«xx ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» пәні бойынша

Лекция мәтіні

Бізді әдебиет теориясымен тұңғыш таныстырған адам – адам Ахмет Байтұрсынов. Оның жазған әдебиет теориясы, ұмытпасам, “Әдебиет танытқыш” деп аталатын екі кітап болатын. Бірінші кітапта әдеби терминдермен таныстырып, әрбір термин сөздің мән-мағанасын ұғындырып, бірнеше мысал келтіріп, қалған мысалдары екінші кітаптан оқып, танысуға сілтеме жасап отыратын. Өнердің түр-түрімен таныстыратын. Мысалы, “архитектура” деген сөзді – сәулет өнері, “скульптура” дегенді сымбат өнері деп атап, түсіндіріп беретін.

Ахаңның ғалымдық еңбектері: “Оқу құралы”,бірінші кітап “Баяншы” - 8000, “Оқу құралы” - 50000 екінші кітап, “Тіл құрал” бірінші жылдық – 35000, “Тіл құрал” екінші жылдық - 25000, “Қырық мысал” – 5000, “Маса” – 5000 тиражбен шыққан.

Ахметтің «Маса» атты әйгілі өлеңдер жинағы 1911 жылы басылып шықты. «Маса» - патша заманында қазақ халқының басынан кешкен аса ауыр хал-ахуалын айнытпай суреттеп берген, шыншыл көркем шығарма. Қазақ әдебиетінде ешқашан тарихи маңызын жоймайтын дәуір (эпоха) туындысы.

Байтұрсыновтың «Қырық мысал» кітабы тұңғыш рет, 1903 жылы басылып шықты. Ол кітапта Пушкиннен аударған өлеңдері де болушы еді. «Қырық мысал» Крыловтан аударма дегенімен, сөзбе-сөз аударма емес. Байтұрсынов Крылов мысалдарының тақырыбын ғана алып, өзінің төл шығармасындай емін-еркін жырлап кетеді. Және әрбір мысал өлеңнің соңында келетін ой-пікір түйіні (сентенция) – Ахметтің өз қорытындысы. өз пікірі. Мысалы, «Аққу, шортан һәм шаян» мысал өлеңнің қорытындысында:

Жігіттер, мұнан ғибрат алмай болмас,

Әуелі бірлік керек болсақ жолдас.

Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,

Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, -

десе, «Үлес» өлеңінде баяндалатын уақиғаның қорытындысында былай дейді:

Ойласақ уақиға емес болжайтұғын:

Ел қайда өзін даудан қорғайтұғын,

Қазіргі пайдасына бәрі жетік,

Адам аз алдын қарап болмайтұғын.

Аңдыған бірін-бірі жуадан жаман,

Байқасақ, ел белгісі оңбайтұғын,

Бұл белгі табылып тұр біздің жұрттан,

Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан.

Алданып арадағы дау-шарына,

Қатерден қапері жоқ келер сырттан.

«Қалың қазақ жұртының алғашқы естіген төңкеріс рухындағы сөзі «Қырық мысал» болатын», - дейді Мұхтар Әуезов.

Бізді әдебиет теориясымен тұңғыш таныстырған адам – Ахмет Байтұрсынов. Оның жазған әдебиет теориясы, «Әдебиет танытқыш» деп аталатын екі кітап болатын. Бірінші кітапта әдеби терминдермен таныстырып, әрбір термин сөздің мән-мағынасын ұғындырып, бірнеше мысал келтіріп, қалған мысалдарды екінші кітаптан оқып, танысуға сілтеме жасап отыратын. Өнердің түр-түрімен таныстыратын. Мысалы, «архитектура» деген сөзді – сәулет өнері, «скульптура» дегенді – сымбат өнері деп атап, түсіндіріп беретін. Орыс ғалымдарының Ахмет Байтұрсыновты: «Основатель теории казахской литературы» - деп және қазақтың ең тұңғыш әрі аса ірі лингвист-ғалымы, қазақ тілінің емлесін жасап берген реформатор, қазақ тілі грамматикасының негізін салып, қалыптастырушы деп атап көрсеткен. Байтұрсыновтың осындай баға жетпес, тарихи ерекше еңбегін терең зерттеп, талдап жазып, қалың жұртшылыққа ұғындырып беру қазақтың оқымысты, тілші, әдебиетші мамандарының абыройлы борышы.

Елдің бәріне түсінікті, қарапайым мысал ретінде айтсақ: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік,, үстеу, демеу, жалғау, септеу ... дегендерді Ахмет Байтұрсыновқа дейін кім білуші еді!

Ұлы ағартушы Алтынсариннің бастамасын ілгері дамытып, нағыз ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген – Ахмет Байтұрсынов.

(1 сағат)

1. 
   Шығармашылық өмірбаяны.
   
2. 
   Ақындығы.
   

2. Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.

3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   .Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   
3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

М. Дулатов – кезінде А. Байтұрсыновпен бірге әдебиет майданына шығып, «Оян қазақ!» деп ұран салған азамат ақын, жазушы, жалынды журналист, ағартушы-педагог еді.

Міржақып Дулатов 1885 жылы 25 қарашада дүниеге келген. Туған жері бұрынғы Торғай уезі.

1895 жылы ауылдық мектепке түсіп, орыс және қазақ тілінде сабақ оқиды. Он екі жасында (1897) Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ училищесіне түседі. Оны бітірген соң, «ауылдық мектеп мұғалімі» деген атау алып шығады.

Тұңғыш өлеңі 1907 жылы Петербургте «Серке» атты қазақ газетінің бірінші санында жарияланады. Ол газеттің екі-ақ саны шығып, сонан соң жабылған.

Міржақыптың «Оян, қазақ» атты алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы жарық көріп, елге тез тарап кетеді. Бұл жинақ 1911 жылы екінші рет басылып шығады.

Кітаптың сыртқы бетінде басылған:

Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты!

Өткізбей қараңғыда бекер жасты.

Жер кетті, дін нашарлап, хал қарап боп,

Қазағым: енді жату жарамас-ты, -

деген бір ауыз өлеңінің өзінен-ақ «Оян, қазақтың» мұрат-мақсатын, негізгі идеясын айқын аңғарамыз.

Мұхтар Әуезов: «Қалың қазақ жұртының алғашқы естіген төңкеріс рухындағы сөзі «Қырық мысал» болатын. Қазақ оқушысына естілген екінші елшілдік ұран «Маса», - десе, Ахаңның «Қырық мысалы» мен «Масасына» іле-шала үн қосып, ұран салып шыққан Міржақыптың «Оян, қазағы» болатын».

«Оян, қазақтың» «Сөз басында» М. Дулатов былай дейді: «Дүниеге қатынасып жүрген оқыған адамдарымыз болмаса, біздің гумуми қазақ халқы пайдалы мәселелерден бейхабар еді. Себебі: дария қасында тамшы секілді, оқығандарымыз аздығынан, халқымыз шаһар ретінше емес, көшпелі әр жерде бытырп жүргендіктен, заман ахуалынан хабар білерлік, оқуға өз тілімізде газет жоқтықтан, татар туғандарымыздың әдеби тіліменен жазылған газеттері анық оқымаған халыққа түсініксізден дүниеде болып жатқан ғажайып уа ғарайыптан пайда ала алмай, біздің халық дүние сарайының бір қараңғы түкпірінде ұйықтап, ұмыт қалған секілді болып тұр.»

(1 сағат)

1. «Бақытсыз Жамал» романы.

2. Драматургия жанрындағы еңбегі.

3.Көсемсөз, аударма салаларында атқарған еңбегі.

1. 
   XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.
   
2. 
   Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.
   
3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   
3. 
   3.Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Ағартушы-педагог ақын, күрескер – азамат ақын Міржақып Дулатовтың «Оян, қазақ» жинағындағы өлеңдері – негізінен, саяси-әлеуметтік тақырыпқа жазылған, әсіресе, патша өкіметінің отаршылдық, озбырлық саясатын әшкерелеуге арналған саяси лирика.

Жинақтағы өлеңдердің соңғысы «Сөз ақыры» деп аталады. Ол өлеңінде: бұл шығармалары туралы сыншылардың пікір айтып, қатесі болса, ғибрат алу үшін, көрсетулерін өтіне келіп, өлең жазудағы себебін, негізгі мақсатын айтады. Үлгі-өнеге алған ұстаз ақындарын тілге тиек етеді.

Бұл сөзді жазғаным жоқ ақын болып,

Халық тентек, бір өзім мақұл болып.

Қайғы мен хал мүшкілін білдіргенім,

Ұйқыда жұрт жатқан соң ғафіл болып.
Міржақып - өз халқына қызмет етуге бойындағы бар жақсы қасиетін, бар саналы өмірін арнаған, сол жолда қандай қиындық, ауыр азап, қауіп-қатер болса да, бәріне басын байлаған қайраткер, азамат ақын. Сондықтан да ол өзінің әдеби есімін (псевдонимін) «Азамат» деп атаған.

1910 жылы «Бақытсыз Жамал» романы басылып шығады. Өлеңмен жазылған «Сөз басынан» үзінді келтірейік:

...Оқуға емес жұрттың бәрі құмар,

Оқыған романды не деп ұғар.

Демеймін жалпақ жұрттың бәрі кеше,

Мағынасын түсінетін бар да шығар.

Міржақыптың көркем әдебиеттегі ұстазы – Абай. Жан-жақты терең білімді, әдебиетші, сыншы Ыдырыс Мұстамбаев 1927 жылы «Қызыл Қазақстан» журналында жарияланған «Көркем әдебиет туралы» атты көлемді мақаласында: «...Абайдың әдебиетке әсері қандай болды? Мол болды. «Оян қазақтан», «Масадан» бастап, соңғы барлық белгілі ақындарымыз үлгіні Абайдан алды» («Қызыл Қазақстан», №2 (58), 1927) жыл, 51-бет), - десе, Смағұл Садуақасов 1928 жылы Москвада басылып шыққан «Молодой Казахстан» (рассказы современных писателей Казахстана) кітабына жазған алғы сөзінде: «В начале этого столетия появляются первые последователи Абая. К ним можно причислить ныне живущих: А. Байтурсынова, М. Дулатова, М. Джумабаева...», - дейді.

Дулатовтың газет, журналдарда жарияланған шығармалары, мақалалары көп. Оның әдеби мұрасын жинап, ұқыпты зерттеп, жарыққа шығарып, халыққа жеткізу әдебиетші, тарихшы ғалымдарымыздың абыройлы борышы.

Міржақып Дулатов 1927 жылдың қаңтар айынан «Еңбекшіл қазақ» (Қызылорда) газетінің редакциясында редактордың көмекшісі қызметін атқарды.

1928 жылдың аяғында ОГПУ тұтқынға алып, екі жылдан астам түрменің ауыр азабын тартады. Ақырында ОГПУ Коллегиясы 10 жылға кесіп, 1931 жылы ақпанда лагерьге жөнелтеді. Соловец лагерінде жұмыс істеп жүріп науқасқа шалдығып, 1935 жылы 11 наурызда лагерьдің лазаретіне түседі. Алты айдан астам уақыт ауруханада жатып, 5 қазан күні қайтыс болады (Акт №533, 5 қазан 1935 ж.).
Лекция №20

(1 сағат)

1. 
   Шығармашылық өмірбаяны.
   
2. 
   Аударма саласындағы еңбегі.
   
3. 
   «Үлгілі бала» жинағын шығапуы.
   

1. 
   XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.
   

2. 
   Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.
   
3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   
3. 
   3.Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Көбев ХХ ғасыр басындағы әдебиетімізде көрінген жазушы әрі педагог. Ол Ыбырай Алтынсариннің шәкірті. Жасында орысша білім алып, 1901 жылдан бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін халық мұғалімі болған. Спандияр 1905 жылғы революция әсерімен ерте оянып, феодалдық құрылысқа, ескі әдет- ғұрыпқа қарсы шығады. 1908 жылы өзінің «Қалың мал » атты реалистік романын жазады. Ол тұңғыш рет 1913 жылы жарыққа шыққан.

1951 жылы оның «Орындалған арман» дейтін мемуралық повесі басылды. Ұзақ жылдарға жемісті педагогикалық еңбегі үшін с. көбеев 1938 жылы Ленин орденімен наградталған. 1947 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты болып сайланған.

Қазақ әдебиетінде роман жанрының негізін салушы С. Көбеев болған еді. Қазақтың тұңғыш романы «Қалың малдың» бас тақырыбы әйел теңсіздігі десек те, онда тап күресінің де таңбасы айқын.

Романда С. Көбеев ескі салтты, әсіресе қалыңмал алу дәстүрін сынайды. Ұнамды бейнелері-Ғайша, Қожаш, қыз тағдырына болысқан Серіғазы, Тұрлығұл мен көкшалғын шабындығы үшін күреске түсіп жүрген кедей ауыл жігіттері-Бірлығұл, Жүніс, Әлкендер. Ұнамсыз бейнелер- фиодал Тұрлығұл, парақор бейлер-Байғазы мен Құрымбай, Итбай молда. Романда Тұрлығұл ескілік пен фиодалдық озбырлықтың символы ретінде көрсетілсе, ысқатқа алған баспақ, тоқты-торымға місе қылмай, байларға жетемін деп әуре болған Итбай молда көбіне мінез жағынан сатиралық пішінде көрсетілген. Итбай жаңаша баю жолына салынған адам. Бірақ онысы қаны шыққан ескілік болып көрінеді.Жалпы алғанда «Қалың мал » ағартушылық идеиасындағы роман болды. Шығармада Н.В Гоголь сатирасының ізі, әсері бар.

Лекция №21

(1 сағат)
Тақырып: Спандияр Көбейұлының қазақ прозасын дамытудағы үлесі

Жоспар:

1. 
   «Қалың мал» романы.
   
2. 
   «Орындалған арман» - мемуарлық шығарма.
   

1. 
   XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.
   

3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   
3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

С. Көбеев (1878-1956) қазақ прозасының іргетасын қалаушылардың бірі, сонымен қатар, орыстың классикалық әдебиетінің үлгілерін ана тілімізге аудару ісіне үлес қосқан белгілі тәржімашы. Ол ұзақ өмірінде жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеумен шұғылданған адам. Сол себепті С. Көбеевтің жазушылық қызметі мен ұстаздығы бірі-бірімен тікелей байланысты. Ол бала оқытумен шектелмей, шәкірттерінің сыныптан тыс оқуына лайықтап, орыс ақындарының мысал өлеңдерін ана тіліне аударады. «Үлгілі тәржіме» (1910) және «Үлгілі бала» (1912) кітаптары қазақ балалар әдебиеті қазынасына қосылған татымды үлес болып табылады.

«Қалың мал» төл басы, тырнақ алды роман болумен бірге, оның қазақ прозасы тарихында алар орны ерекше, мұнда 1905 жылғы төңкерістен кейінг қазақ аулында бой көрсете бастаған қат-қабат өзгерістер, жаңалықтар нышаны нанымды суреттеледі. «Күш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқ» деп, ел билеуші әкімдер мен үстем таптарға тісін қайрап, ашынып жүрген кедей жігіттер бейнесі романда өздеріне лайық, қимыл-әрекеттерімен көрінеді, жазушының позициясы ашық та айқын – ол замандастарын феодалдық әдет-ғұрыпты бұзып, Ғайша мен Қожаш сияқты мұратқа жетуге меңзейді. Роман тілінің тазалығы, көркемдігі жағынан өзімен тұстас прозалық шығармалардан өзгеше, жарты ғасыр бойы мектеп хрестоматиясынан түспей келе жатқаны да сондықтан болса керек.

Жазушы өмірінің соңғы жылдарында өзінің ұзақ та жемісті ұстаздық жолы туралы «Орындалған арман» атты мемуарлық кітап жазды. «Орындалған арман» тек автордың естеліктері ғана емес, өз алдына көркем шығарма. Жазушы онда тарихи негізге сүйене отырып, сол кездегі әлеуметтік-қоғамдық жағдайда адамдар образын көркемдікпен ашқан.

«Жетімнің өлеңі» - «Үлгілі бала» кітабында С. Көбеевтің өзінің авторлығы көрсетіліп берілген бірден-бір өлеңі. «Үлгілі баладан» соң жазушының таңдамалы шығармаларында басылған.

«Сауысқан мен қарға», «Құмырсқа мен көгершін», «Ат һәм есек», «Екі соқа», «Қоян мен көлбақалар» - бұл шағын әңгімелер Л. Н. Толстойдың «Азбукасынан» алынған, «Үлгілі баладан» соң автордың «Таңдамалы шығармаларында» берілген.

«Қалың мал» романының негізгі басылымдары: 1913, Қазан, Ағайынды Кәрімовтер баспасы; 1934, Алматы, Көркем әдебиет баспасы; 1954, А., МКӘБ, түзетіліп, толықтырған үшінші басылым; 1960, А., Таңдамалы шығармалары кітабында. Бұдан басқа 1939 жылдан бері орта мектеп және жоғары оқу орындарына арналған хрестоматияларда басылып келеді.
Лекция №22

(1 сағат)

1.Шығармашылық өмірбаяны.

2.Поэзиясы.
Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ

1. 
   XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.
   
2. 
   Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.
   
3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   
3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетін сатира жанрында дамытқан, тұңғыш қолтума мысалдар жазған ақын. Сонымен қатар С. Дөнентаев қазақ поэзиясында сюжетті шағын өлеңнің шебері ретінде белгілі. Ол өткір, әлеуметтік бағыты айқын сатиралық шығармалары арқылы екі ғасырдың өлірасында ел әкімдерінің тіршілігінде өріс алған төрешілдік пен парақорлықты, озбырлық пен шағымқорлықты әшкерелейді, шектен асқан сойқанды істерін бетіне басады. Ақын нақты бір оқиғаны, нақты бір адам мінезін сықақтап суреттеуге машық. Ол енді бір топ лирикасында бала қылығын, адамның жайма-шуақ мінезін суреттей отырып та, әлеуметтік мәні бар байсалды ой түйеді.

Өзімен тұстас ақын, жазушылардан совет жылдарында реалистік жаңа шығармалар жазып, кеңес шындығын жырлаған С. Дөнентаев болды. Ақынның «Ұмытылмас» атты тамаша өлеңі қазақ лениниадасының алғашқы туындыларының бірі.

С. Дөнентаев шығармалары жеке кітап болып ең алғаш 1915 жылы Уфада басылып шығады, кітап «Уақ-түйек» деп аталды. Баспаға ұсынған – ақын оқыған медресені ұстаушы Қасым қажының қызы Сәния Ертісбаева.

«Балалықты сағыну» - алғаш «Айқапта» (1914,№21), кейін «Уақ-түйекте» басылған, соңғы басылымдардың бәрінде бар.

«Балалық» - бірінші рет ақынның 1935 жылғы жинағында жарияланған, одан кейінгі басылымдардың бәрінде беріліп келеді.

«Бозторғай» - ең алғаш «Абай» журналында басылған (1918, №4), соңында берілген түсінікте былай деп жазылған: «1915 жылы патша үкіметінің жергілікті әкімдерінен бастап арыз жүргізушілердің қалпынан». Өлең 1935 және 1937 жылғы жинақтарға кірген.

«Биік тау» - бірінші рет «Айқап» журналында жарияланған (1914, №12) «Уақ-түйекте», сондай-ақ, кейінгі басылымдарда бар.

«Ой», «Көңіл мен тіл», «Ауырған арыстан», «Көзі тоймаған ит», «Екі теке» - бәрі де алғаш «Уақ-түйекте» жарияланған. Кейінгі басылымдарда берілген.

«У жеген қасқырға» - алғаш ақынның 1935 жылғы кітабында басылған. Кейінгі басылымдардың бәрінде де жарияланып келеді.

«Әр жан әр түрде» алғаш «Қазақ» газетінде (1914, №80) басылған. Ақын шығармаларының барлық басылымдарында бар.

«Жәмила қыз», «Драмашыға» - алғаш 1935 жылғы жинақта жарияланған, кейінгі басылымдардың бәрінде бар.

«Қазақтарға қарап» - алғаш «Айқапта» (1914, №20), кейін «Уақ-түйекте» басылған, келесі басылымдардың бәрінде бар.

«Ұлтшылға» - алғаш «Қазақ» газетінде (1915, №93), сонан соң «Уақ-түйекте» және кейінгі басылымдардың бәрінде берілген.

«Бай мен комсомол», «Ерікті Айша» - ақынның 1935 жылғы өлеңдер жинағында жарияланған. Одан кейінгі басылымдардың бәрінде берілген.

«Ұмытылмас» - алғаш «Қазақ тілі» газетінде (Семей, 1924, №43), онан кейін 1935 жылғы жинақта басылған, кейінгі басылымдардың бәрінде берілген.

Лекция №23

(1 сағат)

1.Шығармашылық өмірбаяны.

2.Өлеңдері.

Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ

1. 
   XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.
   
2. 
   Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.
   
3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   

4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Шығармалары. Ақынның жырлары бұған дейін кеңес дәуірінің елегінен өтпей, жат саналып, көп есепке алынбады. Тек 1939 жылы «Нарманбеттің өлеңдері» деген атпен жарық көрді. 1941 жылғы 9-сыныптың оқулығында ақынның шығармалары жөнінде біраз сөздер айтылып, өлеңдері жарық көрді. 1966 жылы Алматыдан шыққан «Айтыс» кітабының екінші томында Жуасбаймен айтысқаны жарық көрді. 1978 жылы Ленинградта басылып шыққан Мұхтар Мағауиннің жинақтауымен «Поэты Казахстана» делінетін антологиялық жинақта өлеңдері Одаққа танылды, 1976 жылы Қазақ кеңес энциклопедиясының 8-томында ақын жөнінде айтылды. Тек кейінгі кезде ғана Нарманбет жөнінде зерттеулер мол көріне бастады. Нарманбеттің шығармалары көркемдік бояуы мол, тақырыптық танымы терең, лирикалық жырлар. Ол кейбір тұстарда Абаймен сабақтасып кетіп, өмірдің өзін сыншыл көзбен жырласа, кей шақтарда орысқа жақпақшы болған болыс-билерді өлтіре сынап кетеді. Оның «Шал қайғысы», «Сарыарқа сайран жерім-ай», «Қазақ ұлы біз тұрмыз», «Жасқаншақ бас», «Сарыарқа», «Замана», «Сахараға қарасақ» секілді жырлары мұра болып жеткен. Ол осы жырларында орыс езгісіне түскен қазақ сахарасының қайғылы халін жылай, зарлай айтады. Ресейдің қомағай, қанды ауыз күйін сол қалпында береді.

Нарманбет өз заманының озық тұрған ақындарының бірі. Қазақ халінің қадірсіз заманында туып, қарапайым қаймана жұртты қай қатарға қосу керек деген ойлар мазалап өткен ірі ақын. Ол бізге сонымен қадірлі.

Лекция №24

(1 сағат)
Тақырып: Тайыр Жомартбаев (1884-1937)
Жоспар:

1.Шығармашылық өмірбаяны.

2.Өлеңдері.
Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ

1. 
   XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.
   
2. 
   Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.
   
3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1. 
   Абай тағылымы. Алматы.1986.
   
2. 
   Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.
   

3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Тайыр – қазақтың XX ғасыр басындағы әдебиетіне өзінің шығармалары арқылы үлес қосқан, халықты оқуға, өнерге, ғылымға, мәдениетке шақырып, прогрестік, үлкен мәні бар күрделі мәселелерге үн қосқан ақын, жазушылардың бірі. Тайыр – көрнекті педагог-ағартушы Ыбырайдың, ұлы ақын Абайдың шығармаларынан, осы алдыңғы ағалар арқылы орыс әдебиетінің классикалық үлгілерінен идеялық әсер алып өскен жазушы.

Тайыр 1884 жылы Семей облысының қазіргі Абай ауданында туған. Тайырдың әкесі Жомартбай - өте кедей, оның үстіне балалары да көп болған кісі. Кедейдіктің салдарынан Жомартбайдың балаларының кейбірі байларға жалданып мал бақса, кейбірі қала маңындағы Венков, Яков деген орыс кулактарының жұмысын істеген.

Абай туып өскен елде туып, балалық шағы сонда өткендіктен Тайыр Абай шығармаларымен жасынан-ақ таныс болады. Ұлы Абайдың жастарды оқу-өнерге, ғылымға шақырған, надандықты сынаған өлеңдері Тайырға зор әсер етті. Жасында ауыл молдаларынан азын-аулақ оқығаны бар Тайыр есейе келе оқу оқуды, білім алуды арман етеді де, ауыл байларының жұмысынан шығып, 16-17 жасында Семей қаласына келеді. Қала маңындағы ауылда тұратын Жақия деген бай қажыға жалданады. Бір жағынан ауылда оқыған аз білімін дамыта жүріп, медреседен сабақ алады. Кейін ағайындарының көмегімен қаржы жинап алып, Уфа қаласындағы Медресе-Ғалияға түсіп, оқып, оны бітіреді.

1910-1911 жылдарда Тайыр Семей қаласына келіп татар медресесінде мұғалім болып істейді. Бұл кезде Абайдың, Ыбырай Алтынсариннің, татар халқының ұлы ақыны Ғабдолла Тоқайдың және орыс классиктерінің шығармаларымен едәуір танысады, әдебиетке шын ынтасымен құмартып, өзі де өлең, әңгіме жаза бастайды.

Тайыр өзінің жазғандарын жинақтап екі кітап етіп баспаға ұсынады. Бұл шығармалары: «Балаларға жеміс» атты өлеңдер жинағы, автордың өзі роман деп атаған «Қыз көрелік» атты ұзақ әңгімесі 1912 жылы Семей қаласындағы «Жәрдем» типографиясында жеке-жеке кітап болып басылып шығады.

Тайырдың 1912 жылы басылып шыққан «Балаларға жеміс» атты өлеңдер жинағына, негізінде, ақынның балаларға арналған шығармалары енген.

Тайыр ақын бірқатар өлеңдерінде («Ыждаһатты баланың надан атаға айтқан сөзі», «Балаға атаның айтқан сөзі» деген өлеңдерінде) тек балаларды ғана емес, ата-аналары да ғылым, білім, еңбек жолына шақырып отырады.

Тайыр шығармалары адам тәрбиесі тақырыбының басты бір саласы – қайырымдылық, адамның адамға деген адамгершілік, аталық, аналық, жолдастық, достық қамқорлық. «Жетім баланың мұңы», «Рақымды кемпір», «Рақымды жолдас», «Үлкен әке және немере» атты өлеңдері адамгершілік, адал достық, шынайы қамқорлық мәселелесіне арналған.

Тайыр Жомартбаев, негізінде, оқу-ағарту тақырыбын көп жырлаған ақын. Әрине, бұған қарап Тайыр Жомартбаев шығармаларында кемшілік, көзқарасында идеялық қайшылықтар жоқ деуге болмайды.

Ақын өз шығармаларының басты нысанасы етіпеңбек адамын жырласа, елді қараңғыдан жарыққа бастайтын еңбек пен оқуды, өнер мен ғылымды ашық насихаттайды. Сөйтіп, ол демократиялық-ағартушылық бағытта дамыған прогресшіл әдебиетімізге өзіндік үлес қосты. Тайыр бұл бағыттағы әдебиетіміздің басты салаларының бірі балалар әдебиетінің Ыбырай Алтынсариннан соңғы көрнекті өкілінің бірі болды.
Лекция №25

(1 сағат)

1.Шығармашылық өмірбаяны.

2.Өлеңдері.

3.Ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудағы еңбегі.

4.Аудармаға атсалысуы.
Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ
1. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.

2. 
   Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.
   
3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

2. Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.

3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Әріп Тәңірбергенұлы (1856-1924) – ақын. Абайдың талантты шәкірттерінің бірі. Жастайынан мұсылманша мектеп, медреселерде оқыған. Семейдегі миссионерлік мектепті бітірген. Шығыс мәдениетінен хабары мол, араб, парсы, қытай, орыс тілдерін жетік білген. 1882-83 ж. Аякөз маңында, ал 1884-87 ж. Шәуешек қаласында (ҚХР) орыс консулының тілмәші. 15-16 жасынан айналасына ақындығымен таныла бастайды. Өлеңдерінде араб, парсы әдебиеттерінің ықпалы байқалады. Қыздың сұлулығын шектен тыс романтик бейнеде суреттегені үшін Әріп кезінде ұстазы Абайдың қатаң сынына ұшыраған. Бұл жас ақын үшін үлкен сабақ болды. Ол өзінің ақындық жолында Абайды үнемі ұстаз тұтып отырды. Дастандарында Абайдың өлең кестесіне ден қояды. Әріп әсіресе, Абай поэзиясының ағартушылық және сыншылдық бағыттарына жиі назар аударған. «Серікбай қажыға», «Байларға», «Қабдолла биге», «Тәрібек болысқа» т.б. өлеңдерінде Әріптің Абай үлгісіндегі сыншылдық қасиеті айқын көрінеді. Жастарда оқу-білімге, еңбекке шақыру тақырыбына жазылған «Ғылым туралы», «Еңбек туралы», «Шәкірттеріме», «Шұғбанға» сияқты өлеңдерінде Абайдың ағартушылық идеялары жалғасын тапқан. «Қалың мал туралы» өлеңінде ақын әйел теңдігі мәселесін көтереді. Мұнда да әлеумет, теңсіздік, әр адамның бас еркі деген сияқты мәселелерге келгенде ұстаз ақынның ұлағатты ойларымен сабақтастық сезіледі. Абай үлгісі Әріп шығармашылығының бүкіл табиғатынан танылып жатады. «Абайдай болмасам да атақты ақын» деп, ақын салған дәстүрлі жолды өзіне бағдар тұтатынын айтады. Осы үлгіде туған Әріп еңбектерінің бірі – орыс ақыны А.С.Пушкиннен аударған «Евгений Онегин» романының үзінділері. Өзінен бұрын Абай аударғанын, Абай барған тақырыпқа қайталап қалам тартуы Әріптің ақындық қарымын, батылын аңғартады. Аудармада, тіпті оның жекелеген шумақтарында Абай өлеңінің кесте-бояулары байқалып тұрады. Әріп қаламынан лирик шығармаларымен қатар шығыстық оқиғалар желісімен жазылған «Зияда-Шамырат», «Қожа Ғафан», «Нұрғозарұн», «Таһір» сияқты бірқатар хисса-дастандар туды.

Әріп – Абай шәкірттерінің ішіндегі өткір тілді, терең ойлы, табиғи дарынды, білімді, мәдениетті ақынның бірі. Ақын туралы осы айтылған пікіріміздің шындығын дәлелдеу үшін, ең алдымен, оның өмір тарихын бұлжытпай, барынша дұрыс баяндауымыз керек.

Әріп Тәңірбергенұлы 1856 жылы Семей облысы, қазіргі Жарма ауданында туған. Руы – найман, найман ішіндегі сыбан. Сыбанның бес баласының бірі – Жанкөбек. Жанкөбектен нар дауысты Нарынбай. Нарынбай он жетінші ғасырда Ташкенттің бегі болған. Нарынбайдан қу дауысты Құттыбай би, онан Байғара би, Байғараның бес баласының екеуін ғана айтамыз. Олар – атақты ақын әрі Ақтайлақ және Байсал онан әрі Әлі, Әліден Тәңірберген. Тәңірбергеннің баласы - Әріп.

Ауызша мәліметтерге қарағанда, Әріп 11-12 жасынан бастап ауыл медресесінде оқып, одан кейін бастауыш мектебінде оқыған. Мұсылманша және орысша сауатын ашып алған соң, туысынан зерек, зейінді, сергек сезімді талапты жастың өнер-білімге құштарлығы күшейе түседі. Ол енді өз бетімен ізденіп, білімін толықтыруға барынша жігерімен беріліп, мұсылманша, орысша кітаптарды құныға оқумен болады. Одан арғы жылдардағы яғни жасы 20-дан асқан кезіндегі өмірі туралы архивтерде сақталған нақтылы тарихи деректі мағлұматтар бойынша баяндаймыз.

Қазақстан мемлекеттік архив қорында: «Дело штатного смотрителя Семипалатинских училищ на 1878 год, на 626 листах» деп аталатын тарихтық мағлұмат сақталыпты.

Осы мағлұматтың 186 бетінде «экзаменационный мест по арифметика для 3-го класса на 1877 и 1878 учебный год» деген мәліметте оқушылардың тізімі және емтиханда алған бағалары көрсетілген. Үшінші кластағы оқушылардың саны – 24. Олардың 17-сі орыс, 7-еуі қазақ балалары.

Әріптің ең алғаш Абайды көріп-біліп, ұлы ұстаз ретінде таныған уақыты, оның Семей училищесінде оқып жүрген жылдары болатын.

Әріптің алғашқы ақындық қадамында жазғандары не болмаса қолма-қол суырып айтқандары әзіл-қалжың, айтыс, жастық, махаббат тақырыбындағы өлеңдері болып келеді.

Араб, парсы тілдерін жетік білген соң Шығыс әдебиетін көп оқып, өз шығармаларында Шығыс әдебиетіне еліктейді.

Әріптің 1890 жылдардан былайғы негізгі өлеңдерін нағыз сыншыл релаизм бағытында жазады. Өлеңдерінің идеялық мазмұны тереңдей түседі. Халықты қанаушыларды әшкерелеп жырласа, еңбек елін дәріптеп жырлайды.

Әріп шығармашылығы қазақ халқының саяси қоғамдық өмірімен тығыз байланыста дамып, өсіп отырады. Ақынның саяси сана-сезімі өскен сайын, оның өлеңдерінің идеялық мазмұны да тереңдей түседі.

Әріптің ақындық өмірі ерте басталғаны белгілі. Оның шығармаларының тақырыбы сан алуан. Ақынның шығармалары өзінің ой-өрісінің, өз басынан өткізген өмір белестеріндегі көзқарастарының көлемін айқын көрсетіп отырады.
Лекция №26

(1 сағат)

1.Шығармашылық өмірбаяны.

2.Ақын поэзиясының ерекшеліктері.

3. 
   Әдеби мұрасының әрқилылығы, шығармашылығының кұрделі сипаты.
   

2. Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.

3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

1.Абай тағылымы. Алматы.1986.

2.Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.

3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Бернияз Күлеев (1899-1923) – есею жағынан да, шығармашылық жолының басталуы жағынан да аумалы-төкпелі жылдарға дөп келгендіктен, өлеңдерінен ара-тұра күйректік әуені байқалғанымен, халықтық позицияны берік ұстанған, дарынды лирик ақын. «Ақынның азаматтық өмірі қаншама қысқа болса, ақындық өмірі де одан әлденеше аз болды. Сол қысқа өмірінде ол іздену, үйрену, адасу жолдарының бәрін өтті» (Ә. Дербісалин). Б. Күлеевтің лирикасы мен поэмаларында еркіндіктің лебі еседі, ақын поэзиясы өзінің сыршылдығымен, өршіл романтикасымен ерекшеленеді. Өзіне замандас ақындардан Б. Күлеевтің неғұрлым жақын көріп, шығармашылық үндестік тапқаны – Сұлтанмхмұт Торайғыров. 1920 жылы Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатының атынан кітаптар шығару үшін Қазан қаласына барғанда, оқырмандар қауымына ең алдымен Сұлтанмахмұттың поэмаларын ұсынуы да, сірә, тектен-тек болмаса керек.

Ақынның мұрасы Қазақ ССР Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы (592 папка). Бертінге дейін туындылары жеке кітап болып шыққан жоқ. Тек 1969 жылы таңдамалы шығармалары жарық көрді. Хрестоматияға кірген өлеңдері сол басылымнан алынды.
Лекция №27
(1 сағат)
Тақырып: Ығылман Шөрекұлы(1876-1931)
Жоспар:

1. 
   Шығармашылығы, әдеби мұрасы туралы мәлімет.
   
2. 
   Ығылман Шөрекұлының «Исатай-Махамбет»
   

3. 
   Ақын шығармаларындағы ағартушылық сарын.
   

2. Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.

3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

2. Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.

3. 
   Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.
   
4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Ығылман Шөреков (1876-1932) екі ғасырдың тоғысуындағы кең тынысты эпик ақын. Оны жұртқа кеңінен мәшһүр еткен, қазақ әдебиеті тарихының төрінен сыйлы орын әперген – «Исатай-Махамбет» поэмасы. Бұл – тарихи поэма, мұнда өткен ғасырдың отызыншы жылдарында Бөкей ордасын дүр сілкіндірген шаруалар көтерілісі жырланады. Ақын көтерілістің егжей-тегжейін, болашақ әдеби қаһармандарының тағдырын, төңірегін ұзақ жылдар бойы мұқият тексергенге ұқсайды. Архив қазынасын ақтармаса да, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, ел жадында сақталған әңгіме-аңыздарға сүйеніп, ол қазақ поэзиясының үздік туындысы саналып келе жатқан – біреу болса да, бірегей атақты поэмасын жазады. Ақыннан қалған бұдан басқа мұра шамалы. «Ақындар туралы», «Шешендер туралы», «Батырлар туралы» және бірер өлеңі мен толғаулары 1924 жылы «Сәуле» журналында (№41) Ташкентте, одан соң 1976 «Исатай-Махамбет» деген атпен шыққан дастан мен өлеңдер жинағында басылған.

«Исатай-Махамбет» поэмасының бірінші бөлімі ақынның көзі тірісінде 1924 жылы Ташкентте басылып шыққан. Одан кейін неше дүркін жеке кітап болып және «Халық поэмалары» атты жинақта (1939) жарияланды.
Лекция №28
(1 сағат)

Тақырып: 1916 жылғы Ұлттық азаттық қозғалысына байланысты шығармалар
Жоспар:
1.Ресей патшасының 1916 жылғы маусым айының 25-ші жұлдызындағы жарлығы.

2.Оның мәні.

3.Аталмыш оқиғаға байланысты халқымен бірге күйзелген қазақ ақындарының әртүрлі сипатта шығармалар жазуы.
Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ
1.XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.

2. Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.

3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

2. Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.

3.Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.

3. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
4. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
5. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
6. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Қазақ халқының тарихында 1916 жылғы ұлт азаттық халық көтерілісі өзгеше орын алады. Өйткені халықтың бұл көтерілісі қазақ елін отаршылдық қысымда ұстап келген патша үкіметі мен оның жергілікті әкімдері қазақтың бай-феодалдары ел басқарушыларының зорлық-зомбылығына, еңбекшілерді аяусыз қанап, езіп келген әділетсіз істеріне қарсы оянып әділет үшін ұмтылған халықтың ыза-кегінің ұшқыннан жалынға айналып бара жатқан көрінісінің тарихи бір кезеңі еді. Бұл көтеріліс, сырт қарағанда, патша үкіметінің бірінші дүние жүзілік империалистік соғыс майданына қара жұмысқа қазақ, өзбек, тәжік, түркмен, қырғыз, т.б. елдерден адам алу туралы 1916 жылғы 25 маусымдағы шығарылған жарлығына қарсылық ретінде туған тәрізді. Бірақ сырт көрінісі, мезгілі солай болғанмен, бұл көтерілістің саяси-әлеуметтік, экономикалық тамыры мұнан әлдеқайда терең жатқан болатын-ды.

1916 жылғы көтеріліс туралы поэзия, ең алдымен, осы жағдайларды баяндаудан басталады. Бұл жағынан алып қарағанда, сол кездегі өлең-жырларды көтеріліске дем беруші үндеу, ұран есепті деп бағалауға да болады. Мысалы:

Пайда жоқ үйез бенен болысыңда,

Еліңді жуадан аман қорысын ба?

Айдалып алтын басың қор болғанша,

Сүйегің қалсын қазақ қонысыңда.

деп ұран тастады.

Халық майдан жұмысына адам бермеуге бел байлады, үстем тап өкілдерінің азапты қысымына жауап ретінде маусым жарлығына, патша үкіметіне, қазақтың би-болыстары мен бай-феодалдарына қарсы көтеріліс басталып кетті. Бұл көтеріліс империалистік отаршылдыққа, езушілікке қарсы жасалғандықтан толық мағынасындағы ұлт-азаттық көтеріліс болды.

1916 жылғы көтерілісшілер патшаның қарулы күштеріне төтеп бере алмады, көп ұзамай жеңілді.тек Қостанай, Торғай жағындағы Аманкелді Иманов басқарған көтеріліс қана жеңілмеді, партизандық сипатта батыл күрес жүргізе отырып, 1917 жылғы Ұлы Қазан социалистік революциясына ұласты.

Сөйтіп, қазақ еліндегі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс империализм дәуірінде, империалистік соғыс кезінде, екі жақты бірдей қанауға шыдай алмай, әділеттік іздеу салдарынан туды да, халықтың ұлт-азаттық көтерілісі болып танылды. Көтеріліс патша үкіметіне, империализмге, байлар мен феодалдарға, империалистік соғысқа қарсы бағытталды. Ол – Россиядағы үлкен революцияға әзірлік дәуіріндегі жалпы демократиялық қозғалыстың бір көрінісі ретінде сипатталады.
Лекция №29
(1 сағат)
Тақырып: Ақындардың ел қасіретін жүректерімен қабылдап жыр толғағаны

Жоспар:
1.Халықты көтеріліске шақырған шығармалар.

2.Көтеріліс барысын суреттейтін шығармалар.

3.Қаза болғандарды жоқтау үлгісінде туған шығармалар.
Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ
1.XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.

2. Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.

3. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
4. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
6. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

2. Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.

3. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.

4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

Қазақ халқының XX ғасыр басындағы әдебиетінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы проза жанры жоқтың қасы еді. Ол сол көтерілістің тарихи сипатымен байланысты еді, кей жерлерде көтерілік реакцияшыл, ұлтшыл бағытта болып, кейбір жазба әдебиет өкілдері де оны осы бағытта жырлады. Ал сол кезде ауызға іліккен, алғашқы жинағы шыға бастаған демократияшыл жазушылардың өздері де көтеріліс жөнінде ештеме жаза алмады. Олардың кейбіреулері оқиғаның саяси-әлеуметтік мәнін дәл барлай алмаса, біреулері қалай болады дегендей ақырын күтті. Мұны С.Көбеев, С. Торайғыров, С. Дөнентаев тағы басқалардың шығармаларынан аңғаруға болады.

XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде бұл көтеріліс туралы өлең, жырлар тағы басқа көркем шығармалар тек ауыз әдебиет нұсқалары түрінде, халық шығармасы негізінде болып, сол күйінде әдеби мұраға қосылды.

1916 жылғы көтеріліс туралы жыр, дастандардың авторлары халық көтерілісі, ұрыс кезінде патша үкіметінің, үстем тап өкілдерінің озбырлықтарын, айуандықтарын көріп, содан кейін ғана олардан қтылу, азаттық алуидеясына келді. Бірақ социалистік революция идеясына көтеріле алмады, социалистік талап-тілек қоя алмады.

1916 жылғы көтеріліс туралы поэзия советтік поэзия емес, қазақ халқының ұлт азаттық қозғалысын жырлаған жоғарғы рухта жазылған демократтық халық поэзиясы. Сондықтан 1916 жылғы ұлт-азаттық халық көтерілісіне байланысты туған халық поэзиясы – халқымыздың тарихында күрделі де маңызды орын алатын тарихи көтерілісті бейнелейтін көркем жырлар болып қала береді. Бұл жырлардың әдебиетіміздің тарихында айрықша орны бар, қазақ поэзиясының даму тарихында белгілі бір қоғамдық кезеңді көрсететін бағалы поэщзия болып табылады.

1916 жылғы көтеріліс туралы жырлардың тақырыбы, қамтитын мәселесі әр алуан: көтеріліске дайындық, көтерілістің өзі, көтерілістен кейінгі ел ішінің жағдайы, майдан өмірі. Осыған орай, бұл жырларда қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі поэзиялық жанр түрлерінің бәрі де бар.

1916 жылғы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі туралы жыр-дастандардағы үндеу, күнделік, хат, мемуар үлгілерін жаңа дәуірдегі жаңа тарихи жағдайлармен байланысты туған жаңа жанр деп танимыз.

Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы жыр, дастандардың онан бұрынғы халық поэзиясы шығармаларынан тіл жағынан да бірқыдыру ілгерілігі бар. Ақындар әдеби тілдегі жалпы халықтық сөздік қорды, сөздік құрамды, тұрақты сөз тіркестерін мол пайдаланып, оларды қажетті жерінде жаңа тақырыпқа лайық жаңартып, ұштартып отырған.

Қорыта айтқанда, қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы өлең-жырлар қазақ поэзиясының өзіне дейінгі жақсы үлгілерін реалистік, демократтық дәстүрлерін пайдалана отырып дамытады.

1916 жылғы көтеріліс туралы жырларды сол жылғы ұлт азаттық халық көтерілісі туғызды. Анығырақ айтқанда, 1916 жылғы көтеріліс жырларында қазақ халқының теңдікке, бостандыққа, бейбітшілікке талпынған құралды күресі, арман-тілегі суреттеледі.

1.XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ұлттық сөз өнерінің даму процесіндегі мәні.

2.Халықтың мәдени тарихынан алатын орны туралы.
Пайдаланатын әдебиеттер:

НЕГІЗГІ
1.XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 1994.

2. Бисенғали З. XX ғасыр басындағы қазақ романы. А. 1997.

4. 
   Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. А. 1993.
   
5. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық, 2-том, 2-кітап. А. 1965.
   
6. 
   Қазақ әдебиетінің қысқашы тарихы. 2-кітап. А. 2002.
   
7. 
   Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым. А. 1998.
   

2. Әдіманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі әдебиеті. А. 2002.

3. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде.А. 1969.

4. 
   Әбдірахманов Т. Таланттар тағылымы.А. 1988.
   
5. 
   Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А. 1992.
   
6. 
   Әдіманұлы Ө. “Қазақ” газеті А. 1993.
   
7. 
   Бес арыс. А. 1992.
   

Лекция мәтіні

XX ғасырдың алғашқы кезінен бастап қазақ арасында оқу-ағарту жұмыстарында, өткендегімен салыстырғанда аз да болса, дамығандық болды. Бұл кезде оқыған қазақ интеллигенттері шыға бастады. Қазақ тілінде кітап бастыру, газет, журнал шығару ісі жанданды, халықтың сана-сезімі ояна бастады. Қазақтың демократтық-ағартушылық бағыттағы ақын, жазушыларының қатары көбейе түсті.

XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетін идеялық, көркемдік дәрежесі төмен, ескішіл, ұлтшыл әдебиет деп бір жақты, ұшқары бағалаушылық та болды. Шындығында, бір дәуірдің әдебиетіне бұлай бір жақты қарау, ондағы қол жеткен табыстарды жоққа шығару, барымызды жоқ деу дұрыс емес еді. Бірақ бұл дәуірдегі әдебиетімізде, қайсыбір олқылықтар бола тұрса да, сол жәуір жағдайында қоғам өмірінің әр түрлі күрделі мәселелерін прогресшілдік тұрғысынан сөз етуге талпынудан туған әдеби мұраларды жоққа шығара алмаймыз.

XIX ғасыр басында қазақ тілінде тек бір ғана «Дала уалаятының газеті» шыққан болса, XX ғасырдың алғашқы он жеті жылы ішінде қазақ тілінде 6 газет, журнал шығарылды. Сондай-ақ қазақ тілінде XIX ғасырда не бары 70 шақты кітап басылып шыққан болса, XX ғасырдың басында (1900-1917 жылдары) 200-ден астам кітап басылды. Сол кітаптардың ішінде 65-70 шақты кітап қазақтың сол кездегі ақын, жазушыларының күнделікті тақырыпқа, сол заман тақырыбына жазған шығармалары: өлең жинақтары, дастан-поэмалары, әңгіме, романдары болды.

XX ғасыр басында қазақ ақын, жазушыларының саны аз да болса өсті. XX ғасыр басындағы жазушылардың көпшілігі қазақтың өз арасынан, жаңа ояна бастаған жас күштері арасынан шықты.

Сөйтіп, XX ғасыр басында қазақтың жазба әдебиет стилінде шығармалар жазатын өзіндік стилі бар ақын, жазушыларының қатары артты. XX ғасырдағы ақын, жазушылардың жазба әдебиет стилінде өз жанынан оригиналдық шығарма жазатындары тіпті аз болушы еді. Олардың бәрі дерлік қазақтың, араб, парсы елдерінің ертедегі ауыз әдебиет нұсқаларын жинап, соларды аударып бастыратын-ды. Яғни XIX ғасырдағы қазақтың жазба әдебиетінің басым көпшілігі көшірме, аударма әдебиет болатын.

Ақырында, XX ғасыр басында қазақ әдебиетінде әдебиеттік жаңа жанрлар туа бастады. Бұрын қазақ әдебиетінің негізі поэзия болып келсе, XX ғасыр басында бірді-екілі повесть, роман, драмалық шығармалар көрінді. Қысқасы, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті өзінің кадры жағынан да, жанры жағынан да әдәуір ілгері басып, профессионалдық әдебиетке айналды.

XX ғасыр басындағы қазақтың ақын, жазушылары қазақ өміріндегі бірқатар күрделі мәселелерді қозғағаны рас, бірақ, тақырыбы, идеясы жағынан демократтық-ағартушылық дәрежеге көтерілгенмен, қоғамдық, таптық құбылыстарды материалистік дүние тану, революциялық даму тұрғысынан барлай алмайды. Қайсыбір ақын, жазушылар замана, қоғам дамуы алға тартқан жаңа талаптар дәрежесіне көтеріле алмады, әр алуан қоғамдық құбылыстардың, ұлы оқиғалардың мән-жайын аңғармады. Замана туғызып келе жатқан жаңа талаптарға жауап беру үшін өмірдің, заманның егжей-тегжейін, қоғамдық құбылыстар мен ұлы оқиғалардың мән-жайын жете аңғару үшін тек бір ғана жазушылық дарын, талантпен бірге дүние тануда, қоғам құбылыстарын бағалауда қалыптасқан саяси-әлеуметтік берік көзқарасы, алдыңғы қатарлы мәдениеті мен білімі болуы қажет.

XX ғасыр басындағы қазақ ақын, жазушыларының басым көпшілігі ескі, діни мектеп, медреселерде оқып тәрбиеленді. Соның салдарынан көзқарастарында діни қайшылығы бар ақын, жазушылар да болды.

XX ғасыр басындағы кітап шығарып, газет, журналдарға өлең, жыр, әңгіме, мақала жазып көбірек көрінген, демократтық-ағартушылық бағыт ұстаған қазақтың ақын-жазушылары: Мұхаметжан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әріп Тәңірбергенов, Спандияр Көбеев, Сәбит Дөнентаев, Бекет Өтетілеуов, Ығылман Шөреков, Тайыр Жомартбаев т.б.

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

«XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті » пәні бойынша