1 нче сыйныф. Әзерлек чоры

Һәр авылның үз чишмәсе бар. Кешеләр чишмәләренә … исемнәр биргәннәр. (51 сүз.)

Күмер кара, ә шикәр (нинди?)

Суган ачы, ә алма (нинди?)

Көн якты, ә төн (нинди?)

Җәй көне көн җылы, ә кыш көне (нинди?)

Боз каты, ә кар (нинди?)

Диңгез зур, ә күл (нинди?) (38 сүз.)
Хәтер диктанты.
Омонимнарны табып, асларына сызарга, мәгънәләрен аңлатырга.
Фәридә бара суга,

Галәви кирпеч суга.

Миңлекәй печән чаба,

Сәлим авылга чаба.

Әхмәди утын яра.

Хөршидә бәйли яра. (18 сүз.)

1. 
   Батыр (батырлык, батырларча, батыраю, батырлану).
   
2. 
   Эш (эшче, эшли, эшле, эшләү).
   
3. 
   Күз (күзлек, күзәтү, күзле, күзчән).
   
4. 
   Таш (ташчы, ташлык).
   
5. 
   Баш (башлык, башлы, башчы).
   
6. 
   Агач (агачлык, агачлы).
   
7. 
   Көтү (көтүче, көтүлек).
   
8. 
   Бас (баскыч, басма).
   
9. 
   Дус (дуслашу, дуслык).
   
10. 
    Як (якташ).
    
11. 
    Ач (ачлык, ачылу).
    
12. 
    Исән (исәнлек).
    
13. 
    Көрәш (көрәшче, көрәшү).
    
14. 
    Каен (каенлык).
    
15. 
    Бер (берәү, бердәмлек).
    
16. 
    Оч (очучы, очкыч).
    

Начар юлларга кермәс;

Ялкау балалар кебек,

Үзен уенга бирмәс…

Юл куяр зур кешегә;

Моның кебек Баланы

Яратмас Кеше нигә?! (25 сүз.)

Бик матур ул яшеллек дигән нәрсә! Кайда гына яшәсәк тә, тирә-юнебезне яшеллек белән бизәргә тырышабыз. Агачлар утыртабыз,чәчәкләр үстерәбез. Без яшеллекне матур булганга күрә генә хөрмәт итмибез. Ул җир йөзендәге барлык тереклекнең, кешкләрнең төп яшәү чыганагы. Яшел үсемлекләр җан ияләренә яшәү өчен кирәкбулган кояш нурларындагы энергиядән файдаланырга мөмкинлек бирә. (63 сүз.)

ата - … җиләк - …

хатын - … үрле - …

өс - … аш - …

исәнлек - … сирәк …

ала - … ипи - …

мал - … чыбык - …

хат - … аз - …

Борын яулыгы - … .

Баш шәһәр - … .

Таш кебек каты күмер - … .

Кояш чыгу ягы - … .
Контроль диктантлар.
Көнчыгыш көзе.
Көнчыгышта көзнең иң матур чагы. Агачларның кызгылт-сары яфраклары җилдә селкенә. Күк йөзе зәп-зәңгәр. Диңгез тын. Анда-санда яткан балыкчы көймәләре диңгез күкрәгендә әкрен генә тирбәләләр. Әрле-бирле очкан акчарлаклар балыкчыларны үзләре белән чакыралар.

Ара-тирә очлы башлы янар таулар күренеп китә. Зәңгәрсу пәрдәгә төренгән офыктагы бу сопкалар күренер-күренмәс кенә утыралар.

Дулкын-дулкын булып, берсе өстенә икенчесе үрмәләгнсопка итәӨкләре алтын-көмеш белән чигелгән сыман булып күренәләр. (61 сүз.)

(Идрис Туктар буенча.)
Урманның дусы.
Табигатьнең иң гүзәл почмагы – урманнар. Елның кайсы гына вакыты булмасын, урман безне үзенә тарта. Ләкин урманнарны сакларга кирәк. Урманның дусы агачларны сындырмый, яфракларны һәм чәчәкләрне өзми. Ул кош ояларың туздырмый. Кошлар урманнарны корткычлардан саклыйлар. Корткычлар агач кайрысын бозалар, яфракларны тишәләр.

Урман дусы урманда ут якмый, янгын чыгармый. (47 сүз.)

1. 
   Парлы сүзләрне тулысынча язарга:
   

… - яфрак, … -бөкре, сап - … , … - чага.

2. 
   4 нче җөмләдәге сүзләрнең калын кушымчалары асларына сызарга.
   

3. 
   Эш тамырыннан ясалган сүзләр уйлап язарга.
   

Мин урамга чыктым. Бер тузан юк, саф һава. Шул арада кыш бабай битне чеметеп алды. Ләкин мин аңа үпкәләмәдем, аның бөтен эше шул бит. (53 сүз.)

Кычытканны чапкач, без анны учмаларга бәйләдек. Ул учмаларны ферманың чормасына киптерергә элдек. Алар анда җилләп киптеләр. Кипкән кычытканны кыш көне хайваннарга ашаттык.

Кычыткан ул шундый файдалы үсемлек. (50 сүз.)
(Атилла Расих буенча.)
Бирем. Кычыткан сүзенең килешләрен билгеләргә.
Сыйфат.
Сүзлек диктант.
Иксез-чиксез, ирекле-ирексез, аклы-каралы, аксыл-сары, саргылт-көрән, үзсүзле, күзачкысыз, мәгънәле, мәхәббәтле, намуслы, тиңдәшсез, ак, кара, яшел, сары, зур, кечкенә, түгәрәк, серле, моңсу, ямьле, көчле, яңгырлы, тозлы, татлы.
Күрмә диктант.
Бирем. Исемнәрне үзләре бәйләнгән сыйфатлар белән күчереп язырга.
Сандугач.
Ямьле язны котлап,

Зур бакчада

Ак чәчәкләр аткан алмагач.

Алмагачның нечкә ботагында

Кагына-кагына сайрый сандугач.
Нәфис тавышы белән тойгыларның

Иң нәзек кылларын чиртә ул,-

Бәйрәм кебек якты яз иртәсен

Чиксез сөеп тәбрик итә ул.

Баскан ботак очын

Тибрәп-тибрәп алган чагында

Таң калдыргыч матур тавышлары

Күңеллерәк яңгырый тагын да.
Үзе кебек дәртле тойгыларның

Иң нәзек кылларын чиртә ул,-

Бәйрәм кебек якты яз иртәсен

Сөеп шулай тәбрик итә ул. (67 сүз.)

Зәп-зәңгәр диңгез киңлекләре буйлап ике бала китеп бара. Мин шул кояшлы ярга карыйм. Алар өстеннән ачык диңгезгә акчарлаклар оча. Көчле канатлары кошларны еракка-еракка, ә, бәлкем, чит ярга алып китәр. Шундый тату, бәхетле балаларның шатлыклы көлүләрен кошлар шунда җиткерә алса иде. (60 сүз.)

Кыз моңсу күзләре белән озак итеп алмага карап торды. Ләкин ул кызыл алманы ашарга ашыкмады. Чулпан кулындагы алманы иң якын иптәшләре белән бүлешеп ашады. Алар алманың вак төшләрен мәтәп бакчасына якынырак бер җиргә утырттылар.

Күп тә үтмәс, ул орлыклардан тагын да тәмлерәк алмалар үсәр. (66 сүз.)
(Идрис Туктар буенча.)
Сыйфат дәрәҗәләре.
Аңлатмалы диктант.
1. Бу урманда юан һәм озын агачлар бик күп. 2. Ясалма җылылык безнең авыл хуҗалыгына күбрәк файда китерәчәк. 3. Бу аланда ап-ак чәчәкләр, кып-кызыл җир җиләкләре бизәп тора. 4. Хлорофилл бөртекләре яшел төстә була, шуңа күрә яфраклар ямь-яшел булып күренәләр. 5. Кайдандыр җил чыгып. Аксыл болытларны куып алып китте. 6. Төньяктан салкынча җил исте. 7. Урман артыннан күгелҗем кара болыт күтәрелде.
Сан.
Аңлатмалы диктант.
1. Туган телебез – татар теле.
Татар теле … Тугач та иң газиз кешеңнән ишетә башлаган, күп гасырлык тарихы булган, Тукайлар нигез салган, 7 миллион халык сөйләшкән, дөньдагы иң дәрәҗәле 14 тел исәбенә кергән, чит илләрдә дә өйрәнелә торган, утларга-суларга салсалар да, чукындырсалар да, ассалар-киссәләр дә исән калган, иң-иң авыр кимсетүләргә дә түзгән, сынмаган-сыгылмаган, баш имәгән горур татар теле! (56 сүз.)
Саннарның сүз белән дөрес язылышын аңлатырга.
2. Грамматик биремле диктант.
Саннарны сүз белән язарга.
Сугышчан дуслар 1945 нче елның 3 нче ноябрендә соңгы мәртәбә партия җыелышына өчәүләп килделәр.

Менә шунда алар ел саен икешәр мәртәбә - 2 нче майда һәм 3 нче ноябрьда очрашырга сүз куештылар.

Шуңа күрә алар һәр елны Мәскәнең Зур театры алдында көндезге сәгать 12 дә очрашалар. Аларның берсе – курку белмәс татар кызы Мәгүбә Сыртланова. (48 сүз.)
(Ләбибә Ихсанова буенча.)
Фигыль.
Ирекле диктант.
Ана йөрәге.
Сәлимә әби белән Зөфәр мәктәп бакчасына керделәр. Аларны бирегә Белоруссиянең Яңа авыл укучылары чакырган иде. Бакчада чәчәкләр арасына һәйкәл куелган. Монда Сәлимә әбинең геройларча һәлак булган улы Газиз күмелгән. Сәлимә әбинең йөрәге «жуу» итте. Ул кинәт туктап калды һәм күкрәген тотты. Аның аяк буыннары хәлсезләнде. Аларны зурлап каршы алган мәктәп директоры әбинең хәлен бик тиз аңлады. Ул аңа утырырга урын күрсәтте. Шул арада Зөфәр дә бакча мәйданындагы мәгърур һәйкәлне күреп алды һәм шунда ашыкты.

Бер белорус укучысы китергән чишмә суын эчкәч кенә, Сәлимә әбигә хәл кереп китте. Ул акрын гына башын югары күтәрде һәм улы Газиз янына атлады. (97 сүз.)

Ә мәктәп укучылары тырышып укыйлар. Дәресләр беткәч тә тырышып эшли алар: йорт тирәләрен җыештыралар, сыерчык оялары ясыйлар, яңа җырлар өйрәнәләр. Мәрьям белән Әгъләм кебек оста биючеләр дә бар. (61 сүз.)

Нинди бердәм үзләре! Хәттә ояларын да бер тирәгәрәк ясыйлар. Оялары без яши торган җирләрдә була. Бакча һәм урам агачларында. Безнең дус күргәнлекне беләләр.

Бу шатлыкка тагын бер куаныч өстәлде. Кара каргалар белән бер үк тирәдә күңелле сабан тургайлары күренде. Алар туган якларын сагынып кайтканнар. Язның күген, киң кырын сагынганнар. (67 сүз.)
(Гарәфи Хәсановтан.)
2 .Фигыльләрне генә сайлап, аларны күплек санда куеп, парлап язярга.
Менә бер заман көртлекләр генә түгел, тукраннар да язны тойды: томшыклары белән барабан кагарга тотынды. Урман түреннән бүтән тукраннар җавап бирә торды.

Яз-матурны агачлар да сизде. Күләгә яктан шактый тар, кояшлы яктан шактый киң булып, урман тирәләре ачылды. Чөнки язгы кояш, яктыртып кына калмыйча, җылытып та куйды. Җылы нурлар, һәр агач кәүсәсеннән чагылып, төп тирәләрен эретте. Киң бүрәнкәләр ясалды. Былтыргы үләннәр күренде.

Кызыл таллар бөреләрен ачты. Зур соры бөреләр, үз өсләреннән кысан кабыкларын ташлап, иркенәеп, йонлачланып калды. (76 сүз.)
(Гарәфи Хәсәновтан)
Үткән заман хикәя фигыль.
1. Шигырьне укы. Калын хәрефләр белән бирелгән фигыльләрне үткән заманга әйләндереп, шигырьне үзгәртеп, күчереп яз.
Минем бакчам.
Ишек алды түрендә

Нәни бакча үстерәм;

Иртә торгач, шатланып,

Шул бакчага йөгерәм.

Чәчәк ата гөлләрем,

Алар белән күңелле

Үтә минем көннәрем.

Ямь-яшел түтәлләрем.

Җәйнең ямьле көннәрен

Әрәмгә үткәрдем. (35 сүз.)

Әйтерсең лә иләктән.

Йөгерешеп кайтабыз без

Дүрт – биш алай җиләктән.

Керәләр дә муеннан,

Җып-җылы булып җылынып

Тәгәриләр куеннан.

Бөртеге дә калмады,

Күлмәк-ыштан сыгып-сыгып,

Сыгып-сыгып алмалы.

Иләк түгел, чиләктән –

Ашыкмыйча атлыйбыз без:

Эләгәсе эләккән. (50 сүз.)

Бөркелеп хуш исе килсә,

Нечкәрә күңелебез:

Сөенәбез, көләбез –

Бик сабый күңелле без.

Күмәч пешерүчеләр без!

Мәклесен һәм мәксезен,

Түгәрәген, сырлысын …

Табыныгыз мул булсын!

Кулларда камыр булсын!

Тик эшебез уңганнарның

Хезмәте чаклы булсын,

Күзләрдә чаткы булсын,

Йөзебез якты булсын!

Сөйләшмибез артыгын,

Кабарт, из, бас тизрәк!

Әвәлә, сал тизрәк!

Күмәч кирәк! Күмәч кирәк!
(Равил Файзуллин.)
2. Боерык фигыльләрне тап, аларны берлектә һәм күплектә яз.
Киләчәк заман хикәя фигыль.
Киләчәк заман хикәя фигыльләрнең санын, затын, барлык-юклык формасын билгеләргә.

1. 
   Карап торып тук булмассың.
   
2. 
   Эш сөйсәң, ил сөяр.
   
3. 
   Эше ачы булса, ашы тәмле булыр.
   
4. 
   Эшкә мавыккан кешенең эче пошмас.
   
5. 
   Эшләгән үлмәс, эшләмәгән көн күрмәс.
   
6. 
   Эшләп ашасаң,тәмле булыр.
   
7. 
   Эшләгән ашар, эшләмәгән башын кашыр.
   
8. 
   Ялкаулык ачтан үтерер, тырышлык бәхет китерер.
   
9. 
   Эшле килер – эш арттырыр,
   

10. Киеменә карап каршы алырлар, акылына карап озатырлар.

11. Яхшы юлыннан барсаң, яхшы булырсың.

12. Кунак кыстамый булмас, хуҗа кыстамый булмас.

13.Яхшыга ияр, яманны тибәр.

14. Әдәпле кунак китәр вакытын үзе белер.

1. 
   Бала (йоклый, уйный, сикерә).
   
2. 
   Укучы (яза, укый, саный, эшли).
   
3. 
   Кош (оча, чүпли, сикерә, утыра).
   
4. 
   Машина (туктый, бара, кычкырта).
   
5. 
   Үрдәк (йөзә, чума, ашый, оча).
   

Камышларны ике якка аерып, суга кердем. Анда, сыңар канаты белән талпынып, бер кыр казы очарга маташа, ләкин булдыра алмый, туктый. Мин анны җиңел генә тотып алдым да өйгә алып кайттым. Кыр казын шунда ук йорт кошлары өчен ясалган ояга яптым. Табакка су белән икмәк салып, кадерле кунагымның алдына куйдым. (76 сүз.)

1. 
   Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз.
   

2. 
   Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләрен билгелә.
   

3. 
   Бирелгән фигыльләрне боерык фигыль формасында язарга.
   

Без, башларыбызны иеп, бераз тын тордык. Обелиск янына бик күп чәчәк бәйләмнәре куйдык. (53 сүз.)

1. 
   Җөмләне сүз төркемнәре һәм җөмлә кисәкләре ягыннан тикшерергә.
   

2. 
   Текстагы фигыльләрнең заманнарын билгеләргә.
   

Бик оста ул телгә (дә).

Бер гадәте бар ләкин

Ошамыйдыр кемгә (дә).

Мин зур инде, үстем, ди.

Зур гына (да) түгел мин

Җитми миңа һичкем, ди.

Үсә күзгә күренеп,

Булган инде чәче (дә)

Тасма куеп үрерлек.

Авыз-борын салына.

Бик арыган, имеш, ул,

Күтәреп бар аз гына.

Көз җиткәч (тә) җавап бар:

Язын – җепшек, көз – пычрак,

Бата, имеш, аяклар …

Инде үскән Ләлә ул.

Картайганчы күтәртеп

Йөртер микән әллә ул?! (77 сүз.)

Конфет – прәнник сата.

Ул эшләгән кибет (тә)

Бар ак күмәч (тә), сөт (тә).

Әйбер ала күп кеше –

Олысы һәм кечесе.

Һәммәсе мактап китә,

Апамны хөрмәт итә. (27 сүз.)

Агачлар басуларны салкын һәм коры җилләрдән саклыйлар, җиргә дым тупларга ярдәм итәләр. Су белән җил эрозиясенә каршы да көрәшәләр алар. Иген кырларын урап ала торган полосаларның да файдасы әйтеп бетергесез.

Урмансыз як сайрар кошларга да бик ярлы була бит әле ул. Ә без һәр язның сандугачлар белән килүен яратабыз. Шуңа күрә урманнарны саклагыз! (76 сүз.)
(Натуралист язмаларыннан.)
Контроль диктант.
Безнең песи.
Кайбер гадәтсез песиләр гел эзләнеп кенә йөриләр. Алар ачык калган ашамлыкны чәлдерергә генә торалар. Кеше күрмәгәндә, ашка да борын тыгарга өлгерәләр.

Безнең Мияубикә бер әйбергә дә тими. Ул Кеше ашаганны да карап тормый. Ашыйсы килгәч тә, савыты янына килә. Мияубикә үзенә ашарга салганны сабыр гына көтеп утыра. Ашап туйгач та, битен юа башлый. (50 сүз.)

Сугыш башлангач, Муса сугышка китә. Ул сугышта бик каты яралана һәм фашистларга әсирлеккә эләгә.

Муса Җәлилне фашистлар үтерделәр. Ләкин аның ялкынлы шигырьләре озак еллар буена яңгырап торачак. (60 сүз.)
(Шагырьнең сеңлесе Хәдичә Җәлилова истәлекләреннән.)