Ю. М. Виноградов филологи =сл=л=х\сен кандидач\, Ч=ваш Республикин в\ренъ институч\н доценч\

Г.Л.Николаева

Т=ван хула -

Ё\н\ Шупашкар=м

Т=ван хула – Ё\н\ Шупашкар=м

Выр=с шкул\нче в\ренекенсене Ё\н\ Шупашкарпа

паллаштармалли материал

в\рентекенсем валли

Шупашкар

2010

ББК

Рецензентсем:

Ю.М.Виноградов - филологи =сл=л=х\сен кандидач\, Ч=ваш Республикин в\ренъ институч\н доценч\;

Н.И. Ананьева - Ё\н\ Шупашкар=н 16-м\ш в=там шкул\нче в\рентекен асл= категорилл\ учитель

Г.Е. Антонова - Ё\н\ Шупашкар=н 17-м\ш в=там шкул\нче в\рентекен асл= категорилл\ учитель

Николаева Г.Л.

Т=ван хула – Ё\н\ Шупашкар=м: выр=с шкул\нче в\ренекенсене Ё\н\ Шупашкарпа паллаштармалли материал / Г.Л.Николаева. – Шупашкар, 2010. - с.

истори факч\сем, с=в=семпе юр=сем, урок конспекч\сем, тестсем. Унпа выр=с шкул\нче ч=ваш ч\лхи, т=ван ен культурипе историне в\рентме ус= курма юрать.

© Николаева Г.Л., 2010

Т=ван хула, т=ван к\тес… Унран хакли, лай=ххи м\н пулт=р-ха т\нчере? Эпир унта ъссе ёунат сарн=. /ёе х=н=хса ёын шутне к\н\. Ур=х выр=нта \ёлеме, пур=нма тър килсен те т=ван хула пур п\рех ман=ёа тухмасть: ч\рере, чи шалта сыхланса юлать. Ним\н те калайм=н: т=ван хула в=л - п\ртен-п\рре. Таёта аякка кайсан т=ван хулана ё\кленълл\н, телейл\н, кай=к пек ёунатланса ёитсе к\рет\н. Т=ван хулара ъсекен м\н пур йыв=ё сана тълекк\н п=ш=лтатса ыр= сун\, чун-ч\ре вара =ш= туй=мпа тул\.

Т=ван хула в=л пир\нш\н – т=ван кил. Кил в=й\ виёес\р пыс=к. Т=ван выр=н ёынн=н п\т\м пурн=ё\ тей\ пул=тт=м эп\. Унпа эпир нихёан та уйр=лмастп=р. Т=ван кил х=вач\ асамл=. Кун-ёул темле килсе тухсан та ёав асамл=ха эпир ч\рере усратп=р. Т=ван хула. Т=ван к\тес. Т=ван ен. Т\рл\рен калатп=р, ёапах =нлавсене Т=ван ё\р-шывпа ёых=нтаратп=р. Т=ван кил – т=ван ё\р-шыв=н чи хакл= к\тес\, чи ёыв=х выр=н\. Т=ван киле м\н \л\крен ваттисем ылт=н с=пкапа танлаштарн=. Этем\н вара х=йне сиктерекен, =ш= та ёут= паракан, ырл=х кърекен с=пкана тирпейл\ тытас пулать.

Пур чухне те ас=рхатп=р-и, кирл\ шайра хаклама, упрама т=р=шатп=р-и ёак илеме? Ёук, кашнинчех ас=рхамастп=р, упрамастп=р пул\ ёав. Ъссе пыра-кан =р=ва т=ван к\тесе, т=ван хулана юратма, хаклама в\рентесси м\н ачаран пуёланать. Ёак туй=ма ачан чунне хывса х=варма пултарт=м=р пулсан - ъссе ёит\нсен в=л ыр= ёын пуласси куё к\ретех.

Ник\с хывмас=р ёурт лартаймаст=н. В\ренъре те ёавнашкалах: маларах в\ренни каярахриш\н ник\с пулса т=рать. Ёав ник\с м\н чул ёир\прех, малашнехи \ё те ёав=н чух =н=ёл=рах пулать. Ёак ник\се пуёлам=ш шкултанах хывма пуёламалла. Кунта ача Т=ван ё\р-шыва халаллан= с=в=семпе, калавсемпе, юмах-халаппа паллашать. Т=ван к\тесе, хулана юратма, хаклама, хисеплеме в\рентесси – п\р кунта пулса иртекен \ё мар. Т=ван ё\р-шыв енне турт=нни в=р=м процесс.

Ача пуплев\нчи т\п \ёсене (т=нлассине, калаёассине, вулассине, ёырассине) аталантарса пынипе п\рлех ачасем т=ван таврал=хри пурн=ё, т=ван к\тес, т=ван хула ёинчен м\н п\лнине анл=латмалла. Т\нче уёл=х\ в\ё\-х\ррис\р, анчах этемл\х\н с=пки те, кил\ те ё\р ч=м=р\ к=на. Т=ван ё\р-шыва юратма, хулари м\н пур еш\л йыв=ёа, ъсен-т=рана, Т\к\рё катине, палл= ёынсене чысласа лартн= пал=ксене упрама в\рентмелле. Ёак \ёсене урокра к=на туни ёител\кс\р. Ё\н\ Шупашкар часах 50 ёул тултарать. Х=й в=х=т\нче хулана ё\клеме ё\р-шыв=н пур к\тес\нчен те х\рсемпе качч=сем пуётар=нн=. Ёав=нпа п\т\м ё\р-шывш=н п\лтер\шл\ стройка шутланн= пир\н т=ван хула. Хулари кашни ёурт, кашни урам, кашни завод е ур=х предрияти ёак стройк=на хутш=нн= ёынсен ас\нчен каймасть. Ёав=нпа та хулана пуёласа яракансемпе т\рл\рен т\л пулусем ирттеретп\р, экскурсисем й\ркелетп\р. Класс тулаш\нчи \ёсене те т\рл\рен майл= ирттерме т=р=шатп=р. Т=ван хулана халаллан= викторин=сем, диспутсем, конференцисем, ыр к=м=лл=х акций\ й=лана к\ч\ё темелле. Хула ёыравёисем те пир\н яланхи х=насем. В\сенчен Светлана Асамата, Станислав Сатура, Надежда Силпие, Галина Белгалиса, Валентина Пугачев=на, Вера Львов=на пал=ртса х=вармалла. Ку с=в=ёсем ачасене х=йсен пултарул=х\пе паллаштарнипе п\рлех т=ван хулаш=н ыр= \ёсем тума та х=партлантараёё\, ёунатлантараёё\. Ёак=н ев\рл\ \ёсем ачасен в\ренес туй=мне те ё\клёё\, т=ван хулаш=н ыр= \ёсем тума, ун=н пуласл=х\ш\н т=р=шма та х\т\ртетёё\.

Атте-аннене суйлама пире ир\к паман. Т=ван ё\р-шыва та суйласа илме ёук. Ёакна яланах асра тытасч\ пир\н. Ыр= т\сл\х к=тартса, хам=р=н \ё-х\лпе ёит\некен =р=ва та пурн=ё т=ршш\пех ыв=л-х\р\н тив\ёне пурн=ёлама в\рентсе пырасч\.


Ё\н\ Шупашкар выр=н\н историй\

Ё\н\ Шупашкар пуш хирте ё\кленмен. Хулам=р паянхи кун йыш=накан выр=н=н историй\ пит\ пуян. Археологсем калан= т=р=х, Ат=л=н сылт=м ёыранне ёынсем мезолит \м\р\ в=х=т\нчех пир\н эр=ччен 10-5 пин ёул маларах йыш=нма пуёлан=. Мезолит \м\р\ в=х=т\нчи ёынсем пур=нн= выр=нсене 1910 ёулта Шуркасси (Яндашево) ял\ ёыв=х\нче ёул тун= чухне тупн=. Кунта мамонтсен ш=ммисем, т=мран тун= т\рл\ япала, вут чул\нчен тун= ё\ё\сем сыхланса юлн=. Хальхи Ё\н\ Шупашкар ларн= выр=нта неолит \м\р\нчи ёынсем пур=нн= выр=нсене (стоянкисене) те тупн=. Ёак истори докуменч\сене тупассиш\н В.Ф.Смолин (1925 ё.), П.П.Ефименко (1927 ё.), В.Ф.Каховский (1959 ё.) чылай т=р=шн=. Ытти археологсемпе танлаштарсан Василий Филиппович Каховскин \ё\ ытларах кур=мл=. Учен=й тупн= материалсем т=р=х Шуркасси т=р=х\нче вут чул\нчен т\рл\ япаласем =сталакан мастерской пулн= тесе п\т\млетме пулать. Археологсем тупн= материал хальхи в=х=тра Патшал=х Эрмитаж\нче, Санкт-Петербургри археологи институч\н архив\нче, Ч=ваш наци музей\нче упранаёё\.

Ё\н\ Шупашкар халь йыш=накан территорире 1960-м\ш ёулччен 13 ял пулн=: Анаткас Ёулав=ё (Анаткасы), Арманкасси (Арманкасы), Паникасси (Банново), Т\к\рё Иёей (Ельниково-Изеево), Т\к\рё Тохтар (Ельниково-Тохтарово), Ивански (Иваново), Ольтикасси (Ольдеево), Туёи (Пустынкасы), Тенеккасси (Тенеккасы), Тосинкасси (Тосинкасы), Чиканкасси (Цыганкасы), Чучукасси (Чедино), Шуркасси (Яндашево).

XYI \м\р в\ё\нче 1780-1781 ёулччен Ё\н\ Шупашкар выр=н\ Шупашкар уес\нчи Шуртан вул=сне к\н\, 1927 ёултан вара Й=л=мкасси (Алымкасы) вул=с\нче шутланма тыт=нн=. Кунти ялсенчен чи ватти Шуркасси (Яндашево) шутланать. Ку ял, архив докуменч\сем т=р=х, XVII\м\р в\ё\нче пуёланса кайн=.. XVII \м\рте Паникасси (Банново), Т\к\рё (Ельниково), Ольтикасси (Ольдеево) ял\сем, XVIII \м\рте Анаткасси (Анаткасы), Тенеккасси (Тенекасы), Тосинкасси (Тоскинеево), Чучукасси (Чедино) ял\сем пуёланн=.

Ё\н\ Шупашкар выр=н\нчи ялсенчен чи ёамр=кки Ивански (Иваново) ял\ пулн=. 2002-м\ш ёулхи чък уй=х\нче Иваново ял\ 130 ёул тултарнине пал=ртнине шута илес т\к – ытти ялсем тата та асл=рах. Ивански ёыннисем пурте хысна хресчен\сем шутланн=.

М\н тесен те, пурн=ёра ним\н те \м\рл\х мар. Ялсем те ёынсем пекех: ёуралаёё\, ъсеёё\, п\рлешеёё\, выр=нтан выр=на куёаёё\, ёухалаёё\, вилеёё\, анчах та в\сен й\р\ нумайччен упранать. Хуш=ран \л\кхи ял выр=н\нче ё\н\ ялсем ё\кленеёё\, п\ч\к ялсем поселок е хула пулса т=раёё\. Кун пек чухне «п\рлештермелле», «ур=х ят памалла», «п\термелле» с=махсемпе пулн= т\рл\рен указсем кун ёути кураёё\.

Ёавал юхан шыв\ х\рринче вырнаён= Й=л=мкасси (Шуртан) вул=сне к\н\ \л\кхи ялсене те ёак=н ев\рл\ хурл=хл= ш=па ёитн\. 70-м\ш ёулсен пуёлам=ш\нче в\сенчен вун виёё\шне куёарма тивн\. Ял ёыннисен х=ш\н Ё\н\ Шупашкар хулине, х=ш\н Тутаркасси поселокне яланл=ха пур=нма куёмалла пулса тухн=.

1981 ёул пулам=ш\ т\лне Анаткас, Туёи, Арманкасси, Т\к\рё Иёей, Т\к\рё Тохтар, Тенеккасси, Тосинкасси, Чучукасси, Шуркасси, Чиканкасси ял\сене Шупашкар районне к\рекен ял список\нчен к=ларн=.

Архив докуменч\сем тата халапсем т=р=х, Шупашкартан Хусана ёити т=с=лакан Хур=н ёул тун= хыёё=н, юнашар ялсенче вырнаён= ёынсем х=йсене валли пур=нмалли выр=н ёак каторга ёул\нчен аяккарах шырама пуёлан= иккен. Ёынсенчен нумай=ш\ К=кш=м юхан шыв\ х\рринче вырнаён=. Ёапла вара ёак выр=нта Анаткас ял\ пуёланса кайн=. П\ррем\ш ёуртсем 1751 ёулта ё\кленн\. Ял выр=н\ метеорологи т\л\нтерм\ш\семпе те пал=рса т=н= иккен. «Ё\р к=вапи» Шуртан Анаткас урл= иртет тесе те ахальтен каламан иккен. Ёуса иртекен ёум=рсем те малтан ял=н п\р пай\нче ёун=, кайран вара теп\р пай\нче. Ёил те кунта х=йне май в\рн\. Ёав=нпа та чиркъ ёыннисем ялта пил\к часавай уёма ир\к пан=. Тур= саккун\пе ик\ часавайран ытла уёма ир\к ёук иккен - кунта вара 5 часавай лартн=: 1-м\ш часавай\ - хал=х сывл=х\ш\н, 2-м\ш\ – шыв арман\сене сыхлама, 3-м\ш\ – ё=лсене сыхлама, 4-м\ш\ – телейл\ ёулш=н, 5-м\ш\ - =н=ёл= тыр-пулш=н…

Анаткас ёыннисем тыр-пул ъстерн\ ё\рте к=на мар, в=рё=сенче те х=йсен чысне ёухатман. 1914 ёулхи империализм в=рёине хутш=нн= ар ёынсем х=йсен патт=рл=хне к=тартн=. 1918 ёулта Петроград хулине хът\леме Николай Григорьев хресчен ачи х=й ир\к\пе тухса кайн=. Т=ван ё\р-шыв=н асл= в=рёинчен Григорий Николаев танкист к=к=р тулли медальпе тавр=нн=. Патт=р в=рё=ра 39 хутчен аманн=, анчах та ш=па =на т=ван яла т\р\с-т\кел тавр=нма пърн\. Михаил Сироткинпа Ипполит Иванов литература \ёчен\сем те фронт ёул\пе утса тухса т=ван Анаткаса тавр=нн=, анчах та Ё\н\ Шупашкар хулинче химкомбинат тума пуёласан 1976 ёулта Анаткас ял\н ш=пи в\ёленет. Ял ёыннисенчен х=ш\ Ё\н\Шупашкара, х=ш\ Тутаркасси поселокне пур=нма куёать.

Туёи

Туёи (Шуртан Туёи) ялне документсенче XIX \м\рти 70-м\ш ёулсенче ас=нма тыт=нн=. К=кш=м юхан шыв\ х\ррин ик\ ен\пех \л\к-авал хыр в=рман\сем кашласа ларн= иккен. В=х=т иртн\ёем\н хырсене ёурт лартма касма пуёлан=. Ялти п\ррем\ш ёуртсене 1859 ёулта тума тыт=нн=. В\сен хуёисем кунта М=н Ч=к=ртан куёса килн\ Хоёик тата Амос ятл= ёынсем пулн=. Ёулсем иртн\ёем\н хыр в=рман\нчен пур\ те виё\ йыв=ё к=на т=рса юлн=. Ёынсем ёак йыв=ёсем пулас пыс=к ял=н т\п палли пулмалла тесе шутлан=. П\р хыр\ Туёипе Тенеккассине уй=рса т=ракан выр=нта ъсн\. Кунта каярахпа часавай туса лартн=. Теп\р хыр\ ял варринче кашласа ъсн\. Ун=н выр=н\нче в=рё=ра ёап=ёса хун= патт=рсене чысласа лартн= пал=ка вырнаётарн=. Виёё\м\ш хыр\ Туёипе Тосинкасси ял\ хушшинче илем кън\. Кунта та часавай туса лартн=. Часавай й\ри-тавра хал\ ёамр=к хыр в=рман\ ъсет \нт\. Ял варринче нумай ё=л-куёл= тар=нах мар ёырма пулн=.

Ё\р-шывра ирттерн\ п\ррем\ш перепись 1899 ёулхи март=н 24 т\лне Туёинче 287 ёын пур=ннине к=тартса пан=. В=л в=х=тра ялта 63 ёурт пулн=.

Ку яла ёынсем шуртан т=р=х\нченех ё=варни чупма пуётар=нн=, т\рл\рен ярм=ркк=сем ирттерн\. Пукрав уявне те ш=пах ёак ялта ирттерн\.

Ял яч\ в=л вырнаён= выр=нпа пулса кайн=: ту + ёи тата пус= + т=н=.

Туёи ачисем юнашар вырнаён= Анаткас ял\нчи пуёлам=ш шкулта в\ренн\. Ку шкул 1908 ёулта \ёлеме пуёлан=.

Туёи ёынни Сергей Михайлович Михайлов 1877-1878 ёулсенче выр=ссемпе турк=сем хушшинче пын= в=рёа хутш=нн=. В=рё=ран п=лхарсен Шипка т=в\н патт=р\ пулса тавр=нн=. Т=ван ё\р-шыв=н асл= в=рёинче хутш=нн= патт=рсем те нумай пулн= ку ялта. Тылра юлнисене те ё=м=л пулман, анчах та Туёи ёыннисем пуёа усма х=н=хман - темле йыв=р пулин те малаллах талп=нн=.

Хал=хра сар=лн= халап т=р=х Чути ятл= \ёчен ёын х=й\н \ё\пе юман в=рман\ т=р=х ёърен\. Ёынна ёак т=р=хри в=рмансемпе юхан шывл=, сарлака ул=хл= выр=н к=м=ла кайн=. Шутлан=-шутлан= та Чути х=й унччен пур=нн= выр=на тавр=нас темен. Х=й\н валли ёак выр=нта ё\р пърт алтса пур=нма тыт=нн=. 1781 ёулта Чути ё\н\ ёурта пур=нма куён=. Чутин ентеш\сем те ё\н\ пъртсем Ёавал х\рринчи ёак выр=нта тума тыт=нн=. Ёапла май Чучукасси ял\ пуёланса кайн=. 1850 ёулта ирттерн\ ревизи ялта 34 хуёал=х пулнине шута илн\. Юнашар вырнаён= Паникасси ял\нчен Чучукасси п\ч\к т=к=рл=кпа к=на уйр=лса т=н=.

Чучукасси ял\ п\ч\к пулин те ытти ялсенчен х=й\н \ёченл\х\пе, ал =стал=х\пе пал=рса т=н=. Уйр=мах ял хул= авса т\рл\рен япаласем т=вассипе пал=рса т=н= пулн=. Х=йсен таварне =стасем Шупашкара, Ё\рпъ хулисене кайса сутн=. Ат=л т=р=х ытти ё\р-шывсене =сатакансем те чылай пулн=.

Химкомбината пула яла куёариччен Чучукасси тавра улма-ёырла сач\сем, т\рл\рен ёим\ёпе тул=х пахчасем куёа ил\ртн\. Хал\ вара ку ял пулн= выр=нта ик\ ё\р пърт те п\р ё=л к=на пур.

Чучукасси ял\нче нумай палл= ёын ъссе ёит\нн\. В\сен шут\нче Савелий Кириллович Кириллова, Тихон Данилович Данилова, Федор Яковлевияч Яковлева ас=нмалла. В\сем - выр=ссемпе турк=сем хушшинче пын= в=рё=ра ёап=ёса патт=рл=х к=тартн= салтаксем. Ялта Т=ван ё\р-шыв=н асл= в=рёин патт=р\сем те йышл= пулн=: Г.Андреев, Н.Гаврилов, И.Суев, Н.Алексеев тата ыттисем те. Польша ё\р\нче ёап=ён= партизан отряч\н командир\н Яков Николаевич Николаев ятне ё\р-шыв\пех п\леёё\. Ч=ваш Республикин п\ррем\ш Президенч\ Николай Федоров та ёак ялтах кун ёути курн=. Яла п\терн\ май, пулас президент ашш\-ам=ш\ инёех мар вырнаён= Миснер ялне пур=нма куён=, ёурт-й\р ёав=рн=, ачисене ёит\нтерн\.

Тенеккасси

/л\к-авал с\м в=рман варринче Тохтар ял\ х=в=ртт=н ъсме пуёлан=. 1858 ёулта кунта 116 ёурт шутланн=. В\сенче 295 ар ёын, 339 х\рар=м пур=нн=. Хальхи в=х=тпа танлаштарсан ку самаях пыс=к ял шутланать. Ёынсене в=рман т=рантарн=, анчах та тыр-пул ъстермелли ё\р вара ёител\кс\р пулн=. Ё\р ёитменниех яла малалла аталанма памас=р йыв=рл=хсем к=ларса т=ратн=. Ёынсем х=йсене пур=нма ё\н\ выр=н шырама пуёлан=. Ёапла майпа Чучукасси Тохтар, Тенеккасси Тохтар выёё=лкк=сем й\ркеленсе кайн=. Ё\н\рен й\ркеленн\ выёё=лкк=сене пула Тохтар ял\ х=й\н х=ватне ёухатн=.

Пур=нма ё\н\ выр=н шыракансем пит\ =сл= шух=шлама п\лн\. Шуртан т=р=х\нчи Й=л=мкасси вул=с\нче Тенек ятл= ёын в=рманл= выр=нти ял=н й=хне пуёласа яракан\ пулн=. Юман в=рман уёланкинче ёурт-й\р ёав=рса лартма пайтах в=й-х=ват кирл\ пулн= ёынна. Ёут ёантал=к х=й\н т=р= та таса шыв\пе пул=шн=. Ик\ тар=н ёырмара ё=л куё\ йышл= пулн=. 1795 ёулта Тенек илемл\ ёурт туса лартн=. Ёав в=х=трах в=рман хурч\сене \рчетн\, в\сен пылне пуётарн=. Кун валли в=рманл= выр=н пит\ мелл\ пулн=. Тенеке кура ку т=р=ха куёса килекенсен йыш\ ъссе пын=. Ял выр=н\ ч=ннипех те илемл\ пулн=. Ёамр=ксем ял й\ри-тавра х\лле те ёулла та т\рл\рен в=й=сем ахальтен ирттермен, ахальтен сав=нман. Шуртан ёыннисем м\н авалтан х=йсен пуян юрри-к\ввипе уйр=лса т=н=.

1899 ёулта ялта пур\ 60 ёурт пулни палл=, анчах та ёынсем тата та лай=храх выр=нсем шыран= пулмалла. 1912 ёул т\лне ял вры=н\нче 40 кил к=на юлн=. Архив докуменч\сем т=р=х ял ёыннисенчен х=ш\-п\ри Ё\п\ре, Томск облаёне куёса кайни палл=. Шуртан вул=с\нче вырнаён= ялсене пур=нма куёнисем те пулн= Тенекассисенчен х=ш\сем. Хал\ ял ёук \нт\. Т=ван ё\р-шыв=н асл= в=рёинче ёап=ёса пуё\сене хун= патт=рсене ас=нса лартн= пал=к к=на сыхланса юлн=, Ёак пал=к Тенеккассинче ъссе ёит\нн\ ёынсене т=ван ялне аса илтерсе т=рать.

Арманкасси Макаё ялне Котерек ятл= ёын 1847 ёулта пуёласа ян=. Малтанхи в=х=тра ял Котерек Макаё ятл= пулн=. 1850 ёулта ялта пур\ те 6 ёурт к=на пулн=. XIX \м\р в\ё\нче К=кш=м юхан шыв\ х\рринче темиёе ё=н=х арман\ туса лартн=. Ёав=нпа та яла Арманкасси теме тыт=нн=.

Ёълтен п=хсан ял ытарма ёук илемл\ выр=нта вырнаён=. Яла амфитеатрпа танлаштарн= х=й в=х=т\нче. Ял варринче таса та тар=н къл\ сар=лса выртн=. Урам\сем те ёаврака пулн=. Ку илеме 1880 ёулхи пушар та п=сман. /ёчен хал=х яла тата та хитререх юсаса ё\нетн\. 1931 ёулта тухн= пушар ёур яла к\л тун=. Ун хыёё=н вара Арманкасси ялне п\т\м\ш\пех ё\нетеймен. Ё\н\ Шупашкар тума пуёласан ял хал=хне хулана куёарма пуёлан=. Ял ёухалн=. Илемл\ юр=сен сасси те ку выр=нта \м\рл\хех ш=планн=.

Ивански

Ивански ч=ваш ялне Ё\н\ Шупашкар хули 1971 ёулта «ё=тса ян=». Ку ял Й=л=мкасси вул=сне к\н\. 1927 ёултан Шупашкар район\нче, 1939-1961 ёулсенче С\нт\рв=рри район\нче шутланн=. Кайран каллех Шупашкар районне к\н\. Ял яч\ М=н Пъкасси ял\нчен кунта куёса килн\ п\ррем\ш ёын яч\пе ёых=нн=. +на Иван тесе ч\нн\. Иван хыёё=н вара ёав ялтанах Якку куёса килн\ пулн=.

Ивански урл= Ат=л т=р=х\нче пулса иртн\ нумай событи халапсенче сыхланса юлн=. Ку выр=нта Степан Разин ёар\ иртн\. Ёак=нтах Емельян Пугачев ёыннисем те чар=нн=. Ёынсене ку т=р=хри шыв в=р=-хурах\сен киммисем те х=ратн=….

Ивански х=й\н кирп\ч завоч\пе пал=рса т=н=. Кунта кирек м\нле в=х=тра та \ё тупма пулн=, анчах та ял ёыннисенчен нумай=ш\ х=й\н пурн=ёне Ат=лпа ёых=нтарн=. 40-45 ёул хушши юхан шыв ёинче \ёлен\. Ялти кашни ёемьен ким\ пулн=. Хал\ кун пирки аса илмелли к=на \нт\. Шыв ёий\н в\ёекен кай=ксем те йышл= мар, пулли те ёукпа п\рех. Ял ёыннисем те нумай хутл= ёуртсене пур=нма куён= \нт\.

Т\к\рё ик\ ялтан т=н=: Т\к\рё Иёей тата Т\к\рё Тохтар. Хал\ икк\ш\ те ёук \нт\. В\сем 70-м\ш ёулсен варринче Ё\н\ Шупашкарпа п\рлешсе кайн=. Паянхи кун хула х\рринчи в=рман к=на «Т\к\рё кати» ятпа сыхланса юлн=.

/л\к ик\ ял ёум\нче Ат=л ёыранне ёитекен ик\ тар=н ёырма т=с=лса выртн=. В\сен т\п\пе тиевл\ лавсем турттарн=. Хал\ ёав ёулсем т\рл\рен т\мсемпе хупланн= \нт\.

1929 ёулта ку ялта «Моряк» ятл= колхоз й\ркелен\. Ун=н п\ррем\ш председател\ Василий Иванович Крылов пулн=.

Ё\н\ Шупашкар хулине тума пуёличчен ялта 280 хуёал=х пулн=. Хал\ ял выр=н\нче Владимир кнеё яч\пе хисепленекен илемл\ собор м=наёл=н кур=нса ларать, таврана илем кърет.

Паникасси

Пани ятл= ёын пур=нн= тет. Ир\кл\ те телейл\ пулн= в=л.

XVII \м\рте х=йне валли ч=н-ч=н ч=ваш ёурч\ ё\клеме пултарн=, анчах та п\ччен нумай в=х=т хушши пур=нман. Ял пулмалли выр=н=н теп\р енче часах Чурек ятл= ёын та ёурт тума тыт=нн=. Ёапла вара, Паникасси ял\н историй\ пуёланн=. Архив докуменч\сем т=р=х ялта ёурт йышл=н лартма 1644 ёултан Панипе Чурек ятл= ёынсенчен пуёлан=. Ку выр=нта х=йсем валли ч=вашсем к=на мар, ёарм=ссем те, тутарсем те ёурт-й\р ёав=рн=.

Архив ё=л куё\сем \нентерн\ т=р=х, \л\кхи в=х=тра, т\р\ссипе каласан 1552 ёулта, ш=пах ёак выр=нта, Ёавал ту т=р=х\нче, выр=спа тутар ёар\ ёап=ён=. Ёап=ё=ва Шмель хан х=й п=хса т=н=. Хусан хан\н ёыннисем юхан шыв х\ррипе вырнаён=. Шмель хан вара х=й\н ёыв=х ёыннисемпе М=н Ёавал=н сылт=м ёыран\нче т=н=. Тутарсем х=йсен т=шманне ё\нтереймен. В\сен ир\кс\рех в=рман урл= С\нт\р еннелле чакмалла пулн=. Ку пул=м Паникасси ял\ м\н авалтан ёап=ёулл= выр=нта ларнине пал=ртать. XVI \м\рти Межевани к\некинче Паникасси пат\нчен К=кш=м юхан шыв\ урл= Шупашкартан Хусана ёул выртн= тени пур. IV Хаяр Иван ёар\ ш=пах ёак ёулпа тутар хан\н т\п хулине ёул тытн= иккен.

Ял П\ррем\ш Пет\р патша в=х=т\нче Шуркасси ятл= пулн=. 1930 ёулта Паникассинче «Шуртан» ятл= колхоз й\ркелен\. Коллективизацие пула пулса кайн= Паникассипе Шуркасси ял п\рлеш\в\.

Тосинкасси

П\ррем\ш Пет\р в=х=т\нче Раёёейре ёар карап\сем т=васси в=йл= аталанн=. Ун валли паха юман материал кирл\ пулн=. Ч=ваш ё\р\ ёинче юман в=рман\сем йышл= пулн=. Куна паллах, карап т=вакансем, ас=рхамас=р т=ма пултарайман. Ч=ваш ё\р-шывне Четаков, Ригоф, Ахмач пуёаруё=сем (предпринимательсем) ёитеёё\. /ёл\ ёынсем малтан К=кш=м юхан шыв\н сылт=м ёыран\нче х=йсене валли выртса т=ма выр=н хат\рлеёё\. Ёапла май Четаково ятл= выёё=лкк= пуёланса каять. Часах ёак выё=лкк= хал=х\ Хур=н Ч=к=р ял\н ёыннисемпе йышланать. Хур=н Ч=к=р ял\ вара XVII \м\рте М=н Ч=к=рпа Анаткас ял\сем хушшинче вырнаён= пулн=. Прачак ёул\ (търр\н касн= ёул) вара ёак ял ёум\пе иртн\. Ёав=нпа та М=н Ёавал тата Рикша юхан шыв\сем патне ёитме пит\ мелл\ пулн=. Ку ёул выр=нне Шупашкара Хусан хулипе ёых=нтаракан Хур=н ёулне хывсан Хур=н Ч=к=р ёыннисен пурн=ё\ йыв=рланать, м\нш\н тесен, ку выр=нта в=р=-хурах алхасн=. Йыв=рл=ха пула Хур=н Ч=к=р ёыннисем х=йсем валли ё\н\ выр=н шырама пуёлан=. Х=ш\-п\ри Четаково выёё=лккинче пур=нма пуёлать. Ёапла вара Тосинкасси ял\ ъсме тыт=нать. Архиври хутсем т=р=х, ял 1746 ёулта пуёланн= теме пулать.

Тосинкасси ёыннисем \л\кхи ч=вашсен т\нне, й=ли-й\ркине п=х=нса пур=нн=, выль=х-ч\рл\х \рчетн\, пул= тытн=. Ку ен\пе М=н Ёавалпа К=кш=м юхан шыв\сем юнашарах пулни те мелл\ пулн=. В=лча сапн= в=х=тра Каспи тин\с пулли (осетр, белуга) М=н Ёавала ёити х=парн= тет.

Ял х=й\н пултарулл= ёыннисемпе тив\ёлипех мухтанма пултарн=. Х\рар=мсем пир ёинче т\рлен\. Ёав=нпах пул\ х=й в=х=т\нче Тосинкассинче ик\ хутл= ёуртра «Паха т\р\» фабрик=н филиал\ вырнаён= пулн=. Арёынсем вара хул=ран т\рл\рен карёинкка, с\тел-пукан, т=рантас авн=. «Хромка» текен хут куп=с т=вакан =стасем те пулн= в\сен хушшинче. Кашниех х=й п\лн\ пек \ёлен\, укёа тун=.

Тосинкассисем хушшинче ир\кл\ шух=шлакансем те, революционерсем те пулн=. Патша указ\пе ир\кл\ шух=шлакансене штрафлан=, хул=па ёаптарн=, ялтан к=ларса ян=, Ё\п\ре =сатн=. Ёав=н пек ёынсенчен п\ри Николай Маркович Марков пулн=. +на 1887 ёулта Ё\п\ре =сатн=. Ялти теп\р ёамр=к Куёма Савельевич Савельев Ч\мп\рте ч=ваш учител\сене хат\рлекен семинарире в\ренн\. В\ренсе п\терн\ хыёё=н Харьков хулинче учительте \ёлен\. 1905-1907 ёулсенчи революци \ёне хутш=нн=ш=н Куёма Савельева арестлен\ те Харьков т\рминче ёакса в\лерн\.

1850 ёулхи метрика к\неки т=р=х, ялта 58 ёуртра 469 ёын пур=нн=. Тосинкассинче Василий Алак\р ч=ваш писател\, Егор Иванов художник ёуралн=. Ч=ваш АССР\н сывл=ха сыхлас \ёне й\ркелекен\ А.И.Ананьев та ёак ялтанах.

Архив докуменч\сенче Чиканкасси ялне XIX \м\р варринче ас=нма пуёлан=. Ун=н яч\ ку выр=нта чикансем чар=ннипе ёых=нн= тесе пал=ртаёё\. Ял Ат=л=н сылт=м ёыран\нче с\м в=рман варринче вырнаён=. В=л в=х=три хресченсен пурн=ё\ ытла та йыв=р пулн=. В\сем т\рл\рен хырё=, куланай тълен\. Хресченсем п\ч\к ёуртсенче пур=нн=. Нумай=ш\н выль=х-ч\рл\х тытма та х=ват ёитмен. Нушалл= пурн=ёа пула ёынсем унччен пур=нн= выр=нсене п=рахса с\м в=рмансенче хътл\х шыран= та \нт\. Чиканкасси ял\ те ёак=н ев\рл\ в=х=тл=х хътл\х пулса т=н=. В=л в=х=тра Раёёейре тарса ёърекен хреченсене тытсан явап тыттарн=, каялла х=йсен ёуралн= выр=н\сене тав=рн=. Чиканкасси ял\ с\м в=рман варринче вырнаёни вара ёак хресченсемш\н ё=л=н=ё пулн=: в\сене кунта шыраса тупайман. Ёак=, ялтан тухмалли ёул п\ртен-п\рре пулнипе те ёых=нн= пулас.

Ялти чи п\ррем\ш ёынсем Трофим, Демьян, Илле, Иван ятл= ёынсем пулн=. Чи асли Илле пулн=. Ёав=нпа та =на старост=на суйлан=. Яла ник\слекенсем х=йсен ёемйисемпе Сатиркасси тата Куснар ял\сенчен куёса килн\.

1861 ёулхи хресчен реформи хыёё=н Чиканкассисем Ш=м=ш тата Т\к\рё ял\сем еннелле ёул тун=. Ёак ёулпа 1865 ёулта ёъреме тыт=нн= тесе пал=ртаёё\.

Чиканкассисем ё\р \ёне к=м=ллан=. В\сем ъстерн\ пахча ёим\ё\ те тул=х пулн=. Ар ёынсем Ат=л ёинче бурлакра \ёлен\, Астрахань к\п\рнине т=вар к=ларма ёърен\, анчах та в\сенчен ытларах=ш\ пул= тытнипе т=ранса пур=нн=. Ялти хал=х=н пурн=ё\ ытларах Ат=л юхан шыв\пе ёых=нн= тесе п\т\млетме пулать.

Шупашкар ГЭСне тата в=йл= вольтл= линие тума пуёлан= май Чиканкасси ёыннисене яланл=ха пур=нма Ё\н\ Шупашкара куёарасси ёинчен Ч=ваш АССР Президиум\н Асл= Совеч\ 1974 ёулта указ к=ларать. Ч=ваш АССР Президиум\н Асл= Совеч\ 1975 ёулхи 18 декабрьте йыш=нн= указ\ т=р=х, Чиканкасси ялне Шупашкар район\н ял список\нчен к=ларн=.

Шуркасси ял\нче палл= ёынсем ъссе ёит\нн\. В\сенчен А.Силов художника, ял хуёал=х Министерствин т\п агрономне И.Гаврилова, техника =сл=л=х\сен кандидатне К.Егорова, хими =сл=л=х\сен кандидатне Т.М.Матвеев=на, физика =сл=л=х\сен кандидатне А.В.Павлова, медицина =сл=л=х\сен кандидатне Н.М.Петрова, М.Федоров генерала, В.Сепанов (Урпаш) поэта, А.Тогаев композитора ас=нмалла. Уйр=мах Каховскисен ёемйине пал=ртас пулать. О.И.Каховская - биологи =сл=л=х\сен кандидач\ пулн=. Василий Филиппович Каховский вара нумай ёул Шуртан т=р=х\н историне т\пчен\.

Шуркасси к\пер\нчен М=н Ёавал еннелле п\р 150-200 метрта \л\к-авал пир\н м=н асаттесем пур=нн= иккен. В\сем ку т=р=хра пир\н эр=ри I \м\ртех пур=нн= тесе пал=ртаёё\ учен=йсем. 1927 ёулта Шуркасси ё=випе К=кш=м юхан шыв\н сылт=м ёыранне т\пчен\. Ун чухне те т\л\нмеллисем нумай туп=нн=. Тосинкасси ял\н ёыв=х\нчех п=лхарсен керамикине, ч=вашсем ус= курн= сав=т-сапана, п=лхарсен бронза пиёиххий\семпе турисене тупма май килн\. 1950 ёулта Шуркасси т=р=х\нче т\пчевё\сем мамонт ш=ммине, вут чул\нчен тун= ё\ё\сене, ё\мрен (ух= й\пписен) в\ё\сене, т\рл\рен керамика тупн=. Тупн\ япаласем ку т=р=хра авалхи ёынсем сак=р пин ёул каяллах пур=ннине к=тартса параёё\.

Шуркасси ял\ пуёланса кайни те х=йне май пит\ к=с=кл=. Монгол тутар\сем тап=ннипе ч=вашсем малтан Ат=л=н сулахай ен\пе С=р т=р=хнелле тарн=. Кайран вара темле с=лтава пула в\сем ёурё\р-х\вел тух=ё еннелле п=р=нн= та М=н Ёавал в=рринче (устье) чар=нн=. Т=шмансенчен сыхланма ёир\п те шанч=кл= ёуртсем тун=. Ёарм=ссемпе тусл= та кил\штерсе пур=нн=. Ял чи малтанах Шуртан ятл= пулн=. Пуёланасса ку ял 1596 ёулсенче пуёланса кайн= пуль тесе шутлаёё\. Ч=вашсемпе ёарм=ссем 1781 ёулччен юнашарах пур=нн=. Кайран вара ёарм=ссем Ат=л теп\р енне пур=нма куён=, анчах та XVII \м\р в\ё\чченех ч=вашсемпе ёарм=ссен п\р ял п\рлеш\в\ пулн=. Ку п\рлеш\ве Шуркасси ял\ те, ёарм=ссен Иван-Беляк ял\ те к\н\. Вул=с\ те в\сен п\р пулн=. Икк\ш\ те в\сем Кокшайск вул=сне к\н\. Каярахпа Шуркассисем ёыннисем Писарино вул=сне (хал\ Ш=м=ш ял\) к\н\. Ял ёыннисене К=кш=м х\рринчи ё\рсемпе ус= курма ир\к пан=.

Шуртан историй\нче пулса иртн\ истори саманч\сем пит\ пуян. Шуртан хал=х\ х=й\н хастарл=х\пе, п=лхав ё\клеме юратнипе пал=рса т=н=. Кашни ёынах \ёлеме пултарн=. Ат=л т=р=х Астрахане ёити сул= юхтаракан Шуркассисене таврари ёынсем пурте п\лн\. Пул= тытас ен\пе те =ста пулн= Шуркассисем. Хурт-х=м=р \рчетн\. Х\рар=мсем ё=мран тут=р ёыхса сутн=. Ё=м ат= й=валакансем те йышл= пулн=. Ял й\ри-тавра юман в=рман\ кашласа ларни, тул=х та пуян ё\р сар=лса выртни – ёаксем пурте ял-хуёал=ха тата т\рл\рен =стал=ха туллин аталантарма май пан= паллах.

М\н тесен те, Сталин репрессий\ ял ёыннисен пурн=ёне хура й\рпе с=рлан=. Тул=храх пур=накансен ёемьесене Ё\п\ре =сатн=. В\сенчен Г.Кузьмин, М.Яковлев, П.Андриянов ёемйисене ас=нмалла. В.Ермолаев, Н.Кириллов тата ытти тър\ к=м=лл= ёынсем вара «хал=х т=шман\» ята илтн\. Т=ван ё\р-шыв=н асл= в=рёи те хуйх=па нуша к=на илсе килн\. Ар ёынсем фронта кайн=, х\рар=мсене окоп чавма ян=.

Шуркасси ял\н урам\сем калама ёук тър\ те тик\с пулн=, ёуркунне еш\л ёулё=, т\рл\ т\сл\ чечек =шне путн=. Иртсе ёърекенсене х=йсен илем\пе тытк=нлан=. Ёак илеме ял варринчи Асам т=вакан Микула (Николай Чудотворец) яч\пе хисепленекен чиркъ татах та пуянлатн=. Чиркъ малтанхи в=х=тра йыв=ёран пулн=. 1792 ёулта вара =на кирп\чрен купаласа лартн=. 1938 ёулта чиркъ т=ррине вырнаётарн= ё\р п=т таякан бронза чана ё\р ёине ыв=тса пай=н-пай=н касса ваклан=, чирк\ве х=йне те сирп\тн\ куна ял историй\н чи хура кун\ тесе шутлаёё\ Шуркассисем. Й\ри-тавра ёынсем мак=рни к=на илт\нсе т=н= в=л в=х=тра.

Тар к=ларса \ёлесе, пус ёумне пус хушса, п\т\м в=йа пухса туса лартн= пъртсене п=сса, ял выр=нне завод=н корпус\сене тума пуёласан Шуркассисем х=йсен хулана пур=нма куёма тивнине =нланса илеёё\ те куёёульпе й\ме тыт=наёё\. /м\р\пех ё\р ёинче \ёлесе т=ранса пур=нн= хал=хш=н пыс=к хуйх= ур=х ним те пулма пултарайман. М\н тесен те, Шуркасси ял\ ё\р ёинчен п\т\мпех ёухалман-ха. А.Михайлов, Н.Николаев. В.Павлов х=йсен ё\н\ ёурч\сене, 400 ёул каяллахи Шуртан ял\н п\ррем\ш ёурч\сем пулн= выр=на М=н Ёавал х\ррине куёарса лартн=.