Заманында жолы болмаған, артында жоқтаушысы аз, қайран Салық! Б

“Астана-Тұран” университетінің жариялы құқық

кафедрасының доценті міндетін атқарушы,

заң ғылымының

кандидаты
Заманында жолы болмаған, артында

жоқтаушысы аз, қайран Салық!

Бўл кїндері тўлєалардыѕ тоќырап тўрєан кезі. Елдіѕ рухани ґмірінде жалтаќ тіршілік, жаєымпаз сґз, екіжїзділік, мјнсіз-маєынасыз јѕгіме, берекесіз іс белеѕ алєан. Ќарабасыныѕ пайдасы їшін дїйім елдіѕ мїддесін сатып жіберетін сатќындыќ секілді азєындау шектен шыєып тўрєан кезде заманында еліне адал ќызмет етіп, азаматтыєымен жалпаќ жўртќа танылєан тектi, зиялы тўлєалар туралы еріксіз ойланасыѕ.

Егер “Барлыєын да уаќыт емдейді” деген ќаєида шын болса, еѕ бірінші , бїгінгі ўрпаќ біздерді ішкі жан-дїниеміздіѕ жўтаѕдыєынан, ой-ґрісіміздіѕ, ўлттыќ санамыздыѕ, таным-талєамымыздыѕ тапшылыєынан сауыќтыру керек шыєар. Сол таным мен талєамныѕ, санамыздыѕ жўтаѕдыєынан ба, немесе рухани саланы рухы тґмен кездейсоќ адамдардыѕ басќаруынан ба, біз осы халќымыздыѕ шынайы маќтанышы болатын тарихи тўлєаларымызєа аса бір немќўрайлылыќпен ќарап, жете кґѕіл бґлмей келеміз.

Тым алысќа бармай-аќ, тек соѕєы бірер єасырды тілге тиек етсек, заманында аќылымен, талантымен ґзініѕ туєан жеріне, еліне, оныѕ болашаєына шын ыќыласымен беріліп ќызмет еткен халќымыздыѕ ќаншама ўл-ќыздары кїні бїгінге дейін ел тарихынан лайыќты орындарын ала алмай келеді. Бїгінгі кїнніѕ їлкені мен кішісіне де ўлтжандылыќтыѕ їлгісі боларлыќтай олардыѕ есімдері мен игі істері тек сарєайып шаѕ басќан архивтерде єана саќталєан.

Алайда, ќанша ќилы замандар ґтсе де, олардыѕ игі істері соѕдарында ґшпес із ќалдырды. Замана аєымыныѕ ўраны мен ыѕєайына кґнгіш кейінгі ўрпаќ тез естен шыєарып ўмытќанмен, кейде олардыѕ есімдері кенеттен ел аузында аталып, еріксіз есіѕе салады.

Солардыѕ бірі жјне бірегейі, єылымєа ќосќан еѕбектері јлі кїнге дейін тиісілі баєасын алмаса да, кезіндегі игі істері ел есінде ўмытылмай саќталып, халќыныѕ шын ыќыласына бґленген зиялы азамат — Мўхамед-Салыќ Ќарауылўлы Бабажанов.

Мўхамед-Салыќтыѕ атасы Бабажан, Бґкейдіѕ бас билерініѕ бірі, ал јкесі кјдімгі Исатай мен Махамбет батырлардыѕ Жјѕгір ханєа ќарсы кґтерілуініѕ бас себепшісі болєан атышулы Ќарауылќожа Бабажанов.

Ал енді Салыќтыѕ ґзі туралы маєлўматты јдеттегідей оныѕ туєан жылынан бастайтын болсаќ, дјл бїгінгі кїні наќтылы аныќ дерек жоќ, ол туралы азды-кґпті ізденгендер јр тїрлі жазып жїр.

Салыќ туралы біраз деректер жинап, зерттеген єалымдар М. Ысмаєўлов пен Ќ. Ыдырысов оныѕ туєан кезін 1830 - 1831-жыл дейді¹ . Ол туралы очерк жазєан Н. П.Ивлев пен Н.Э.Масанов,  Т.Н.Сенигова –1832, Х.Маданов ²– 1830-жылды айтады.

Кіші жїздіѕ, соныѕ ішінде Бґкей Ордасыныѕ тарихын тереѕ де толыќ зерттеп жїрген И.В.Ерофеева да ґзініѕ жуыќта шыќќан еѕ соѕєы кґлемді еѕбегінде 1832-1833- жылдарды кґрсеткен.³ 

Осы маќаланы жазу барысында таєы да бір аныќтап алмаќ маќсатпен Ќабдеш Ыдырысов аєамызбен жолыєып сґйлескенде, ол кісі Салыќтыѕ туєан жылы 1831-1832- жылдар деген кґзќараста екенін айтты.

Біраќ меніѕ байќаєаным, жоєарыдаєы єалымдардыѕ ќай-ќайсысы да ґз тўжырымдарыныѕ аныќтыєына наќтылы дјлел келтіре алмайды.

Осы арада аты аталєан єалымдардыѕ пікірлерінен кґрі белгілі журналист Тілекќабыл Боранєалиўлыныѕ Салыќтыѕ туєан жылына байланысты пайымдауы, меніѕше, наќтылы жјне дјлелдірек сияќты.

Ол ґзініѕ Салыќтыѕ туєан жылына байланысты пайымдауында сол кезде Санкт-Петербургте шыєатын “Северная пчела” газетініѕ 1861-жылєы 5-ќаѕтарындаєы нґмірінде жарияланєан “Ќазаќтыѕ ќазаќ туралы жазбалары” деген маќаласындаєы Салыќтыѕ ґз ќолымен жазєан наќтылы деректерге сілтеме жасайды.

Сол маќаласында Салыќтыѕ ґзі: “...бўл 1845-жылдыѕ басындаєы ќыс еді. Кейін біраздан соѕ біздерді жазєы шілде айында Орынборєа жібереді деп естідік. Келісім бойынша 1 шілдеде Торєын ґзенініѕ бойындаєы ханныѕ жазєы жайлауына жиналдыќ. Ол кезде меніѕ жасым 11-де болса да, біздерді Орынборєа шыєарып салєандары јлі есімде”,- деп Жјѕгір ханныѕ балаларды оќуєа аттандыруды елдіѕ тойы ретінде ґткізгенін Салыќ кезінде ґз ќолымен жазып ќалдырєан.

Егер Салыќтыѕ жастайынан оќып, Жјѕгір мектебін бітіргенін, есеп шыєарып, хат танитындыєын ескеріп, ґзі 1845- жылы жасым 11-де десе, оныѕ туєан жылы не 1834, не 1835-жылдыѕ басында болмай ма деп пайымдайды Тілекќабыл Боранбайўлы.⁴ 

Јрине, бўл зерттеу, аныќтау жїргізуге байланысты ќолданылатын белгілі єылыми тјсілдердіѕ тїрлері логикалыќ ой ќорыту, жорамалдау немесе сараптамалыќ ќорытындылаудыѕ ќай саласы жаєынан алып ќараєанда да, Салыќтыѕ туєан жылын аныќтауєа байланысты сґзсіз бўлтартпайтын дјлел. Демек, ендігі кїдік 1834 јлде 1835-жылдыѕ ќайсысында туєан дегенніѕ тґѕірегінде болуы керек.

Осы орайда кґѕіл аударатын бір жјй, Салыќ Бабажанов туралы жазєан жоєарыда аты аталєан єалымдардыѕ барлыєы да ґздерініѕ маќалаларында оныѕ 1860-жылы Петербургте болєанда белгілі єалым - этнограф Павел Иванович Небольсинмен танысќанын айта келіп, орыс єалымыныѕ 1860-жылєы “Русский вестник” журналыныѕ 29-нґмірінде жариялаєан маќаласындаєы Салыќќа берген мына мінездемесін келтіреді: “жасы 25-те, келбетті, біраќ тотыќќан ќара торы ґѕді, јдемі арайлы кґзді, ќалыѕ ќара шашты Бабажанов орыс тілінде ґте мјнерлі сґйлейді. Јсіресе, ґзін толєандыратын мјселеге ауысќанда ґткір де шешен јрі ќызып сґйлейді”,- дейді.

Бўл жерде аты белгілі єалымныѕ ґзін ой ґрісініѕ кеѕдігімен, білімпаздыєымен таѕдандырып, кґѕілін аударєан бўрын таныс емес жас ќазаќпен жїздесе отырып, оныѕ жасын сўрап аныќтамауы ќисынєа келмейтінін ескерген жґн. Сондыќтан да П. И. Небольсинныѕ оныѕ “жасы 25-те” деп аныќ та айќын кесіп айтуы ешкімге ешќандай кїдік тудырмауы керек шыєар. Демек, бўл жерде де Т. Боранєалиўлыныѕ жоєарыдаєы келтірілген деректерге сїйене отырып: “Салыќтыѕ жасы Шоќанмен ќўрдас, яєни, 1835- туєан” деп ой ќорытуы аќиќаттыѕ ауылынан алыс емес сияќты.⁵ Олай болса, 2005-жылы халќымыздыѕ аяулы ўлы Мўхамед-Салыќ Бабажановтыѕ туєанына 170 жыл толатынын ескерейік, аєайын.

Салыќтыѕ дїниеден ґткен кезі жґнінде де єалымдар арасында ортаќ пікір жоќ. Мјселен, Н.П. Ивлев пен Т.Н.Синегова С.Бабажановты 1898- жылы ќайтыс болды десе,⁶  М.Ысмаєўлов, Ќ.Ыдырысов 1871- жылы мамыр айында ќастандыќпен ґлтірілген дейді.⁷  Соѕєылардыѕ пікірін “Тїркістан уалаяты газеті” растайды.

Јр кезде жазылєан деректерге сїйене отырып, Салыќтыѕ ґмірі, білімі, ќоєамдаєы ќайраткерлік іс-јрекеті мен єылыми еѕбектеріне ќысќаша шолу жасасаќ, Салыќ Бабажанов 1841- жылы Жјѕгір хан ашќан Ордадаєы тўѕєыш орыс-ќазаќ мектебіне тїсіп, оны 1844- жылы бітірген осы мектептіѕ алєашќы тїлектерініѕ бірі.

Мўнан кейін оны јкесі Орынбор ќаласындаєы Неплюев атындаєы кадет корпусыныѕ јкімшілік орындармен јскери мекемелерде ќызмет істейтін тілмаштар дайындайтын “азиялыќ бґлімге” оќуєа береді.

Білімќўмар зейінді жас оќуєа кіргеннен кейін тек кадет корпусыныѕ оќу баєдарламасымен шектеліп ќоймай, Орынбор ќаласындаєы кітапханалардан сирек кездесетін кітаптарды іздеп тауып алып, ґз бетінше кґп оќып, кґп ізденеді. Јсіресе, тарих, этнография, археологияєа байланысты кітаптарды кґптеп оќып, орыс тарихшылары Карамзин, Миллер, Голиков, Щербаковтардыѕ тарихи шыєармаларымен танысады. Сонымен бірге сол кездегі географиялыќ жјне археологиялыќ ќоєамдар бастырєан еѕбектерді де ќалт жібермей ќадаєалап оќып, Петербургтен шыєатын журналдар мен газеттердіѕ ќолына тигендерімен їнемі танысып отырєан. Солардыѕ јсері болуы керек, оны ґзініѕ туєан ґлкесі – Еділ мен Жайыќ бойыныѕ, Орал тауы маѕайын мекендейтін ел-жўрттыѕ тарихы мен таєдырлары ќызыќтырады. Ґз тўсындаєы Бґкей хандыєы, Астрахань губерниясы, Орынбор ґлкесініѕ тарихмен танысып, оќып зерттейді.

Салыќ Бабажанов 1851- жылдыѕ ќазан айында кадет корпусын ойдаєыдай бітіріп, хорунжий деген офицерлік шен алып шыєады. Орынбор шекара комиссиясыныѕ басшылары кґзге тїскен талантты, їздік жас офицерді јуелгіде ґз ќарамаєында ќызметте ќалдырады. Алайда, 1853-жылы Орынбор казак-орыс офицерлері оєан јр тїрлі жала жауып, ќызметінен босаттырып, Орынбордан ќудырып, Ішкі Бґкей Ордасына жер аударады. Осы жерде бір назар аударатын жаєдай – ґкімет орындарыныѕ оныѕ ґзініѕ, їй-ішініѕ кімдермен байланысып, кімдердіѕ бўларєа келіп-кеткенін баќылау їшін соѕынан Алексеев деген подхорунжийді тыѕшы етіп салып ќоюы. Дегенмен кейіннен екеуі дос болып, ол Салыќтыѕ жазєан маќалаларын Астраханда шыєатын “Волга” деген газетке апарып беріп отырады.

Туєан жеріне ќайтып оралєан білімді жас офицер алєашында Хан сарайында тілмаш болады. Арада жылдар ґткеннен кейін јскери шені жоєарылап, жїзбасы дјрежесіне жетеді. Енді ол “Ішкі орданы басќару жґніндегі Уаќытша Советтіѕ” кеѕесшісі боп істейді.

Бґкей Ордасын ўзаќ жылдар бойы аралап танысќаны жјне ґз халќыныѕ јдет-салтын, тўрмыс кїйін, аѕыз-јѕгімелерін, јндерін бірталай білетіндігі себеп болса керек, Салыќ 1860 -жылдан бастап маќала жаза бастайды. Оныѕ сол кездегі “Санк-Петербургские ведомости”, “Северная пчела”, “Деятельность” деген газеттерде “Ќазаќтыѕ ќазаќтар туралы жазбалары”, “Ќазаќтыѕ ґз тумаларыныѕ тўрмыс-кїйі жјне таєдыры туралы жазбалары”, “Ќазаќтыѕ жўртшылыќќа арнауы” деген сияќты бірќатар маќалалары жарыќ кґрді.

Бабажановтыѕ жазуєа бўлайша белсене кірісуіне екінші бір себеп – оныѕ ќазаќ депутациясы ќўрамында Петербургке баруы болса керек. Депутация ќїрамында Орынбор ґлкесінен он адам болєан: оныѕ екеуі Бґкей Ордасынан: Єўбайдолла Есенбаев пен Салыќ Бабажанов еді.

Депутацияны жолєа бастап шыќќан адам – Лев Плотников деген пристав. Оєан депутатциямен келген ќазаќтардыѕ уаќыттарын ќызыќты да пайдалы ґткізуі, сапарлары кґѕілдерінде айрыќша јсер ќалдыру жаєын ўйымдастыру тапсырылєан.

Петербургте депутация Эрмитаж, Арсенал, шыны заводы, Минералогиялыќ, Зоологиялыќ мўражайлар, Ботаникалыќ баќ, кґпшілік кітапхананы жјне басќа да кґрнекті орындарды аралап кґріп танысады, кеште театрларєа барып тамашалайды. Бўєан ќоса олар Кронштадт, Петергоф, Патша селосы, Гатчина, Павловскіні кґріп ќайтады.

Петербургте Бабажанов 1860-жылєы шілде айыныѕ 31-нен 24- тамызєа дейін болєан. Осы уаќытта ол біраз зиялы адамдармен танысып їлгіреді. Солардыѕ ішінде жоєарыда айтып ґткен этнограф єалым П.И. Небольсинмен жаќын танысуы.

Депутация Петербургке келгеннен кейін алєашќы аптада-аќ оныѕ мїшелерімен осында жїрген Шоќан Ујлиханов танысады. 1860- жылдыѕ 9- тамызында елдегі туыстарына жазєан хатында Шоќан: “Мўќан сўлтан бастаєан депутацияныѕ Орынбордан келгеніне бір жўмадай болды. ...Бїгін императордыѕ ќабылдауына бармаќ. Олардыѕ жанында пристав Плотников бар. Депутация бастыєыныѕ орынбасары јрі тілмаш болып жїрген адам – офицер Јлмўхамед Сейдалин сўлтан...”- дейді.⁸ 

Осы кїндері Шоќан мен Салыќтыѕ танысуы јбден ыќтимал деген жорамал бар. Оєан себеп, депутацияныѕ ґзге мїшелерімен салыстырєанда оныѕ ой-ґрісініѕ, оќыєандыєыныѕ бірден байќалатындыєы, соєан ќараєанда Шоќанныѕ оєан назар аудармауы мїмкін емес. Сондыќтан да бїгінгі кїні бізге белгілі олардыѕ хаттарында не маќалаларында таныстыќтары турасында ґздері ештеѕе демегенмен, Шоќан мен Салыќтыѕ бір-бірімен кездескендігі кїмјн туєызбайтын сияќты.

Баспасґзде тырнаќалды маќалалары жарияланєаннан кейін-аќ Салыќ Бабажанов єылымєа ден ќояды. Сол кезде Ресейді жјне оныѕ шет аймаќтарын зерттеуде орасан зор роль атќарєан єылыми орын – Орыс географиялыќ ќоєамыныѕ “Хабаршысы”, “Жазбалары” жјне “Этнографиялыќ жинаќтарына” їзбей маќалалар жазып тўрады. Жинаєан этнографиялыќ дїниелері мен архиологиялыќ олжаларын Географиялыќ ќоєамныѕ атына жґнелтіп отырады.

Ол шалєай алыста отырып-аќ осы ќоєамныѕ єылыми мїддесіне байланысты кґп іс тындырєан. Алыста тўратын жалєыз-жаяу зерттеушініѕ осындай пайдалы істерін жоєары баєалаєан Орыс географиялыќ ќоєамыныѕ Кеѕесі 1862- жылдыѕ аќпанында Бабажановты этнография бґлімі бойынша мїше-корреспондент етіп сайлайды жјне сол жылы кїміс медальмен марапаттайды. Медаль тапсыруєа байланысты есепте “Бабажанов ќазаќтар тўрмысы жайлы бізге јлденеше маќала жазды жјне сол жерден табылєан заттарды маќаламен ќоса жіберіп отырды”,- деп атап кґрсетілген. Географиялыќ ќоєамныѕ мјжілістерінде оныѕ “Нарын ќўмы”, “Ќазаќ даласынан табылєан тас мїсін туралы” деген маќалалары жјне басќа да жўмыстары талќыланєаны мјлім. Сґйтіп, С. Бабажанов – Россияныѕ географиялыќ ќоєамына мїше болып сайланєан Ш. Ујлихановтан кейінгі екінші ќазаќ, ал єылыми еѕбектері їшін ресми тїрде кїміс медальмен наградталєан тўѕєыш ќазаќ єалымы. Егер Ресей Императорлыќ география ќоєамыныѕ шаѕыраќ кґтеруі 1845-жыл екенін ескерсек, осындай білімді елдіѕ єылымыныѕ ірге тасын ќаласып, дамуына тікелей їлес ќосќан Салыќ Бабажановты ўлттыќ єылымымыздыѕ да дамуыныѕ негізін салєан, шын маќтан тўтарлыќ ірі тўлєа десек, еш ќателеспейміз.

Салыќ Бабажанов Нарын ќўмында жїріп-аќ астаналыќ газеттерді жјне журналдарды, Белинский, Достаевский, Чернышевский, Писемский, Гоголь, Островский, Гончаров таєы басќа орыс жазушыларыныѕ шыєармаларын оќып, єылым мен јдеби ґмірдіѕ соѕєы жаѕалыќтарынан хабардар болып отырєан. Оныѕ кітапханасында “Вестник Европы” журналыныѕ 32 томы, “Всемирный труд” кітабініѕ 9 томы, “Морской сборниктіѕ” 3 томы, Бокльдіѕ “История цивилизации в Англии” деген зерттеуініѕ 2 томы, Россия империясыныѕ заѕ жинаќтары, Циммерманныѕ физикасы, Карамзин жазєан тарих кітабініѕ 2 томы, “Материал для географии статистики России”, “Ежемесячный календарь” таєы да сол сияќты кґптеген жинаќтар болєан. Осы орайда белгілі єалым, академик Салыќ Зиманов: “...Ордадаєы Жјѕгір мектебін бітіргендердіѕ кґбі сол кездегі ќоєамдаєы алдыѕєы ќатарлы идеялыќ аєымдарды ќолдаушылар болєан. Солардыѕ ішінде ґзініѕ алдыѕєы ой-пікірімен, білімімен, шоќтыєы биік бґлек тўрєан кґрнекті тўлєа - Салыќ Бабажанов болатын”,- дейді.⁹ 

Оныѕ таланты мен ќабілетін сол кездегі ірі-ірі єалымдар да мойындап кґѕіл аударады. Солардыѕ бірі атаќты шыєыстанушы єалым В.Б. Грегорьев Салыќпен хат жазысып, ґзара достыќ ќарым-ќатынаста болєан. Ол кезінде С. Бабажановты “тамаша білім алєан ќабілетті адам” деп баєалаєан (Сол В. Грегорьев кейін атаќты аєартушы Ы.Алтынсаринге сабаќ беріп, ўстаздыќ еткені аныќ).

Салыќ Бабажановтыѕ таєы бір ќыры кґне мўра жинаушы ретінде де Еділ-Жайыќ бойына оныѕ атыныѕ белгілі болєандыєы. Јлдебір заттардыѕ табылєаны жайлы хабардыѕ, кейде сол заттардыѕ ґзініѕ де дереу Бабажановќа жетіп отыруы оныѕ ел ішіндегі беделін, зерттеуші деп танылєандыєын дјлелдейді. 1862-жылдыѕ 18-маусымында ол Жалєызшаєыл ќўмында тас мїсін табылєанын естіп, дереу сол жерге барады. Алдына јлдебір зат ўстап отырєан јйелдіѕ мїсіні ќашалєан аќ тасты Бабажанов Хан Ордасындаєы ґз їйіне алып келіп, тас мїсінді сипаттап маќала жазады. Географиялыќ ќоєамныѕ этнографиялыќ бґлімі Салыќќа тас мїсінді жјне ол жайлы маќаланы ќоєамныѕ атына жіберуін, ќазаќ јндері мен јдет-салт жырларын жинап, балгерлердіѕ ауруды емдеудегі тјсілдерін жазуды ґтінеді. Айта кету керек, Бабажановтыѕ тапќан этнографиялыќ жјне археологиялыќ заттары мўражайлардан орын алєан.

Мўнан кейін кґп кешікпей Салыќ “Санкт-Петербургские ведомости” газетіне “Сырдариядаєы №1 фортыныѕ жанынан табылєан ќаланыѕ орны туралы” деген маќаласын жібереді. Осыдан соѕ ќызметі Оралєа ауысады. Ќазаќтар мен Орал бойыныѕ казактарыныѕ бір-бірімен ќарым-ќатынасына байланысты байќаєандарын “Орал казактарыныѕ ішкі Орданыѕ ќазаќтарымен дауы” деген маќаласында баяндайды. Онысы 1868-жылы “Деятельность” газетінде жарияланєан.

Ол сол кездегі жўќпалы аурулардан ґлімніѕ кґп болєандыєына айрыќша ќиналып, надан балгерлер мен молдалардыѕ жўртты таєылыќ тјсілдермен емдейтініне кїйініп ґткен. Осы арада оныѕ еѕбектерініѕ айтулы замандасы Шоќанныѕ да назарынан тыс ќалмаєанын атап ґткен жґн. Мјселен, Шоќан 1860-жылєы ґзініѕ сот реформасы туралы “Северная пчела” журналында жазєан маќаласында: “Бабажанов деген ќазаќтыѕ жас жігіті Бґкей Ордасындаєы татар мектебіндегі оќуды тамаша баяндаєан”,- дейді.

Кейінгі он жылдыѕ ішінде оныѕ бірќатар маќаласы журналдарда басылды, Ташкентте “Туркестанская туземная газета” шыєа бастаєанда оєан да маќалаларын жіберіп отырады.

Салыќ – болмысынан талантты, зерек аќыл иесі. Ол – елдіѕ болашаєыныѕ бўдан јрі бўрынєыша ґзгеріссіз ќала беруініѕ мїмкін еместігін кезінде айќын тїсініп, Жјѕгір хан секілді дала ґмірін заман талабына сай ґзгерту керек деген ойдыѕ бастауында тўрєан зиялы тўлєалардыѕ бірі.

Оныѕ ґз заманында ќазаќ халќыныѕ таєдырына байланысты жазєан кґптеген ќолжазбалары кїні бїгінге дейін Ресей архивтерінде жјне ґзіміздіѕ ўлттыќ мўраєаттарда саќталєан. Бїгінгі кїнде жоќтан бар жасап жїрген тарихшылар осы архив материалдарын кґтеріп зерттесе, кґп нјрселердіѕ бетін ашып, талай ќўнды деректер тауып алар еді. Бўл тек Салыќтан ќалєан жазба мўралармен танысып ќоймай, сонымен ќатар бїгінгі ел таєдырына байланысты кїрделі мјселелерді шешуде де септігін тигізер еді.

Ґкінішке орай, Салыќтыѕ жеке ґмірі туралы деректер саќталмаєан, алайда, оныѕ жазєан маќалаларыныѕ ґзі-аќ оныѕ ґмірге кґзќарасы мен ой-ґрісініѕ, білім дјрежесініѕ сондайлыќ ќабілетті болєандыєын танытады. Ол Шоќан Ујлихановпен тўстас болды, ќарапайым ќазаќтардыѕ азаматтыќ ќўќыєын ќорєап, олардыѕ ауыр тўрмысын жеѕілдетуге кїш салєан адам.

Јрине, Салыќ єылыми ортадан мїлдем алыс жатып, ауыр тўрмыстыѕ тауќыметін басынан кешіріп, жалєыздыќтыѕ таќсыретін кґп тартќан. Балалы-шаєалы болып, жан басы ґсіп, ќызметтіѕ аз жалаќысы жетпей, тўрмысы ауырлай тїскендіктен Салыќ бір кез јскери міндеттен босап, шаруашылыќпен айналысып, тўрмыс жаєдайын тїзегісі келеді. 1862- жылы ќызметтен босау жґніндегі ґтініші ќабылданєанмен, кґп ўзамай јуелгі жўмысына ќайтып оралады.

Осындай ќиыншылыќтарєа ќарамастан ол артына бірталай еѕбек ќалдырды. Демек, Мўхамед-Салыќ Бабажановтыѕ ґмірі мен ќоєамдыќ ќызметі јлі де ґз зерттеушісін кїтуде.

Ауыз екі јѕгімелерден басќа сол кезден ќалєан жазба деректерден де С. Бабажановтыѕ Орал казак-орыстары мен ішкі Бґкей Ордасы ќазаќтарыныѕ арасындаєы жер дауына кґп араласќаны белгілі. Білімді жјне заѕды жаќсы білетін Салыќ айтыс-таластарда кґп жаєдайда оларды жеѕіп шыєып отырєан. Осыны кґре алмай ќатты ґшіккен патша чиновниктері мен казактар оєан ќастандыќ жасап у беріп ґлтірген деген сґз ел арасында тарап кеткен. Оныѕ кенеттен болєан ќазасына байланысты бўл жайт та јлі тексеруді ќажет етеді.

Міне, кезінде ел басына кїн туєан ќилы кезеѕдерде ел-жўртыныѕ мўѕ- мўќтажын жоќтап ќорєан болєан, сґйтіп, халќыныѕ шын ыќыласына бґленген абзал азамат – Мўхамед-Салыќ Бабажанов жарыќ жўлдыздай тез аєып тїсіп, жасы ќырыќќа жетпей, небір асыл армандарын іске асыра алмай, ґмірден ерте озды. Ќысќа єўмыр кешсе де баршамызєа їлгі-ґнеге болып ќалды, оныѕ есімі – ел есінде.

Кезінде:

Ќыршын жас ќайран Шоќан ґткен бїгін,

Кїйзелтіп елі, жўртын кеткен бїгін – деп, Шоќанныѕ ґліміне Кґкше ґѕірі кїѕіренсе, Салыќтыѕ ґлімі де ел-жўртын ќатты кїйзелтті. Јйгілі кїйшілер Дјулеткерей мен Тїркеш “Салыќ ґлген” деген кїйлерін шыєарып толєанса, маќал ретінде бізге жеткен “Салыќ ґлді дегенше – халыќ ґлді десейші” деген сґз ќазаны естіп ќайєырып, ќапаланєан, ел ішінде “Маќаш јкім” деген атымен белгілі Маќаш Шолтырўлы Бекмўхаметовтыѕ айтќаны дейді.

Ал бїгінгі ўрпаќ біз Салыќ туралы не біліп, не айта аламыз?

“…Ќалды Салыќ ісі ўмыт,

Кїлге оранып тўраєы.

Кесілгендей тамыры,

Орда барар жол ќайда!?

Сґйткен Салыќ ќабірі

Ќалды алыста, Торєайда.

Жаныѕа осы батады,

Таєа аласыѕ кімге сын!?

Ракеталар жатады

Дїѕкілдетіп іргесін…

Ауып жатыр жўрт аттан,

Тўманданып тўныќ таѕ.

Не сўрайсыѕ ўрпаќтан

Шын ќўдайын ўмытќан!”

- дейді, белгілі бґкейлік аќын Єайса-Єали Сейтаќ¹⁰. Аќыннан асып не айтып, не ќосасыѕ?!

Биыл, 2005- жылы Мўхамед Салыќ Бабажановтыѕ туєанына 170 жыл толады. Осыєан байланысты ќосымша деректер жиналып, ізденіп-іздестіріліп табылса, Салыќтыѕ бїгінгі ўрпаќтарымен јѕгімелесіп, ол туралы деректерді байытып, осы жыл аталып ґтілсе, ел болып осы бір абзал жанныѕ алдындаєы їлкен борышымызды атќарєан болар едік.

Јрине, ел аман, жўрт тыныш болса болашаќта Салыќ туралы талай жырлар туып, шыєармалар жазылар. Біздіѕ борышымыз— ќолымыздан келгенше соєан ўйтќы салып, таќырып тамыздыєын тўтату єана.

 Пайдаланылған әдебиеттер: