардың өзі сол ағайындар ғой. Оның ауылы абыр-сабыр болып жатыр екен. Екі күндей ауылдың желкесіндегі биіктен бақылап отырдық. Серігім біресе әкесін, біресе шешесін, біресе әйелін көріп елеңдеп қалады. Кішкентай баланы көрсе, өз ұлына ұқсатады. Әйтеуір қос көзі төрт болды. Екінші күні етекке таман түсіп, мен ауылдың тұсындағы қалың бұтаның арасына тығылып қалдым. Серігіммен сол арада қоштастым. Ондағы қимастық сезімді қалай жеткізесің. Егер де, ұзақ бөгелсем күтпе, менің қолды болғаным. Ал, мына бұтаның қасына келіп үш рет қақырынсам онда елдің аман болған-деді. Қас қарайған соң ол шеткі үйге жетті. Ар жағын аңдай алмадым. Түн ортасы ауғанша келмеді. Ауыл жақтан абыр-сабыры көп дауыстар естіледі. Үмітімді үзе бастадым. Суық та қалтыратып барады. Одан үрей күшті, үрейден аштық күшті. Енді орынымды ауыстырып, қарсы бетке барып жаттым. Кім біледі?-деген сенімсіздік орнады. Содан күдер үзілген кезде бір сыбыс шықты. Тыңдадым да жаттым. Белгілі бұтаның түбін дәл тауып, үш рет әйел дауысы естілді. Қозғалмадым. Бірнеше рет қайталады. Содан кейін ақырын ғана:
— Жолаушы! Сізге сәлем айтты серігің. Мен соның зайыбымын. Біздің ауыл аңдуда. Бірақ қазір арғы бетке көшуге қамданып жатырмыз. Сіз тезірек бұл маңнан кетіңіз. Құдай жолыңызды қылсын!—деп байыппен нақтылап айтып шықты.
Әбден көзім жеткен соң орынымнан тұрып қасына бардым. Жағдайды қысқаша түсіндірді де, қолыма бір дорба тамақ ұсынды. Киім де бар екен. Әлгі серігімнің әйелі: «Бары осы болды, таудан төмен түспегейсіз, мына Семей жақ қауіпті. Тормылшы көп. Алла дем берсін сізге» —деді де кері бұрылды. Өксік кеудеме тығылып мен қалдым. Апыл-ғұпыл әкелген тамақтан асап-асап жібердім де, тау сағалап, таң атқанша жүріп отырдым. Бір төбенің басына барып тынықтым. Ертеңінде әлгі ауылдың орынына қарасам, өздері жоқ, тек жұрты ғана қалыпты. Сөйтіп, қияметтікке серт берген екі адаммен осылай мәңгі қоштастым. Тірі болса олар да мен туралы осыны айтып жүрген шығар. Алла разы болсын!
Несін созайын, тура қазан айының аяғында Аякөзге жеттім-ау. Жолда қаңыраған қыстауларды паналап, қатқан сүйектерді қайнатып ішіп, аң-құстың өлексесінің етін қорек етіп жеткенімде, осы жерге жетуге неге сонша өзеурегенімді түсінбедім. Жұрт бір-біріне жауығып, қанын ішіне тартып алған. Ел жақтың да берекесі кетіпті. Әйтеуір, аштықта ар жүре ме, біреудің жуындысын ішсең де қанағат. Содан, есім барда арғы бетке өтейін деп бекіндім де, енді Тарбағатайды сағалап, Бақтыдағы шекараға қарай жүрдім. Жолай қар тізеден жауды. Тау алқымнан жүру мүмкін болмаған соң күнгей сағалап жүрдім. Бар жұбанышым, мұрынды шүйірткен өліктердің иісінен құтылғаным. Қыстың аты — қыс. Бұтаның түбіне, тастың ығына, маяның ішіне түнеп жүріп, шекараға да жеттім-ау. Бірақ, Тарбағатайдың иегіндегі Арқалық тауына күре жолды қиып өтіп бара жатқанымда тура шекараға бір шақырымдай қалғанымда алдымнан атқа мінген үш әскер шыға келді. Біреуі шауып келіп мылтықтың дүмімен бір ұрғанда есім ауып қалды. Қайсы бір әл қалды дейсің. Көзімді ашсам, әлгі әскердің екеуі анадай барып, үшіншісін шақырып тұр екен. Мені тастап кетейік, өзі де өледі, өлмесе күнін көрсін дейтін болуы керек. Бірақ үшіншісі көнбеді. Есімді жиғанымды біліп, қамшымен сабап, шылбырына байлап, сүйретіп, омбы қарда дедектетіп отырып Бақтының бекетіне алып келді. Желкеден бір түйіп, абақтының ішіне кіргізеді. Е, құда, орыстың құрығы ұзын ба, менің адымым қысқа ма, осылай тағы да Иванның апанына түстім. Ішке кірсем, бәрі де өзім сияқты сорлылар, ішінде анда-санда саптамалы, қапсырмалы етігі барлар кездесіп қалады. Олар, шекараның арғы-бергі жағына зат таситын, сөйтіп жүріп, қолға түскендер болса керек-деді. Сол кезде бағанадан отырған Рамазан сарсүйек:
— Е, ол мылтықтың дүмі бізге де тиді-ау. Әлгі айтқан "кәнтарбаныңның бірі мен боламын"--деді. Әкем құдасына сондай бір жылы ұшырай қарады. Қарады да аз отырып, әңгімесін жалғады.
—Содан әлгі абақтыда бес күн жаттым. Күніне бір кесе ыстық су береді. Екі күнде бір уыс кебек араласқан тары береді. Әлгіні бірден жемей, талмап қана, бір сағат бойы ауызымыздың дәмін аламыз. Тәп-тәуір тершіп қалғандай боласың. Күн суық, боран ұйытқып тұр. Алтыншы күні таң атқанда сапқа тұрғызды да, Мақаншыға қарай айдай жөнелді. Қар дегенің белуардан. Аш-арықта не күш бар. жолдың шетіне бұратылып барып, құлай
кетеді. Қызыл әскерлер аттың үстінде тұрып қамшымен әрі сабайды, бері сабайды. Оны көтере ме? Кейі сол күйде жантәсілім береді. Оны бізге жолдың шетіне ысыртады да, қармен бетін жабуға мұрсат бермей, айдай жөнеледі. Жолай талай өлікті басып кеттік. Аттап өтетін күй қайда. Әскерлер кейде нашарларды табан астында атып тастайды. "Жаны қиналмай өлді-ау, бишара"--деп кейбіреулер кәдімгідей жеңілденіп қалады. Қойшы, содан күн ұзақ жүріп Бұғыбай деген бекетке келдік-ау. Бақтыдан ұзаса он шақырым ғана жер. Сол арада бір қора бар екен, әлгіге әкеп қамады. Аш адам бұйығып-бұйығып жата кеттік. Күн борап тұр. Бір кезде әлдекім дауыстап жіберіп: "Ей мынаны қараңдар!"--деді. Сөйтсек, жатқан жерінен темір тауып алыпты. Үш-төрт әлді жігіт дереу әлгі қораның арт жағындағы дуалды тесуге кірісті. Кезектесіп отырып, қабырғаны тесті. Сырттағы боранның азынаған дауысы ештеңе естірте ме? Әскерлердің бәрі басқа үйде демалып жатыр. күзетші сыртта. Ол да қайбір жетісіп тұр дейсің. Содан бір уақытта әлгі жерді тесіп, бір-бірлеп сыртқа шықтық. Келісім борйынша екі адам бірге жүрмейді. Әркім бет-бетімен кетеді. Сонда бірін ұстаса екіншісі құтылып кетуі мүмкін деп уағдаласытқ. Арада жарты сағат өткенде, ұзаса 300-500 метрдей жерге жетіп қалғанымызда, тарс-тұрс мылтық атылып, дүние астан-кестен болды да кетті. Әр жерде айғайлаған дауыс, атылған мылтық, кім өліп, кім тірі қалды айырып болар емес. Өзі аш адам, омбы қарда қанша алыс кете аласың. Бір уақытта менің де басыма қамшы үйірілді. Мылтықтың дүмімен қойып-қойып қалғанда аттай желіп кетесің. Не дерің бар ма, бәріміз аман құтылмаппыз. Санап-санап кіргізгенде, бәріміз де түгел екенбіз, бір-екі жаралы бар екен, оған да шүкірлік еттік, сұлап-сұлап жата кеттік. Сөйтсек, шу мынадан шығыпты. Ең соңында үш жігіт қалыпты, солар мен бұрын шығамын, мен бұрын шығамын деп таласып, соңында боқтасып, төбелесіп қалыпты.
|
Керілді естіген күзетші есікті ашып қарап, атой салыпты ғой. Әлгі жігіттерді тауып алып, екі-үш әлді азаматтар оларды төмпештеп алды, --деген кезде Рамазан құда сөзге араласып:
|
--Осы айтқаныңның бәрі шын, қолмен қойғандай. Ал, жаңағы үшеуін төмпештеп алғанның бірі мен едім. Сіздер сияқты түрмеден шыққан емес, жаңадан түскен кезім. Әлім бойымда еді--деді. --Ойбай-ау , қырық адам шыққан тесіктен үшеуі таласатындай не жетпеді десеңші. Азапты ертеңінде көрдік қой құда. Есіңізде ме, бір кесе қайнақ судан айырылдық. "Қашатын қусыңдар ғой, ал қашыңдар"--деп, әскерлер желкемізден мылтықтың дүмімен періп қалады. Жүре алмағандарды сабап-сабап тастап кетеді. Олар сол күйі боранда қатып қалады. Жүруге шамасы жоқ. Жолда теңкиіп-теңкиіп жатқан өліктің талайын көрдік-ау. Алпыс шақырым жердегі Мақаншыға жеткенде есімізді бір-ақ жидық. Анау бақшаның түбіндегі тері-терсек жиятын қоймаға қамады. Іші толған өгіздің терісі екен. Пышақта жанып-жанып жіберіп, өгіздің шат-майын, шелін сылып алып, қойманың үстіндегі шілікті сындырып, отқа жағып, әлгіні қақтап жедік. Әй, сол құйқаның дәмі әлі ауызымызда, солай ма, құда-деді Рамазан сарсүйек әкеме қарап. Әкем сәл үнсіз отырды да:
|
Әй, сарсүйек, мен сол өгіздің терісінен дәм тата алмадым. Егер де кешіксем айдауылдан қашып құтылмасымды білдім. Әлім бітіп, титықтап қалып едім. Қалайда қашуға тырыстым--деп әңгімесін сабақтады. --Қалай екенін білмеймін, ел өгіздің терісін шелдеп, от жаққан кезде мен есік жақты сағалай бердім. Түтін бұрқырап, қойманың іші көрінбей кеткен соң есікті ашты ғой. Сыртқа түтін лап етіп шыққанда мен де есіктің қайырмасына қалай жасырына қалғанымды білмедім. Күзетші түтіннен қашып, әрі таман барып тұрды. Сол кезде ақ шәлі тартқан бір әйел жанап өте берді де, жапсарда тығлып тұрған мені байқап қалды. Қолында ақ бидоны бар екен. Шырайлы адам ғой. Әлгі күзетшінің қасына барып әзілдесіп тұрды да оны өзіне қаратып, әрі қарай баспақтай берді. Сол кезде мен жалт беріп, әлгі қойманың артына қарай зытып бердім. Сөйтіп, бірден базарға тарттым. Кіс көп, ішіне сіңіп кетесің. Екінші, таныс кездесіп қалса, өзегімді жалғармын деген ой келді. Аш-арық өліп жатқан адамды шанамен сыртқа әкетіп жатыр. Соның біреуі болып, мен де кетемін-ау деген ой еміс-еміс келеді. Базарды үш айналып шықтым. Әлгі ақ шәлі тартқан әйел сонда келіп айран сатып тұр екен. Жанына жақындай барып бұрылып кетем. Үшінші рет жанай бергенімде жанына шақырды да: "Жаңағы сенсің бе?"--деді. "Иә"--деп, басымды изедім. Өзгеге білдірткіс келмеді ғой деймін: "Ей, осы сенің ақшаң жоқ қой. Бірақ та осыны түгел ішіп кете алсаң ақысын алмаймын. Іше алмасаң киіміңді шешіп бересің"--деді. Ақ бидонды бас салдым. Айранды төгіп-шашып құныға сіміре бастадым. Бір кезде көз алдым қып-қызыл боп қанға тұнды да, теңселе бердім. Сақалым қан сияқты көрінді… Есімді жисам, бір жылы үйде жатырмын. Сөйтсем, аш адам әлсіз келеді емес пе, зорыққаннан мұрынымнан қан заулай жөнеліпті. Біраздан кейін әлгі шәлі тартқан әйел кірді. Біраз үнсіз отырды да:
|
--Ей, сорлы-ау, байқай-байқап ішпейсің бе, мен сенің киіміңді қайтем.
|
Біреу-міреу күдіктеніп, сені тағы ұстап әкетпесін деп алдартқаным емес пе. Біз де түсінеміз. Менің де аға-бауырым босқын боп жүр. Арғы бетке кеткені бар, айдалып кеткені бар, солардың біреуін кезікиіріп қаламын ба деп, базарға барып тұрамын. Табыс үшін емес. Осында бір белсендіге сен сияқты жүдеп жүріп тап болдым да, тұрақтап қалдым. Оларға тамақ табылады ғой. Ол өзі қазір Аякөзге жиналысқа кетті. Осында екі-үш күн дем ал. жаңа сен есіңнен танғанда туысым деп үйге әкелгіздім,--деді.
|
Е, құда, сол бір мұңлық әйелді маған мына балалардың көз жасы үшін кезіктірді-ау. Несін жасырайын, басымнан кешкенімді әлгі әйелге түгел айттым. Жылап отырып, тыңдады. Бір апта жатқызды үйінде. Киімімді жамап, әлгі белсендінің ескі киімін берді. Кәдімгідей әлменіп қалдым. Бір күні көшеге шығып келді де, "Бүгін кеңсесіне хабар беріпті. Күйеуім ертең келмекші екен. Ол белсенді сені ұстап беріп жүрер. Бүгін түнде жолыңды тап "--деді. Содан, екі бөлке нан, талқан, бидай берді. Содан кейін арғы бетке өттім.
|
Онда да шеке қызып тұрған жоқ екен. мына қарауылда тұратын Зекен мен Жаңылханның әкесі екеуміз тағдырлас-тамырлас болдық. Біреумізде бір қап бидай біреумізде бір сиыр бар еді. екеуміз былай деп келістік: ол сиырын, мен бидайды бір қысқа азық етсек жазда ол да, мен де аш қаламын. Одан да сиырды сойып, бидайды жазда егейік-деп келістік. Жаз шыға әйтеуір өлмес күнді көрдік. Көлік жалдап жүріп, егін ектік. Сөйтіп, көшке ілесіп кеттік. Ой, Алла, сол ашаршылықтан аман қаламын деп кім ойлаған. Бір әйелдің қамқорлығының арқасында бір бұтақ аман қалды,--деді, күрсініп.
|
Сарсүйек сәл үнсіз отырды. Әлгі әйелдің қайырымдылығын ойлаған мен де бұрышта отырып жылап алдым. Шіркін, сол адам қайда екен-деген ой мазалай берді. Сол кезде әкем:
|
—Е, құда, әлгі айдауылдан өзің қалай құтылдың?--деді.
|
--Әлгі қоймадағы өгіздің құйқасы тәп-тәуір әл берді. Сол күні еру болдық. Әскер де ауысты. Әлгі қоқаңдаған қулардан құтылдық. Оның үстіне, әскерлердің біразы жаяу әскер еді. бізбен бірге олар да біраздан кейін титықтап қалды. өзіңіз білесіз ғой, біреу қашамын деп ыңғайланса-ақ болды, әлгі тұтқындар үздік-создық жүріп, алдыңғысы ұзап кетеді де, соңғысы баяу жүреді. Сол кезде қардың шетіне қарай аунай кетесің. Қарға көмілген соң-ақ әлгі тұтқындардың біреуі белгі береді. Сол кезде соңғылары жүгіре жөнеледі. Әскерлер де қоса жүгіреді. Сол әдіспен мен Науалыдан асқан соң қашып құтылдым. Содан шекарадан бірақ өттім. Өткен кезде, сарсүйек, сіздің ағаңыз, менің келінімнің әкесі--бір мылтығымды, бір биемді, ертоқымымды бәсіреге алды. Құдайым сол кезде осы құдалықтың ретін келтіріп тұр екен ғой,--деді. Тағдыр сонымен тауқыметінен айырды ма, --деп әкеме қарады.
|
Менің ойымша, бұл әңгіме менің әкемнің көп көрген тауқыметінің бірі ғана еді. Қалғаны дербес әңгіме, мүмкін менің "Жер бесік" атты шығармамды оқығандар одан аздап мағлұмат алар деп ойлаймын. Бұл арада ашаршылыққа қатысты әңгімесін ғана тілге тиек еттім. Қатты таңқалдыратыны--адамның өмірге деген құштарлығы. Екінші, жаңағы шәлі тартқан әйел сияқты өзі де тағдыр тауқыметіне түсе жүріп, адамгершілік сезімді сақтай білуі. Әкем бұл әңгімені:
|
--Е, Рамазан құда, мен бір тағдырдың қаңбағы болдым ғой, сол бетімше арғы бетте екі-ақ жыл тұрып, тағы да бері өттім. Ол кезде Талдықорғанның Сарқант, Ақсу өңірінде ұзатылған әпкем бар еді , соны сағаладым. Одан екі жыл өткенде отыз жетінің ойраны басталып келе жатты,-- деді де, сол күнгі әңгімесін аяқтады.
|
Не деп бұл әңгімені қорытуға болады? Бәрі де тағдыр шығар. Халықтың басына түскен нәуметтің бір куәсі болған әкемнің әңгімесін ұрпаққа жетсінші деп емес, сондай мүсәпір күйге түскен ел жұрттың азабын жеткізу үшін жаздым.
|
Ауызына иманы түспей, көзі жабылмай қалған ашаршылықтың үлкенді-кішілі құрбандарының топырағы торқа болсын!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Тұрсын Жұртбаев
|
|
"Кім үшін қорланасың?.."
|
Дәл осы сұрақты сіздерге де қоя отырып, жауап берместен бұрын өзіңіздің халық атынан сөйлеуге қақыңыз бар ма, сол адамды кіналауға ар-ұятыңыз келісім бер ме, намысыңыз--шын намыс па, жоқ әлдекімнің айтағына ердіңіз бе, егер де дәл солай ойласаңыз, онда мұндай сезімге берілуіңіздің себебін білу үшін өз жүрегіңізге үңілдіңіз бе? Сіздің бұл пікіріңіз өзгенің де намысына тиіп, қорланатынын, оның да өмір-танымына, тіпті, тағдырына, зияныңыз келетінін ойладыңыз ба? Ол да, көзі қарақты адам еді ғой, бір білгені бар шығар, анығына жетіп барып, айтатынымды айтайын, содан кейін арызданайын деген қорытындыға неге бойсынбадыңыз? Күні кеше ғана халықтың атын жамылып жазған бір парақ хаттың кесірінен Сәкен мен Жүсіпбек Аймауытовтың басы кеткенін білмейсіз бе, әлде жазықсыз жапа шеккен әйелдің бір ауыз сөзі үшін Ахаңның (Ахмет Байтұрсынов) опат болғанын есіңізге түсіріңізші. "Ауыздан шыққан сөз--атылған оқ". Сіз оқ атып отырғаныңызды білесіз бе? Ендеше Сіз де 1916-жылғы ұлт-азаттық көтерілісін жаппай қырып-жойып, ондап емес жүздеп атып-асқан патшаның жазалау саясаты туралы жазылған "Бейуақ" кітабын оқи отырып: "Ылғи бір байбалам", "шауып кеткен", "қырып кеткен", "бермей жатыр", "елемей жатыр"-- бұл не сұмдық. Ойым түсінікті болу үшін бір ғана мысал келтірейін. Газеттеріңіздің биылғы жылғы 39 санында "Әскери серуен сойқаны" /аталған кітаптан үзінді-Т.Ж. / атты материал жарияланды. Халқымызды қойдай қырған оқиғаны жазады, сүйенетін источниктері /деректері-ред/ басқыншылардың жазбалары. Оқып отырсаң қаның қайнайды, не деген сорлы болғанбыз, аналардың бір аты өлгенде біздің бір ауылдар түгелімен қырылған. Не деген жабайы, қоян жүрек халықпыз. Мұны оқып отырып, "қазақпын" деуге ұяламын. Жігерімді құм қылды, намысымды жер қылды Т.Ж"--деп/"Қазақ әдебиеті", 1990 жыл, 28 желтоқсан./ жазар ма едіңіз. Сіз жазбағанмен осы пікірдің иесі қызылжарлық Ж. Қуандықов және тағы да жеті-сегіз адам баспасөз беті арқылы да, жеке хат түрінде де мені айыптап үлгерді. Қазір заман тыныш, өкіметтің дәргейі кеңіп, ұзын арқан, кең тұсау салып отыр. Алда-жалда, Тәңірім бетін аулақ қылсын, Сталин, Голащекин, Хрушев, Брежнев демейін кешегі Колбиннің билігі қайта орнай қалса, күнімнің не болатынын сіздер айтпасаңыздар да мен жақсы білемін. Құқайдың шет жағасын көрдік. Сонда менің жазығым не?
|
Деп ақталу үшін қолыма қалам алып отырғаным жоқ. Әркімнің өз сөзі өзіне қымбат. Реті келгенде сырымды ашайын. Осы уақытқа дейін менің үстімнен 137 арыз түсіпті. Ішінде "Солшыл ұлтшылдан сақтанайық/","Тұрсын шпион, екі паспорты бар","Алаштың" программасын жариялады, Абылайдың ақ туын дәріптеді" деп, әр кезде К. Қазыбаевтың, З. Камалиденовтың, Ө. Жәнібековтың, Н. Назарбаевтың атына жолданғандары да бар. Жаланың аты--жала. Жабулы күйінде қалды. Олжас Сүлейменов, Шерхан Мұртазаев, Бекежан Тілегенов, Сейіт Қасқабасов, Мекемтас Мырзахметов, Қойшығара Салғарин іспетті азаматтардың пікі-қолдауы демеу болды. Бүкілодақтық Н. Островский атындағы сыйлықты беру туралы шешім газетке шығардан үш күн бұрын Мәскеуге мені қаралап, "әйеліммен ажырастырып, түрмеге түсіріп, сенімсіз алаяқ адам" етіп көрсеткен телеграммаға да жауап қайырмадым. Біздің де қолдан "ұршық иіру" келетін еді, бірақ сол адамдардың арына аманатқа тапсырдым. Партиядан да "аластатылып" көрдік. Адам ретінде мұның бәріне кешіріммен қараймын. Бірақ та, қашан сол адамның атын білгенше кешпейтін жалғыз-ақ қыжылым бар. Қатты қиналғанда Мұхтар Әуезов өзінің жеке басына жасалған қастандықты аңғарғанда "Пәлі, бұлар менің жазушылығыма өштесіп жүр ме десем, қара басымды құрту үшін ұмтылып, кектесіп алыпты ғой. Масқарасын-ай"--деген екен. Сол сияқты жеке басыма үйілген пәлені ұмытармын-ау, бірақ та содан аз уақыт қана бір ұлым суға кетіп, күйік кешіп жүргенімде қалған жалғыз ұлды "тоғызыншы қабаттан құлап кетті"--деп, қауесет таратып, сонау Семейде жүрген жерімнен өзегім өртеніп келгенін қалай ұмытамын. Мүмкін, кешірмейтін де шығармын. Осының бәрін айтып бергенімде қайран аңқау ғұлама ағамыз Әлкей Марғұлан марқұм: "Апырмау, қазаққа бұл қасиет қайдан жұқты екен. Әлде сонау көшпелі дәуірден қалды ма. Уақыт бөліп, зерттейтін нәрсе екен. Халыққа жаман мінезін түсіндіру керек қой. Себебі ондай халық мәдениетті бола алмайдығой. Халықты қорлайтын мін екен"--деп еді. Міне бағанадан бері сіздерге суыртпақтап жеткізгелі отырған сөзім осы. Ойланбай айтылған сөз опық жегізеді. Қазақтың арызқойлығы, алауыздығы, рушылдығы, басы бірікпейтіні туралы мәтелге айналған анекдоттар қай халықтың болсын ауызекі әңгімесінде айтылып жүр. Қорлансақ, ең бірінші осыған қорлануымыз керек. Өз басымдағы жайларды қазбалап отырғаным, тағы да Ж. Қуандықов сияқты адамдардың қандай дерекке сүйендің деген сұрағына алдын-ала берген жауабым.
|
Біз "халық айтса қалыс айтпайды"--деген, қанатты сөзді қағидаға айналдырып, оның әуелгі мағынасын мүлдем жойып жібердік. Кез келген жерден, кез келген адам ойына келгенін жазып жіберсе болды, ох, міне қарапайым халықтың пікірі деп ақиқат ретінде ұсынамыз. Сол пікірді айтуға ол адамның өресі жете ме, біліп айтты ма, ойжота сүйкей салды ма, жоқ әдейі ұйымдастырылды ма--оған назар аудармаймыз. Халық құқық бермеген, сыйламаған жалған шапанды жамылып-ап, әлдекімдердің мүддесін қорғап, шоқпарын соғып шыға келеміз. Мұны әсіресе, үстемшіл әкімшілік пен халықтың тағдырын қарауылға ұстаған мергендер сондай ептілікпен әрі қараулықпен пайдаланып келді. Өзіміз байыбына бармаған, естіп білмеген жайларға қарсы топ боп, тобыр боп қол қойдық. Иә, тобыр боп! Өйткені: өзіңнің емес өзгенің ақылымен істеген ісіңді басқаша қалай бағалайсың. Ал соның кесірінен ары таза кісінің ұяты аяққа тапталды ма, тағдыры тәлкекке түсті ме, саған бәрібір. Қол қойған жалғыз сен емессің, алды-артыңда қалың тобыр бар. Солардың арасында еленбей қалатыныңа сенесің. Жоқ, ағайын, қатты қателесесің. Ақиқаттң алдында да, Алланың алдында да, сен жауап бересің. Сұрақты сенен сұрайды. Кешегі "Желтоқсан оқиғасы" буырқанып, булығып, жанталасқан жастар ағаларына жаутаң-жаутаң қарап тұрған кезде: "Сендер нашақорларға, маскүнемдерге, қылмыскерлерге ердіңдер. Халқымыздың намысына тиіп, бетіне кір келтірдіңдер. Бұл біздің жанымызды жаралайды"--деп, топ болып қол қойған тұлғалар шынымен қорланып жазды ма? Колбин оларды, олар Колбинді білмейтін еді ғой. Оны істеп отырған "жаңа бастық--жандаралға" жағынуға тырысып, ақыл-ойдың иесі деген адамдардың бетін шапалаққа тосып отырған өз ұлтымыздың өкілі. Елі елеп, халқы қадірлеген, сол қайраткерлер бүгін жала жапқандары үшін және жазықсыз жапа шегіп, ұрылып-соғылып, қорланып, кейінің шейіт кеткені үшін кешірім сұрады ма? Жоқ. Өйткені олар жалғыз емес, көп. Ал көптің көзіне шөп сала алмайсың. Міне, тобырлық психология. Оның қауіптілігі де сонда жатыр. "Жасынан түсін билеп, сыр бермеген"/Абай/ жандардың өзі қалай арандап қалды. Шіркін, осы азаматтардың біреуі "Желтоқсан оқиғасы" өткен алаңға ескерткіш тақта қойылғанда шығып сөйлеп, өздерін қол қойдыруға кім мәжбүр еткенін айтып бергенде, күдік пен кектің орнын кешірім алмастырар еді.
|
Құрметті Ж. Қуандықов жолдас, қорлықтың үлкені осы деп білемін. Өзің айтқың келмеген нәрсені айтқызып, жазбаған дүниеңе қолыңды қойдырудан асқан азап бар ма? Бұл "тобырлық" тәсіл әлі тиылған жоқ. Кез-келген мекеменің тартпасын қараңызшы, ішіндегі айыптауынан қол қойған қолы көп арыздардан, ел, ауыл, аудан, облыс, тіпті исі халық атынан сөйлеген, кепілдік берген мәлімдемелерден көз қарығады. Жеріңді сұрайды, сатып алғысы келеді, шет елдегі қазақтарды, белдеулес республикадағы жергілікті ұлт өкілдерінің ата мекеніне қайтып келуіне "халық атынан" қарсылық білдіреді. Бұл халық, қай халық? Ол халық емес, үкім айтып үйреніп қалған тобыр. Ең қауіпті сол, ертең сол хатты тартпадан біреу суырып алып, "міне, халықтың тілегі былай"--деп, шыға келуі мүмкін. Оны жоққа шығара алмайсың. Жүзеге асыруға да жеңіл, әбден әккіленген, сынақтан өткен, "күшті өкімет, қарулы қол"/Шәкәрім/ бар. Соның ішінде шындықты білгенде "қазақ үшін, қазақпын деуге" ұялатындардың да жүретініне күмәнім жоқ. Мен үшін нағыз қорлық--сол. Мүмкін, көп тобырдың ішінде Сіздің де, біздің де, ана кісінің де қолы жүретін шығар. Несі бар, дәл қазір оған таңданбайтын болдық. Еліміздің бүйрегіне біткен көкбауыр дерттен қашан құтылғанша көретін зәбіріміз бұл. Біреудің иті теріс қарап ұлыса да: "Теріс баққанның итінің маған теріс қарап ұлуын қарашы. Үйретіп қойған ғой. Көрсетейін мен бұған. Итін ит ұқсатып өзіме қаратып ұлитындай қылайын"--деп, ерегісуді қашан қояр екенбіз.Мұны кектеніп, келемеждеп емес, өзегім өртеніп айтып отырмын. Ашық айтайық, бірақ, байыбына барып қана көзге түртейік. Егер де, қандас ағайыным Ж. Қуандықов менің жеке басыма не қанжығалас досыма "үкім шығарса" үндемес едім. Әңгіме халық, халықтың қасіреті, намысы туралы болғандықтан да шыдай алмадым. Ел елейтіндей еңбек сіңірмесем де, ұлтымды бір азаматқа лайықты сезіммен сүйемін және оның намысын өзгеге таптатпауға тырысамын. Және оған күманданып, күдік келтірген, "оқырман атынан" сөйлеген Ж. Қуандықовқа және сол пікірді қолдаған адамдарға менің беретін жауабым мынау.
|
Біз қит етсе "халық айтты" , "халықтың тілегі","халық талап етеді" деп, жалпылама алып, жалпағынан пішіп, нақты нәрсені жайдақтатып жіберуге дағдыланып алдық. Ал, сол халық кңм, оның да қателесуі мүмкін-ау, түсінбестік болған шығар деген қарсы сұрақ қойылмайды. Мен осы мақаламда сондай сауалды алдыға тарта отырып, неге халық өкілі Ж. Қуандықовты қорлағанымды, дәлірек айтсам, "Бейуақты" қалай қорланып отырып жазғанымды баяндасам деймін. Бұл-- есеп емес, шындықты дәлелдеудің бір жолы ғана. Сонымен, Ж. Қуандықовтың "Жігерін құм қылып, намысын жер қылған Т. Жұртбаев па", жоқ, патшалық отарлау саясаты. Соны әшкерелегенім үшін мен неге ұялуға тиіспін. Ұялса--сол қатыгез, обыр, аяр саясатты жүзеге асырғандар мен әлі де одан бас тартпай отырғандар ұялсын. Халқымды қанағандардың қорқаулығын айту жазушылық парызым. Мен осынау шындықты Ж. Қуандықов жолдас, Сіздер білсін, содан сабақ алсын деп жаздым. Ал мақаладағы, кітаптағы ақиқатты дәлелдеуге өзіңіз айтқандай "фактім" толық жетерлік. Ескерте кетейін, 1916-жылғы жазалау саясаты оқыстан ушыққан оқиға емес, одан жүз, жүз елу жыл бұрын ойластырылған және әбден пысықталған, түбінде бір қолданылуға тиісті жоспарланған мемлекеттік шара еді. Ол шара қазақ даласын отарлаудың үш кзеңінде де жүзеге асырылуға сақадай сай тұрды. Әуелде Ермак сияқты Иван Грозныйдың қаһарынан қашқан қарақшылар жаулап алса, кейін Петр І тұсында әскери-әкімшіліктер жерге қада қағып, бекіністер салды. Солардың ішіндегі алғашқылардың қатарында Сіз тұрған Қызылжар қаласы да бар. Үшінші ең шешуші кезең--тың игеру, иә , дәл осылай, тың игеру науқаны еді. Бұл империяның мәдени атауы. Осыдан екі мың жыл бұрын Хань династиясы хұндардың жеріне көз сұғын қадап, "Тың игеру үшін еңбек әскерін" жібермек болыпты. Қандай сәйкестік десеңізші. Қазақстанға араны ашылған империялар да, олардың дәуірлері де басқа, бірақ, ниеті біреу. Ол: "…Орта Азияны ішкерілей жаулап алуға жол ашу, әскери және азық-түлік базаға айналдыру. Екінші жағынан қанаудың шексіз шыңырауына батырып, шикізаттың тегін көзі ретінде пайдалану, ең бастысы жерді отарлау" /Т. Рысқұлов/ еді. Мұның астарын таратып жатудың қажеті бола қоймас. Оның себебін менен көрі Сіз жақсы біліп, сезініп, көріп отырсыз. Қазақтың қамын ойлаған санаткердің біреуінің пікірі мынадай: "Егер де мемлекеттің мүддесі үшін керек болса онда қазақтарды құрбандыққа шалуға ешкім де қарсы болмайды…бірақ, екінші жағынан алып қарағанда біз бір қолымызбен жерден көтеріп, екінші қолымызбен қылқындырып отырғанымызды да жасырмай, мойындауымыз керек"--деп жазды./Санк-Петербург ведмостісі, 1898 жыл, №188-200/. Шындығында да қайырымдылық емес пе. Дегенмен де, отарлаудың қасіреттерін ашып жазған бірден бір баспасөз осы. Бұл басылым 1897 жылғы№ 20 санында өз пікірін ашық білдірген. Кәдімгідей алаңдаған. Қараңыз:
|
"Орыс шаруаларын далаға қоныстандыру қазірдің өзінде қазақтардың наразылығын тудырып отыр, ауқаттылары өзінің үйреншікті жайлауын тастап, еріксіз көшуге мәжбүр болды. Сөйтіп, Қытай шекарасындағы туыстарын немесе 1769 жылы Красноводскіден босқан, қазір Бұқара мен Ауғанстанның аралығында көшіп-қонып жүрген 10 000 түтін адайлықтар сияқты біздің ырқымыздан тыс жерге ауып кетуі мүмкін. Әрине, ауқаттылар ған осылай істей алады, кедейлер кете алмайды, олардың күш-көлігі жетпейді. Сондықтан да, бұлар осында қалады және еріксізден-еріксіз орыстарға сіңіп, тіршілік үшін өз өмірін өзгертіп, бұл қорлыққа шыдап, жаңа салт-ғұрыпұа көндігуге тура келеді. Мұның барлығын олар түсінеді және сол үшін үрейленеді. Ең үлкен қасірет сол, оларға назар салып жатқан ешкім жоқ, бұлардың жерін басқа халық келіп иемденіп жатыр., бізге де жер бөлініп беріледі-ау деп үміттенбейді де, олар біз үшін жат, жалқау, бұйығы адам боп қала береді".
|
Бұл мақалаға мен ештеңе де алып-қоспай-ақ қояйын. Алайда, мұндағы айтылған болжамдардың дені шындыққа айналды емес пе. Қытай, Ауғанстан, Түркия, Иран, Маңғолия елдеріндегі үш миллион қазақ қайбір жетіскенінен атамекенін тастап кетті дейсіз. Кімнің жерінде кімге кім жат, бұратана көрініп отыр. Ел намысын ойлайтын азаматты осы жай неге толғандырмады. Байбалам салған кім, қайта шындықты жеткізгенге айыптымыз ба? Отарлаудың асықпай-аптықпай жоспарлы түрде жүргізілгенін және бар қиындықтыбіле отырып, жерді талан-таражға түсіруді тыймағандығын Омбы генерал-губернаторының 1906-1907 жылдары аралығындағы келімсектерді қоныстандырудың барысы туралы есебі толық дәлелдейді:
|
"Бұл өлкені келімсек орыстармен отарландырудың бұдан былайғы барысы қазақтарды қай жерге орналастарудың мәселесінің шешілуіне тікелей байланысты. Кеңес нұсқауларында қазақтардың мүдделерін қорғау мүмкіндігі қаралғамен де, қалыптасқан қарқынды құлшынысқа қарағанда, барған сайын қазақтарға бөлінуге тиісті жердің көлемі азайып, егіншілікпен айналысатын атыз қалмай барады. Ең құнарлы жерді келімсектер тартып алып, солардың иелігіне көшті. Қазақтар жерден көрген қатты қысымшылығы үшін арызданумен жүр. Олардың көпшілігі даланың кеңдігіне қарамастан казак-орыстардан, Сіздің императорлық құзырыңыздағы кеңселерден жалға жер сұрайды. Неғұрлым күшейе түскен отарлаудың қысымы қазақтардың жанын жеп, алаңдатып отыр. Мұның барлығы қазақтардың мал шаруашылығымен айналысуына да кері әсерін тигізуде, екінші жағынан көшпелілердің орыс заңына және орыс тұрғындарына деген нашар көзқарасты қалыптастыруда. Кең даланы емін-еркін билеп-төстеген чиновниктер мен өкіметке, тек орыс халқының, орыс келімсектерінің мүддесін қорғаған орыс заңына деген қарсылық, өшпенділік, сенімсіздік бірте-бірте қорланып келеді".
|
Жарайды, генерал-губернатор монархияның тұсындағы қазақтардың хал-жағдайын баяндап отыр делік. Ендеше бүгінгі өмірге үңіліп, жан-жағыңызға абайлап қараңызшы. Қандай айырмашылықты байқадыңыз? Қазақ халқының дені қуаң, шөл-шөлейтті, тау-тасты жерді мекендеп, егіншілікпен күн көретінқұнарлы аймақта азшылыққа айналып кетуі Сізге ештеңе аңғартпай ма? Арал бойынан, Қарақалпақ шөлінен, Семейдің зілзаласынан пана іздеп барған көп балалы үйлерді Көкшетаудағы, Қызылжардағы, Жамбылдағы саны басымжұрттың сыртқа қағып, есепке клмай, жұмыс бермей, ішіне кіргізбей қойғанын қалай түсінеміз. Бұл қорлық емес пе? Жазушы мен түгіл оқырман Сіздің де жаныңызды қинап, намысыңызды жанып, қолыңызға қалам алдыру керек емес пе? Айтпақшы, тағы да "тарихи фактіні білген жақсы, бірақ, актіні осылай бере ме екен" дерсіз. Біріншіден ақиқатты ақиқатпен ғана дәлелдей аласың. Екіншіден, сол ақиқаттан тәлім алып, ой салса, ойланса екен деп көпшілікке ұсынасың. Кешегі отарлық өмір мен бүгінгі "егеменді елдің" арасындағы айырмашылық пен ортақ нәрселерге және олардың себептеріне үңілсе екен дейсің. Жазушының міндеті үкім айту емес--өмірдің құбылысын суреттей отырып, әр адамға ой салу. Әлде Сіз өз жерінен өзіне орын табылмаған қазақтардың күйзелісіне сенбейсіз бе? Онда тағы бір мысал келтірейін. Үзінді Жантілеуовтың "1916 жылғы көтерілістің кейбір кезеңдері" деген "Қызыл Қазақстан" журанлындағы мақаласынан алынып отыр:
|
Достарыңызбен бөлісу: |
