Укучыларга рухи-әхлакый тәрбия бирү үзенчәлекләре

(эш тәҗрибәсеннән)

Генри Адамс әйтүенчә, укытучы хезмәтенең нәтиҗәләре еллар үткәч кенә беленә. Мәктәптә озак еллар эшләү дәверендә тәҗрибә туплаган укытучы буларак, мин кайбер фикерләрем белән уртаклашырга, ягъни яшүсмерләргә рухи-әхлакый тәрбия бирүнең үзенчәлекләрен күрсәтергә телим. Үзем укыта торган сыйныфларда тәрбия эшен оештырганда, иң элек әхлак тәрбиясенә йогынты ясаучы факторларны ачыкларга тырышам. Аннан соң укучыларның әхлак тәрбиясе дәрәҗәсен билгеләргә ярдәм итүче диагностика үткәреп, төп эшне планлаштырам.

Р. Фәхретдин, К. Насыйри һәм башка мәгърифәтчеләребез хезмәтләрендә шәхесне үстерүдә әхлак тәрбиясенең төп роль уйнавы ачык күренә. Тәрбия бирү өлкәсендә алар беренче урынга һәрвакыт гаиләне куйганнар. Бу, чыннан да, шулай. Бала укый башлагач, гаилә һәм мәктәп бу эшне бердәм башкара. Күп очракта мәктәп гаиләдә ясалган хаталарны да төзәтергә тиеш була. Бүгенге гаиләләрнең күбесендә акча культы өстенлек итә. Сүз дә юк, матди тормышның нигезендә акча ята, тик бар нәрсәне дә акчага кайтарып калдыру һәм моның бала күз алдында эшләнүе аяныч. Әлбәттә, кечкенәдән үк баланы байлыкка сак карарга, исраф итмәскә өйрәтүгә мин каршы түгелмен, әмма акча сүзе аның рухи дөньясына пәрдә корырга, күзен томаларга тиеш түгел, чөнки ул балада комсызлык, көнләшү кебек сыйфатларның формалашуына китерә. Г.Тукайның: “Ямьсез нәрсәләр күреп үскән балаларның... рухлары яхшыны вә начарны аермый”, – дигән сүзләре һәрберебезне уйландырырга тиеш. Күп гаиләдә әнә шуны оныталар. Яхшылыкны акчага әйләндереп булмый, шуңа күрә ул икенче планда кала башлады. Нәтиҗәдә, ата-анага, әби-бабайга хөрмәт, тирә-яктагыларга ихтирам, көчсезне кызгана белү, яхшылык эшләү һ.б. рухи хисләр үсми кала. Шулай итеп, мәктәп ата-ана бирә алмаган тәрбияне алгы планга куеп, балада кешелеклелек сыйфатларын тәрбияләргә тиеш булып чыга. Укытучылар, бигрәк тә әдәбият укытучылары бу өлкәдә гаҗәеп зур эш башкаралар. Сәнгать мәктәпләре, театрлар да рухи тәрбия бирүгә зур өлеш кертәләр.

Рухи тәрбия бирүдә әдәбият дәресләре иң алдынгы урыннарда тора. Белем бирү һәм тәрбия процессы үзара бик тыгыз бәйләнгән. Әдәбият укыта башлаганчы, балаларның рухи-әхлакый дөньясы ни дәрәҗәдә булуын билгеләү бик тә мөһим. Баланың нинди гаиләдә тәрбияләнүе, аның тирә-яктагыларга, ата-анасына мөнәсәбәте нинди булуын белү белем һәм әхлак тәрбиясе эшен оештыруның төп юнәлешләрен билгеләргә ярдәм итә. Әңгәмәләр үткәрү, ата-аналар белән очрашып сөйләшү кайбер нәрсәләрне ачыкларга ярдәм итә. Соңгы елларда мин М.И. Шилова методикасына таянып, педагогик эксперимент үткәрә башладым. Аның максаты укучыларның рухи-әхлакый үсеш дәрәҗәсен билгеләү һәм шуннан чыгып, эшне оештыру иде. Экспериментның беренче өлешендә төп бурыч диагностика үткәрү һәм нәтиҗәләр чыгаруга юнәлтелде. Бу эш, гадәттә, психолог белән бергә эшләнә. Эксперимент барышында түбәндәге эшләр башкарыла: укучыларга (18 бала) бланклар таратылып, эшләнәчәк эш турында инструкция бирелә. Бланкта төрле сорауларны чагылдырган таблица була: а) урамда ярдәм сорап тилмергән эт-песиләрне күрсәң, син нишләрсең? б) яхшылык эшләүне ничек аңлыйсың? в) кешеләрне алдаучыларга мөнәсәбәтең нинди? г) син хезмәт яратасыңмы? д) сиңа үзеңдәге нинди сыйфатлар ошамый?

Сорауларга укучы аноним рәвештә, үзе уйлаганча җавап бирергә тиеш. Укучының җавабы 3 баллы система (3 тән 0 гә кадәр) буенча тикшерелә. Тикшерүгә ата-аналар да катнаштырырга тырышам, аларга бланкларның бер экземпляры таратыла. Икенче экземплярны – психолог, өченчесен үзем тикшерәм. Җаваплар системага салынып, һәр күрсәткеч буенча баллар билгеләнә. Аларның суммасы, аннан соң уртачасы чыгарылып, нәтиҗәләр ясала. Мәсәлән, 18 баланың сигезе мөстәкыйль рәвештә үз фикерләрен белдерә алганнар, аларда актив гражданлык позициясе чагылыш тапкан. Үзләре ышанган фикерне раслый алганнар. Боларда тәрбиялелек югары нигездә. Җиде бала уртача күрсәткеч бирде. Аларга фикер йөртүдә мөстәкыйльлек җитми. Күп очракта башкаларга, бигрәк тә авторитетларга охшарга тырышу күзәтелә. Уңай фикерләре байтак. Бу балаларда югары әхлак сыйфатлары тәрбияләү авыр булмаячак. Өч баланың җавапларыннан түбәндәге нәтиҗә ясалды: аларның тәрбиясе, тормышка карашлары формалашмаган, фикер йөртүләре шактый түбән дәрәҗәдә. Бу укучылар күп нәрсәне зурлар кушканга гына үтиләр һәм аларга күп очракта тышкы стимуллар тәэсир итә, эш-гамәлләрен үз мәнфәгатьләреннән чыгып башкаралар.

1. 
   Бәлага тарыган иптәшемә мин ярдәм итәргә тиеш.
   
2. 
   Яшьтәшләремә һәм зурларга мин мәрхәмәтле.
   
3. 
   Кайбер өлкәннәргә каршы әйтсәң дә ярый.
   
4. 
   Әдәплелек миңа кешеләр арасында үземне яхшы хис итәргә ярдәм итә.
   
5. 
   Миңа әйтелгән шелтә сүзләренә тупас җавап бирсәң дә ярый.
   
6. 
   Мине үртәсәләр, мин дә үртим, җавапсыз калмыйм.
   
7. 
   Кешеләргә шатлык китерү миңа рәхәт.
   
8. 
   Кешене гафу итә белергә кирәк.
   
9. 
   Кайчакта дөрес уйламасалар да, кешене аңлый белү әһәмиятле.
   
10. 
    Минем яхшы кеше буласым килә.
    

30 дан 40 ка кадәр – әхлакны бәяләү югары; 24 тән 33 кә кадәр – уртача;

16 дан 23 кә кадәр – уртачадан түбән; 10нан 15 кә кадәр – түбән.

Бу диагностиканың төп нәтиҗәсе шундый булды: 18 укучының унысында әхлакый үзбәя – югары; бишесендә (монда уртачадан түбәнрәк дәрәҗәләр дә керде) – уртача; өчесендә – түбән дәрәҗәдә. Димәк, укучыларның күпчелеге әхлакның нәрсә икәнлеген аңлый, бу сыйфатларга ия булырга тырыша. Авыр тәрбиягә бирелә торган гаиләдән чыккан өч укучыга сыйныфташларының, укытучыларының ярдәме кирәк булуы ачыкланды. Әлбәттә, аларның гаилә әгъзаларын тәрбияләүгә дә игътибарны көчәйтергә туры киләчәк иде. Нәтиҗә ясагач, әдәбият укыту белән бәйле эшчәнлек планлаштырылды, чөнки әхлак тәрбиясе бирүдә әдәбият дәресләренең роле бик зур. ФГОС таләпләренә туры китереп төзелгән яңа әдәбият дәреслекләрендә (авторы – Хәсәнова ф. Ф.) әхлакый кыйммәтләр, кешелеклелек сыйфатлары тәрбияләүгә юнәлтелгән әсәрләр бик күп, шуңа күрә бу өлкәдә татар әдәбияты укытучылары кыенлык кичермиләр. Моннан тыш мин сыйныфтан тыш эшне оештыруга да күбрәк әһәмият бирә башладым, ягъни төрле иҗади эшләр башкару, хикәяләр, шигырьләр, балалар өчен сәхнә әсәрләре язу планлаштырылды.

Урта звенода белем алу чорында укучыларның үзаңы күзгә күренеп үсте. Әхлак темаларына кагылган әдәби әсәрләрне өйрәнеп анализлаганнан соң, балаларда төрле темага язып карау теләге уяну да шул турыда сөйли. 5 нче сыйныфта укыганда ук, балалар әхлак темаларын эченә алган берничә әкият яздылар. Мәсәлән, “Аюхан Баттал әкияте”ндә комсызлык тәнкыйтьләнсә, “Тузганак” әкиятендә башкалардан өстен булырга теләүнең кыен хәлгә китерүе сурәтләнә. Бу әкиятләрнең мәктәп журналында басылып чыгуы балаларны яңа иҗади эшләргә этәрде. Коллектив хезмәт җимеше булып, “Өч теләк” пьесасы язылды. Геройлар арасында эшләмичә генә баерга теләгән һәм шуның өчен җәзасын алган Эшкуар да, җәнлекләрне интегеп яшәүдән коткарган Булат та бар. Бу әсәр 2014 елда Туфан Миңнуллинга багышланган конференциядә икенче урын алып, драматург Д. Салихов тарафыннан мактауга лаек булды. Район мәктәпләренең аны сәхнәләштерергә рөхсәт сорап мөрәҗәгать итүләре дә күңелле хәл. Быелгы уку елында 6 нчы сыйныф укучылары Бөек Ватан сугышында җиңүгә 70 ел тулуга багышлап, “Солдат бакчасы” исемле очерк яздылар. Ул булган хәлләргә нигезләнеп язылды. 1941 елда 11-12 яшьлек балалар сугышка киткән әтиләре истәлеге итеп, агачлар утырталар. Бу урында бакча үсеп чыга. Аның белән бәйле үзәк өзгеч вакыйганы (кайчандыр кечкенә Гайния утырткан имәнне, 60 ел узгач, аның үз улы капка баганасы өчен кисә) ишеткәч, балалар зур тетрәнү кичерделәр һәм бу турыда язу теләген белдерделәр. Очерк әйбәт кенә килеп чыкты. Шигырь язу – авыр хезмәт. Бу эшкә алынган талантлы балаларның “Болгарга мәдхия” шигырендә борынгы дәүләтебез белән горурлану чагылыш тапса, “Мин Тукайны күрдем төшемдә” дип аталганында Тукай белән сөйләшү сурәтләнә, ягъни авторда аның исемен йолдызларга язу теләге уяна. Укучылар нәсер язуда да каләмнәрен сынап карадылар. “Мәдәни җомга”ның (2013 елның 29 нчы ноябрь саны) басылып чыккан “Биюче кар бөртеге” нәсерендә гүзәллеккә сокланып карау сурәтләнә. “Тамчы” нәсере туган җиреннән аерылган һәм, чит җирләрдә яшәп, илен сагынып гомер кичергәннәрнең сагышын тоеп язылган. Югары сыйныф укучылары тарафыннан язылган фәнни эшләр дә (шуларның берсе – “Мөхәммәдьяр поэмаларында рухи-әхлак проблемасының чагылышы”) әхлак тәрбиясе темаларын яктыртулары белән әһәмиятле. 2015 елда 6 нчы сыйныф укучылары яңа пьеса язарга әзерләнәләр. Анда урманны, гомумән, табигатьне саклау проблемалары кузгатыла. Укучылар табигать белән бәйле әдәби әсәрләрне укырга да, үзләре иҗатларында чагылдырырга да яраталар. Нәтиҗә ясап, шуны әйтәсем килә, балаларның иҗатка тартылуы үзе үк яхшы күренеш, димәк, аларның рухи дөньялары байый бара. Бу әсәрләр белән республика мәктәпләре даими танышып баралар, чөнки алар минем шәхси сайтымда (tarkhanova. ru) урнашканнар.

Балалар бу сайтта урнаштырылган әхлак темаларына кагылышлы мәкаләләр белән дә танышып баралар: “Аналарыгызны рәнҗетмәгез”, “Ни чәчсәң, шуны урырсың”, “Сәхнәдән әйтелгән сүз”, “Үзебезне хөрмәт итмәсәк” һ.б. мәкаләләр.

1. 
   Данилюк А.Я. Концепция духовно-нравственного развития и воспитания личности гражданина России. – М.: Просвещение, 2009.
   
2. 
   Җәләлев Ш.И. Татар халык педагогикасы. – Казан, “Мәгариф”, 1997.
   
3. 
   Законы РФ “Об образовании”. Москва, 1992.
   
4. 
   Риза Фәхреддин. Нәсыйхәт. – Казан, “Мәгариф”, 2005.
   
5. 
   Шилова М.И. Методика. “Изучение воспитанности учащихся”. – Москва, 1990.