Туѓан жер туралы маќал-мєтелдер
Қазақ тiлiндeгi тума сөдердiң бiрыңғай жуан не жiңiшке буынды болып келуi
жүктеу/скачать 0.49 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алма+ны
- Тәуелсіз Қазақстан
Буын үндестiгi ( сингармонизм или гармония гласных )
Қазақ тiлiндeгi тума сөдердiң бiрыңғай жуан не жiңiшке буынды болып келуiбуын үндестiгi деп аталады. Бұл заң кiрме сөздерде сақтала бермейдi (кi-тап,мұ-ға-лiм) Буын үндестiгiнiң мына секiлдi заңдары болады : 1.Сөздiң алғашқы буыны жуан болса, келесi буын да жуан болады. қа+ғаз ба+ла 2. Сөздiң соңғы буыны жуан болса, қосымша да жуан болады. Бала+лар Алма+ны3. Сөздiң алдыңғы буыны жiңiшке болса, келесi буын да жiңiшке болады. Те+ре+зе Ең+бек 4. Сөздiң соңғы буыны жiңiшке болса, қосымша да жiңiшке болады. Терезе+ге Еңбек+тiң Ескерту:
-мен, -бен, -пен: Қалам-мен, ағаш-пен, жұлдыз-бен. -паз: әсем-паз, өнер-паз -қор: пәле-қор -нiкi,-дiкi,-тiкi: ауыл-дiкi, Қанат-тiкi, қала-нiкi -кер: жұмыс-кер. -қой: сән-қой 2. Басқа тiлден енген сөздер буын үндестiгi заңына бағынбайды : кiтап-тар,пионер-лер. Бiрақ бұларға қосымшалар соңғы буынға қарап жалғанады: депутат-тар-ға,қызмет-шi-лерге 3. Рк.нк,ог дыбыстарының тiркесiне бiткен сөздерге қосымшылар жiңiшке түрде жалғанады: педагог-тi ,парк-ке, банк-тiң. Дыбыс үндестiгi (Ассимиляция или гармония согласных) Түбiр мен қосымша немесе сөздер аралағында қатар келген дыбыстардың бiр-бiрене,тигiзетiн ықпалы дыбыс үндестiгi деп аталады. Дыбыс үндестiгi iлгеріндi, кейiндi ықпал болып бөлiнедi. Сөз iшiнде алғашқы дыбыстың өзiнен кейiнгi дыбысқа әсерiн тигiзiн, ықпал етуi iлгерендi ықпал делiнедi (прогрессивная ассимиляция) 1. Cөз дауыстағы немесе үндiге аяқталса, қосымша ұяң не үндiден басталады. Бала+ға Қол+ды 2.Сөздiң соңғы дыбысы қатаң болса, қосымша қатаңнан басталады . Дос+қа Кiтап+тар 3. Сөз ұяңға аяқталса, қосымша ұяңнан басталады Қыз+дар Жаз+дар Ескерту: а) қатаң С және Ш дыбыстары бұл заңға бағынбайды: бала+ша, бар+са. 2) сөз ұяң б,в,г,д, дауыссыздарына аяқталса,қосымша қатаңнан басталады : клөуб+қа,педагог+пен, отряд+қа. Түбiр мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың кейiнгiсiнiң алдыңғы дыбысқа әсерiн тигiзiп, ықпал етуi кейiндi ықпал деп аталады. Сөз қатаң қ,к,п дыбыстарына аяқталып, қосымша дауыстыдан басталса, қ,к,п дыбыстары ұяң ғ,г,б дыбыстарына айналады. Жүрек+i=жүрегi Тарақ+ы= тарағы Кiтап+ы = кiтабы 1-жаттығу.Төмендегі сөздерге –ы/-і жалғауын жалғап, түбірдің соңғы қатаң дыбысының өзгеру себебін түсіндіріңіздер. Бастық, есеп, жәшік, топ,оқулық, жібек,тәулік, топырақ, биіктік, шаруашылық, ынтымақ, достық. 2-жаттығу.Мына сөз тіркестерін қазақ тіліне аударып, қай заңға бағынып тұрғанын айтыңыздар. Его группа, мои родственники, твое ремесло, ответ студента, статья журналиста, книга писателя, наша профессия, расписание уроков, желание ребенка, опора родителей, смысл текста, тело человека. 3-жаттығу.Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қойып, олардың түрліше жалғану себебін түсіндіріңіздер. –ның/-нің,-дың/-дің,-тың/-тің: бала... ойыншығы, ауыл... малы, өзен... жағасы, қуаныш... белгісі, үй... терезесі, қуаныш... белгісі. –ға/-ге,-қа/-ке: тау... шығу, кеме... міну, мектеп... бару, орындық... отыру. –нан/-нен,-дан/-ден,-тан/-тен: бетеге... биік, жусан... аласа, тас... қатты, жүн... тоқылған, қырман... қайтты. Тәуелсіз Қазақстан1991 жылы Қазақстан өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізді. Тәуелсіздік алғаннан кейін астананы көшіру шешімі қабылданды. Сөйтіп, Қазақстанда жаңа астана пайда болды. Қаланың аты жаңаша – Астана деп аталды. Саяси тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан президенттік жүйемен басқарылатын демократиялық республикаға айналды. Өкімет жүйесі биліктің екі тармағынан тұрады : заң шығаратын өкімет – Парламент, атқарушы өкімет – Президент және Үкімет. Парламент екі палатадан тұрады: Мәжіліс – төменгі, Сенат – жоғарғы. Үкіметті Премьер – министр басқарады. Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын республика азаматы сайлана алады. Сөздік
алғаннан кейін – с обретением еркін меңгерген – свободно көшіру шешімі – решение о переносе владеющий қабылданды – было принято кемінде – не менее өкімет жүйесі – властные структуры тұратын - проживающий пайда болды – появилась сайлана алады – может быть екі тармағы – две ветви избран заң шығаратын – законодательная басқарады – возглавляет атқарушы – исполнительная жүктеу/скачать 0.49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|