1 нче сыйныф. Әзерлек чоры

Инде көн урталарында кояш шактый җылыта башлый.

Кояш инде күктә, кыштагы кебек күренеп кенә китмичә, озак тора башлый. Шунлыктан көннәр озая, төннәр кыскара.

Карлар, бозлар эриләр. Су өстендә көймәләр, пароходлар, ак фаруслар пәйдә була.

Кышның озынлыгыннан ялыккан кошлар, хайваннар инде җанланалар.

Әкрен-әкрен чебеннәр, черкиләр, күбәләкләр күренә башлыйлар.

Кыйбла якка вакытлыча киткән канатлы кунаклар үзебезгә кайталар. Кырларда, болыннарда яшеллекләр күренеп, агач башларында кошлар чырылдаша башлыйлар.

Агачлар, куаклар яфрак ярып зиннәтләнәләр.

Һәр җирдә тереклек, хәят күңеллелек башлана. (80 сүз.)
(Габдулла Тукайдан.)
Искәрмә. Хәят, зиннәтләнү, фаруслар сүзләре аңлатыла.
Яшенле яңгыр.
Кояшлы матур көн иде. Авыл тып-тын. Барлык халык болынга печән җыярга китте. Ниязлар да юлга чыктылар. Менә алар урманга барып та җиттеләр. Нияз урман аша юлны белми иде. Малайлар адаштылар.

Шул арада каяндыр кара болыт килеп чыкты. Коеп яңгыр ява башлады. Ялт-йолт яшен яшьни, күк күкри.

Кинәт ява башлаган яңгыр, кинәт туктап та калды. Ялт итеп кояш чыкты. Бик югарыда, биек агач башларында Салават күпере күренде. Һава бөркүләнеп китте. Черкиләр, озынборыннар тагы да күбәйде.

Малайлар тар гына сукмактан китеп бардылар. (79 сүз.)

• 
  Җөмләне сүз төркемнәре ягыннан тикшерергә.
  

• 
  Бирелгән фигыльләрне боерык фигыль формасында язарга.
  

• 
  Тексттагы рәвешләрнең астына сызарга.
  

Шомырт бу көннәрдә язның хуш исләрен тарата. Аның нәни ак күбәләкләрдәй нәфис чәчәк таҗлары шомыртның шатлыгын еракларга сибә.

Шомыртка бу бәйрәмгә бал кортлары һәм нәнә коңгызлар да килә. Шомырт аларны татлы ширбәт белән сыйлый. Безгә дә елмаеп, баш ия. Безгә берәр тәлгәш чәчәк бүләк итә. (65 сүз.)
(Р. Төхфәтуллин.)
Биремнәр.1. Җыйнак җөмләне җәенкеләндерергә.
Сандугачлар сайрый.
2.Текста шомырт сүзенең килешләрен билгеләргә.
3.Мәкальләрне язып бетерергә:
Кем эшләми - … .
Җиде кат үлчә - … .
Сыйфат.
Сүзлек диктантлары.
Акыллы, алдынгы, гади, гадел, гүзәл, ефәк, зәңгәр, иксез-чиксез, йомшак, караңгы, коточкыч,коңгырт, кыек, кыю. (14 сүз.)
Очсыз-кырыйсыз, пычрак, соры,пөхтә,төгәл, юеш, юньле, өлгер, ямьле, ап-ак, күңелле, суык, җылы, яп-якты, сөйкемле, җитез. (16 сүз.)
Хәтер диктантлары.
Яз иртәсен котлагандай,

Матур булып,

Зәңгәр күкне каплап алды

Аксыл болыт.

Мәтрүшкәнең көрәнен

Бардыр инде күргәнең,

Ә мин буллам сарысы.

Шәп доктор дип, кешеләр

Мактый мине барысы.

Исле гөлдән исле мин.

Аңкып торам урманда,

Дарулы да , агулы да –

Сак була күр җыйганда.
Гөлбадран.
Бик күп чиргә дәва мин,

Бер уколсыз дәвалыйм,

Иң оста доктор сыман.

Ә шифалы чәчәгем

Кызгылт – сары таҗ сыман.
(Хакимҗан Халиков буенча.)
Иҗади диктант.
Тиешле сыйфатларны куеп, җөмләләрне языгыз.
Җәйге лагерь.
Паровоз (соңгы) гудокны бирде. (Шат) күңелле, (көләч) йөзле балалар вагонның (ачык) тәрәзәләре аша кул болгадылар. Алар озатырга килгән ата-аналары һәм туганнары белән шулай саубуллаштылар.

Поезд балаларны (яшел) урманга алып китте. Лагерь урмнның (иң матур) җирендә урнашкан. (Төз) һәм (матур) нарат агачлары арасыннан сузылган (киң) юл белән алар шактый бардылар. Менә лагерьга килеп җиттетеләр. Тәрбиячеләр укучыларны ачык йөз белән каршы алдылар. (61 сүз.)

Усал бабай диләр иде,

Ә син әйбәт икәнсең.

Тәрәзәмә нинди матур

Бизәк ясап киткәнсең.
Бабай, инде карт булсаң да,

Әле яхшы күрәсең:

Елак куян малаена

Ак тун тегеп биргәнсең.

Бер төндә тау өйгәнсең.

«Нәни дусларым шатланып

Уйнасыннар,» - дигәнсең.

Шаян бабай икәнсең.

Сизмәдем дә - битләремне

Алланганчы үпкәнсең.

Сезнең дә күргәнегез бардыр инде аны. Нинди генә буяулар юк аның төсендә! Бармак белән кагылсаң, күңелле тавыш чыгарып шалтырар төсле тоела ул зәңгәр кыңгырау.

Үткән яз уку елын тәмамлап кайттым да бер көн тамчылы гөл утырттым. Җәй буе шактый зур булып үсте ул. Юан-юан берничә ботак чыгарды. Сентябрь килеп җиткәндә, аның өсте чәчәккә күмелгән иде.

Беренче сентябрь көнне бер кулыма – портфелемне, икенчесенә тамчылы гөлемне тоттым да мәктәпкә киттем. Көн шундый матур, шундый җылы!

Классташ кызларым да гөлләр китергән. Тәрәзә төпләрен гәлләр бизәгәч, безнең класс яңа күлмәк кигән Кеше төсле чибәрләнеп китте.

Әгәр берсеннән-берсе матуррак чәчәкле шушы гөлләр булмаса, минем тамчы гәлем берүзе ятим бәбкә шикелле моңаеп утырыр иде бит!

Имән яфраклары бирешмәде. Баһадир имәннәр шәрәләнергә ашыкмады.

Озакламый кар явар. Алдагы кышны кайгыртып, җәнлекләр хәзер оя җайлыйлар. Әнә аланда соры үлән арасыннан шуышкан агулы кара елан күренде. Кояш еланны иркәләде. Ак бәсне чак-чак эретте, су өстендәге бозга көче җитмәде. Елан шунда юан чыбык булып турайды. Үзенең очлы койрыгын бөтереп, соңгы кат тупа башын күтәрде, шуышып агачның юан тамырлары астына кереп югалды.
(Гарәфи Хәсәнов.)
Контроль диктантлар.
Сыйфатларның астына сызарга, дәрәҗәләрен күрсәтергә.
Миләш тәлгәшләре.
Мин көзге урманда йөрим. Агачлар яфрак коя. Юллар һәм сукмаклар алсу, карасу-кызыл яфраклар белән түшәлә. Тирә-якта яфрак оча.

Соры болытлар арасыннан ара-тирә кояш карый. Урман эче яктырып китә. Төз буйлы каеннар тагын да аграк булып күренә.

Шуларның берсенә миләш сыенган. Көзге кыраулардан, беренче кардан соң әчкелтем җимешләренә бал тәме кергән.

Урман эченәрәк атлыйм. Күзем түгәрәк Кызыл төймәләрен таккан тагын бер миләшкә төшә. Ботакларына купшыл чыпчыклар кунган. Җәйнең соңгы җимеше белән сыйланалар алар. (73 сүз.)

Чикләвек куаклары да язгы бәйрәмне башлап җибәрәләр. Алтын алкалары бигрәк матурлар. Умарта кортлры алтын алкаларга сыралар, Кызыл чәчәкләргә куналар. Теге ал чәчәкләрне дә читләтеп узмыйлар. Хәйләкәр дә соң куаклар. Ал яки кызыл чәчәкләр – шул алтын кортлар күрсен өчен, ә алка чәчәкләр – җил тоткарлмый үтсен өчен: язгы җил чәчәк тузаннарын очыра. (69 сүз.)

Менә алар алсу күл өстенә төшеп утыралар.

Аккош күле. Ләкин хәзер күбесенең кошлары юк. Әрсез кешеләр аларны биздергән.

Аккошлар – сак кошлар. Алар тынычлык, саф һава һәм көмеш су яраталар. Сез моны һәрвакыт исегездә тотыгыз! (77сүз.)

Эче җылы – җил тими.

Корыч йөрәкле кош ул.

Безнең яраткан дус ул.

Кичен югала,

Аның урынына

Иптәше кала.

Ялтырыйдыр күзләре.

Кигән туны энәле,

Бу кембула, кайда яши,

Берәрегез беләме?

Без икәүләп өй алдына чыктык. Каен ботакларына берничә сыерчык кунган икән. Аларның чем-кара түшләре кояш нурларында җемелдәп тора.

Ул да булмады, сыерчыкларның берсе кинәт урыныннан кузгалды да ояга кереп китте. Эчтә пыр тузыналар. Берничә секунд та үтмәгәндер, оядан чыпчык атылып чыкты да тиз генә куаклар арасына кереп посты.

Чыпчык артыннан ул ясаган йомшак мендәр дә тышка очты. Бераздан сыерчык оядан чыкты һәм ботакка кунды.

Мин шунда шатлыгыннан нишләргә белмичә сикергәләп торган улыма кошларның файдасы турында сөйләдем. Кошларның күбесе бер көн эчендә үз авырлыгы кадәр бөҗәк ашый.

Безнең язгы кунакларыбыз менә нинди файдалы кошлар алар!

Кошлар монда, безнең янда булганда, урман чыр-чу һәм җыр тавышлары белән тула. Кайдадыр бүтән җирдә, диңгез һәм таулар артында, урманнар буш һәм саңгырау булып калалар. Без андый чакта сагынабыз, җәен кошларның җыр һәм матур авазларын күбрәк тыңлап калмаганбыз дип, үз-үзебещне тиргибез.

Су дулкынының яз саен үзеннән үзе артуына ияләнгәнбез без. Әгәр бервакыт ул артмаса? Болыт сирәкләнмәсен өчен без барысын да эшлибезме соң?

Җир өстендә кошлар дулкыны, тере болытлар күченә. Алар өстендә күк йөзе сафмы соң? Алар астында җир мөлаеммы соң? (99 сүз.)

Шундый акыллы менә:

Егылса да еламый,

Сеңлесен дә кыйнамый.

Елаганда юата,

Курчак биреп уйната. (15 сүз.)

Якты көннән туймыйбыз;

Кулны кулга чаба-чаба

Көләбез дә җырлыйбыз.

Шуңа биеп кул чабабыз чат-чат! (23 сүз.)

Бөтен һава:

Кар өстенә шыбыр-шыбыр

Ләйсән ява.

Ләйсән,ләйсән!

Иң беренче

Язгы яңгыр!

Көчлерәк яу,

Күңелләрне син куандыр.

Җир өстенә яткан карлар

Эреп бетсен.

Басуларда эш кайны сы

Көннәр җитсен,

Без чыгарбыз бакчаларга

Ул көннәрдә,

Яшелчәләр утыртырбыз

Түтәлләргә. (41 сүз.)
(Әнәс Кари.)
Сайланма диктантлар.
Боерык фигыльләрне сайлап язарга, барлык һәм юклык формаларын күрсәтергә.
Бала йокысы.
Ак мамык мендәрнең

Эченә күмелдеп,

Ул йоклый, төсенә

Сокланып үләрлек!

Бүлмәдә шундый тын.

Кешеләр сөйләшә

Үзара шыпыртын.

Нык басып йөрмәгез!

Йоласын туйганчы,

Уята күрмәгез!

Кадерле баланың

Йокысы да назлы

Күңленә ананың!

Хәбәр бирә таңнан:

Бакчага барырга

Унбиш минут калган.

Күрә - эшләр харап.

Тагын соңга калган

Шул йокыга карап.

Тиз бакчага кит,кит!..»

Маратаңа дәшә:

-Тукта, мине көт,көт!..

Мин бит туктый белмим.

Моннан ары, зиң,зиң!

Миңа карат йөр син!..»

2. Кеше холкын күзәт, үзеңнекен ….

3. Киемеңне – яңа чагында, намусыңны яшьтән ….

4. Мал белән бай булма, күңелен белән бай ….

5. Кунак ишегеңне ачса, син йөзеңне ….

6.Аз булса да, күп итеп ….

7. Яхшылыкны онытма, яманлыкны исеңдә ….

8. Аз сөйлә, күп ….

9. Ике уйла, бер ….

10. Сөйләп күрсәткәнче, эшләп ….

Төннәрен бик нык суытып җибәрде. Җыелган суларга карындык япты, инешкә дә кагылды, аның өстенә җәяүләп йөрерлек итеп боздан күпер салып ташлады. Без анда тимераякта шуабыз. (50 сүз.)

2. Галим булмак җиңелдер, адәм булмак читендер.

3. Тыйнакның кулы эшләр, мактанчыкның теле эшләр.

4. Киеменә карап каршы алырлар, акылына карап озатырлар.

5. Әдәпле кунак китәр вакытын үзе белер.

6. Яхшы юлыннан барсаң, яхшы булырсың.

7. Яхшылык итсәң, юлда калмас.

8. Яхшылык итсәң, үзеңә кайтыр.

9. Туган телен кадерләгән халык кадерле булыр.

10. Карап торып тук булмассың.

Яфраклы агачлар да кышкы йокыга талган. Карт наратларның яшел ябалдашларына кар йомарламнары сырышкан. Алар табигать йоласына буйсынмаган, тын гына черем итәләр. Тик яшь чыршылар гына әле табигатьтән ачы сабак алып өлгермәгән. Алар, горур башларын югары чөеп, кар дәрьясына карап шаккаткан.

Җәнлекләр кышны төрлечә каршы ала. Тиеннәр үзләренә кышлык азык туплаганнар. Хәзер агач куышларында бер кайгысыз кыш чыгарга исәп тоталар. (66 сүз.)
(Натуралист язмаларыннан.)
Контроль диктантлар.
Калын хәрефләр белән бирелгән фигыльләрнең заманын күрсәтергә.
Беренче кар.
Кичтән әле ул-бу юк иде. Мәктәптән кайтканда, без кара җиргә басып кайттык. Ә менә иртәнгесен дөнья үзенә бертөрле ямьгә төренеп уянды. Кай арада килеп өлгергән диген, без иртән йокыбыздан торганда, тәрәзәләребез каршына кыш килеп баскан, җир ак мамыкка төренгән, эре-эре кар бөртекләре ашыкмыйча гына уйныйлар.

Беренче кар! Безгә яңа шатлыклар алып килүче, керфекләребезгә, иңбашларыбызга кунып, безнең белән урамда бәйрәм итеп йөрүче беренче кар, сәлам, сәлам сиңа! (67 сүз.)

Бакча инде күзгә күренеп үк үзгәргән. Яме һәм күркәмлеге дә кимегән. Тик әле матурлыгын һаман җуймаган. Бакчада кышкы алсу, буй-буй кызыл алмалар да җитәрлек. Җир аларга татлы суын эчергән. Күктәге алтын кояш пешергән (94 сүз.)

Җитез тиен:

Агач башларында яши

Кышын-җәен.

Агачлардан агачларга

Сикереп үтә,

Чикләвекләр ашап шунда

Гомер итә. (20 сүз.)

Тәрәзә башларына чыпчыклар тезелешеп куналар да, үз телләрендә нәрсәдер сөйләшкән кебек, шыбырдашалар. Кайда гына, нинди генә җирдә булмасын, язны иң беренче булып әнә шул шаян нәниләр башлый икән… Безгә күңелле. Безнең дә каядыр очасыбыз килә. Тамчылар кебек тама-тама, юл ерып китәсе иде.

Ул да түгел, җил кузгалды һәм баш түбәсенә тиярдәй куе болытларны куып таратты. Ялтырап кояш чыкты. Болай булса, гөрләвекләр йокыларыннан уянасы һәм язгы җырларын башлыйсы иде… Әмма эш гөрләвекләргә үк барып җитмәде. Гүя болытлар ачуландылар да кире әйләнеп киделәр… Көн кичкә авышканда, янә ябалак-ябалак җепшек кар ява башлады. (68 сүз.)

Җирне ап-ак иткән.

Чыршы, каен, имән

Кардан чикмән кигән.

2. Утта янмый, суда батмый.

3. Аяксыз, кулсыз капка ача.

4. Канатсыз, йонсыз нәрсә оча?

5. Йомры, йомшак сары йомгак

Йөгереп йөри чирәмдә. (32 сүз.)

1. 
   Дәресләр беткәч сез нишлисез?
   
2. 
   Инглиз теле дәресләре кайсы көннәрдә була?
   
3. 
   Төлке нинди була?
   
4. 
   Бүгенге һава торышы нинди?
   

Диңгез, елга һәм күлләрнең үз акчарлаклары бар.

Акчарлаклар безнең елгаларга, күлләргә Каспий диңгезеннән, көньяк елгалардан апрель башларында кайталар. Башта алар төркем-төркем булып яшиләр. Аннан соң оя ясыйлар, бала чыгаралар.

Идел. Акрын гына йомшак җиләс җил исә. Су өсте җемелди, ялтырый. Елга өстендә акчарлаклар уйный. Әнә берсе суда утыра. Ул ак канатларын җилкән итеп каера да күкрәге белән су яра.

Тирә-як тып-тып иде, аз гына да җил исми иде. Ә кыңгыгырау чәчәкләр талгын гына тирбәләләр, нидер тыңлагандай, бераз туктап торалар да тагын сизелер-сизелмәс кенә тирбәнә башлыйлар.

Чү! Юкка гына тирбәлмиләр, ич бу чәчәкләр. (89 сүз.)
(Р. Төхфәтуллин.)