Салықтармен бюджетке төленетін басқа міндетті телемдердің түсуінің қазіргі жағдайын талдау (ОҚО мысалы негізінде)

Қазіргі таңда Оңтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік бюджетке салық түсімі күннен-күнге артуда. Мүның себебін облыс көлемінде шағын жэне орта бизнес субъектілерінің артуымен түсіндіреді. Мысалы: 2005 жылы тіркелген шағын биснес субъектілерінің саны 312,2 мың болып 117,5 млрд. тенгенің өнімі өндірілген. Осының нәтижесінде шағын кәсіпкерлердің жергілікті бюджетке 5 млрдтан астам теңге салық төлегенін айтып өтуге болады.

Өткен жыл облысымыздың экономикасы үшін жаман болған жоқ. Жергілікті атқару органдарының әлеуметтік, экономикалық саладағы мақсатты жүмыстары өз жемісін берді десе де болады. Бүгінгі таңда халықтың тұрмысы түзеле бастады. Егер халыктың тұрмыс-тіршілігін өлемдік тәжірибе анықтамасымен сипаттасақ, кедейлер өздерінің азық-түлік емес тауарлар мен әртурлі қызметтерге деген қаржысын үнемдей отырып, табысының негізгі бөлігін азық-түлікке жұмсайды екен. Ал бізде тұрғындардың азық-түлік тауарларына жүмсаған шығыны 4,6 пайызға төмендеген, керісінше азық-түлік емес тауарларға деген сүранысы артқан. Сондықтан да болар экономикалык өсім тауар өндіру мен қызмет көрсетудің жоғары қарқыны есебінен мүмкін болыгі отыр. Тұрғын үй қүрылысы мен ауыл шаруашылығында едәуір ілгерілеушілік бар. Ел экономикасындағы түрақты тенденциясы ішкі және сыртқы сауда көрсеткішіне де оң әсерін тигізіп отыр. Бөлшек сауда айналымы 2005 жылы 5 пайызға өсті. Кейінгі жылдары экономика жағдайының жақсаруы бюджеттік кіріс бөлігінің артуына оң ықпал етуде. Меклекеттік бюджеттін кірісі 47999,1 млн. теңгені құрап, жоспар 108,3 пайызға орындалды. Өткен жылмеі-салыстырғанда түсім көлемі 9,7 пайызға ұлғайды. Жергілікті бюджеттің кіріс бөлігі 21446,4 млн. теңгеге жетіп, жоспар 101,6 пайызды межеледі. Яғни, 2005 жылмен салыстырғанда 11,6 пайызға артық орындалды. Кіріс бөлігінің орындалу жоспарын төмендеп кестеден көруге болады (кесте 7).

Кесте 7

орындалу жоспары

Бюджет кірісі негізінен түсімнің жалпы тармағында 76,3 пайыздық үлес бар заңды түлғалардан алынатын корпоративті табыс салығынан, ҚҚС-нан әлеуметтік салықтан, акциядан түсетін алымның есебінен қалыптасты.

Өткен жылмен салыстырғанда бюджет түсімі ҚҚС-ы бойынша - 1297,5 млк теңгеге /12,6%/, әлеуметтік салық - 890,8 млн. теңгеге /11,5%/, жеке тұлғалардаі алынатын жеке табыс салығы - 519,6 млн. теңгеге /16,4%/, мүлік салығы - 261, млн. теңгеге /26,1%/, көлік құралдарына салынатын салық - 73,7 млн. теңгеге /22,9%/, көсіпкерлік қызметті тіркеуден түсетін салық - 3,3 млн. теңгеге /11,5%/, заңды тұлғаларды тіркеуден түсетін салық - 5,6 млн. теңгеге /31,3%/ артты.

2005 жылы бюджетке түскен негізгі салық түрлерінің көлемін кестеден көруге болады.

Кесте 8

2005 жылғы негізгі салық түрлерінен түскен түсімнің жалпы көлемі

Өткен жылмен салыстырғанда салықтың төрт түрі бойынша түсім азайды. Олар: заңды тұлғалардан түсетін корпоративті табыс салығы - 109,1 млн. теңге /2004 жылға қарағанда 99,0%/, жер салыгы - 1 млн. теңге /2004 жылға қарағанда 99,7%/, бірыңғай жер салығы - 18 млн. теңге /71,6%/, акциз - 5,2 млн. теңге /99,9%/ болды.

Өткен жылмен салыстырғанда облысты тұтас алғанда бюджет төлемі бойынша қарыз 296,2 млн. теңгеге азайып, 1436,5 млн.теңгеге құрады.

Оңтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік бюджетке салық күннен-күнге артуда. Мұның себебін облыс көлемінде шағын және орта бизнес субъектілерінің артуымен түсіндіреді. Мысалы: 2004 жылы тіркелген шағын биснес субъектілерінің саны 312,2 мың болып 117,5 млрд. тенгенің өнімі өндірілген. Осының нәтижесінде шағын кәсіпкерлердің жергілікті бюджетке 5 млрдтан астам теңге салық төлегенін айтып өтуге болады.

Өткен жыл облысымыздың экономикасы үшін жаман болған жоқ. Жергілікті атқару органдарының әлеуметтік, экономикалық саладағы мақсатты жұмыстары өз жемісін берді десе де болады.
Кесте 9

Қазақстан Республикасы бойынша жергілікті бюджет түсімдері (01.01.2004-01.01.2005 жылдар бойынша орындалуы)

Жергілікті бюджет бойынша 2004-2005 жылдардығы түсімдердің салыстырсалы көрсеткіші 25,3 пайызға артып отыр. Мәліметтер бойынша және жоғарыдағы кестеден жергілікті бюджеттің түсімінің жылдан - жылға оңтайлы дәреже беріп отырғандығын байқауға болады. 2005 жылдың қаңтар айындағы көрсеткіш 2004 жылдың қаңтар айындағы көрсеткішке қарағанда 123,1 млрд. теңгеге артқан.

Жергілікті бюджет түсімдеріне Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша талдау жасайтын болсақ төмендегі келтірілген мәліметтерден көруге болады.

2004-2005 жылдардың қаңтар-сәуір айларына Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кірістердің түсімі туралы мәліметтер сүйене отырып талдау жасауға болады. Жылдың басынан төрт ай бойынша бюджет кірістерін байқап көрейік.

Кесте 10

ОҚО бойынша бюджет кірістерінің түсімі (2004 - 2005 жж қаңтар-сәуір айлары)

Кестеден көріп отырғандай, 2005 жылдың төрт айлық көрсеткіші бойынша ОҚО бюджет кірістері 129,1 пайызға орындалған. Өткен жылмен

салыстыратын болсақ, нақты орындалған түсім көлемі 86375 мың теңгеге артық орындалған. Оның ішінде салық түсімі мен бөлінген субвенция түсіміне келетін болсақ, салық түсімінің орындалуы 101,6 пайызды құрайды, яғни екі жылдағы төрт айлық көрсеткіш бойынша жоспардан пайыздық көрсеткіші артық орындалған, дегенмен, өткен жылмен салыстырғанды салық түсімі 9,2 млн теңгеге төмендеген. Республикалық бюджеттен бөлінетін субвенция кірісі 2005 жылдың төрт айы бойынша жоспардан артығымен орындалса, керісінше, 2004 жылдың көрсеткіші бойынша жоспардан кем орындалғандығын байқап отырмыз, яғни 98,7 пайызды қүрап отыр.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жергілікті бюджетке түскен салық түсімдерін салық түрлері бойынша талдау жасайтын болсақ келесі кестеден көруге болады.

Оңтүстік Қазақстан облысының салықтардың түрлері бойынша жергілікті бюджетке түскен салық түсімдері (2005жылдың қаңтар-сәуір айларына)

Оңтүстік Қазақстан облысының салықтардың түрлері бойынша 2005 жылдың қаңтар-сәуір айларындағы жергілікті бюджетке түскен салық түсімдеріне талдау жасай келе, әлеуметтік және акциз салықтарынан басқалары жоспардан артық орындалғанын көріп отырмыз, яғни жеке табыс салығының орындалуы 106,5 пайызды құрайды, мүлік салығы 107,3 %-ға, жер салығы 124,2%, көлік салығы 115,8%, біріңғай жер салығы 106%-ға орындалған. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша аудандар мен қалалардың салықтық түсімдерін төмендегі кесте бойынша (кесте 12) талдауға болады.

мың теңге

Республикалық бюджетке 26,6 млрд теңге түсті. Бұл жалпы табыс сомасының 55,3 % . Жоспар 14,3 % орындалып, өткен жылға қарағанда түсім 8,3 % артты.

Жергілікті бюджеттің кіріс бөлігі 21,5 млрд. теңгені құрап жоспар 101,6 % орындалды. Яғни 2004 жылмен салыстырғанда түсім 11,6 % артып отыр. Бюджет кірісі негізінен түсімнің жалпы тармағында 76,3 пайыздық үлесі бар заңды тұлғалардан алынатын корпоративті табыс салығынан, ҚҚС-нан, әлеуметтік салықтан, акциядан түсетін алымның есебінен қалыптасты.

Өткен жылмен салыстырғанда бюджет түсімі ҚҚС-ы бойынша-1297,5 млн. теңгеге /12,6%/, әлеуметтік салық-890,8 млн. теңгеге /16,4 %/ , мүлік салығы -261,5 млн. теңгеге /26,1%/, көлік құралдарына салынатын салық- 73,7 млн. теңгеге /22,9%/, кәсіпкерлік қызметі тіркеуден түсетін салық -3.3 млн. теңгеге / 11,5 %/ , заңды тұлғаларды тіркеуден түсетін салық- 5,6 млн. теңгеге 31 пайызға артты. 2005 жылы бюджетке түскен негізгі салық түрлерінің өткен жылмен салыстырғанда салықтың төрт түрі бойынша түсім азайды. Олар заңды тұлғалардан түсетін корпоративті табыс салығы-109,1 млн. теңге.2003 жылға қарағанда 99,0 пайыз. Жер салығы - 1 млн, теңге / 2003 жылға қарағанда 99,7 пайыз/. Бірыңғай жер салығы -18 млн млн. теңге /71,6 пайыз/ , акциз -5,2 млн. теңге /99,9 пайыз/ болды.

Өткен жылмен салыстырғанда облысты тұтас алған бюджет төлемі бойынша қарыз 296,2 млн. теңгеге азайып 1436,5 млн. теңгені құрады.

Оңтүстік Қазақстан облысының облысы бойынша өнеркәсіп өнімдерін өндіру 2002 жылы өткен жылмен салыстырғанда 36,9 пайызға өссе, 2003 жылы есім 17,6 пайызқұрады, ал 2003 жылы нақты әнім көлемінің индексі 2001 жылмен салыстырғанда 124 пайызды құрады. Тиісінше облысымыздың бюджетінің кіріс бөлігі 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 60,5 пайыз, 2002 жылы 1,2 пайыз есті. Облыс бюджетінің кіріс белігі 2003 жылы 22,6 пайыз есіммен бекітілді. 2002 жылдың нақты түсімдеріне сүйенсек 2000 жыл денгейімен салыстырғанда корпорациялың табыс бойынща 81,6 пайыз, меншік табыс салығы бойынша - 66,5 пайыз, әлеуметтік салық бойынша 60,4 пайыз, акцизден-145,3 өсім байқалды. Жалпы 2004 жыл акциздік өнімдерді дамытуға бағытталғандығын атап өту керек. Облыстың жергілікті атқарушы органдары салың салу базаларын ұлғайту және салықтың бюджетке толық түсуін қамтамасыз етуде елеулі шараларды жүзеге асыруда /26/.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша бюджеттің еткен жылға арналған кіріс белігі 41231,1 млн. теңге деп жоспарланған. Ол көрсеткіш 99,6 пайызға орындалды. Оның 46,6 пайызы салық және басқа да төлемдер түрінде түсетін меншік кірістері, 52,3 пайызы субвенциялар, 0,8 пайызы несиелерді жабудан түсетін қаржылар. Облыс бюджетінің кіріс бөлігіне 19223,5 млн. теңге түсті. Бұл белгіленгеннен 5,8 пайызы артық. Өткен жылмен салыстырғанда 1058,6 млн. теңге артық түскен. Облыстық бюджеткірісінің 97,1 пайызы салық түсімдері. Салыққа жатпайтын кірістер -1 пайыз. Ал 1,9 пайызын капиталмен жасалған операциялар құрайды.

Талдау арқылы бюджетке келіп түсетін салықтардың артқанын байқауымызға болады. Салықтардың артуына себепші болған салықты, яғни салық түсімдеріндегі әрбір салықтық үлес салмағын -кестеден көруімізге болады (кесте 13).

Кесте 13

2004-2005 жж. салықтар мен төлемдердің республика бойынша түсімдері

Төмендегі кестедегі талдау арқылы әрбір салықтық салық түсімдеріндегі алатын үлесін анықтауымызға болады.

Бұл кестеде көріп отырғанымыздай жалпы салықтық түсімдер ішінде корпорациялық табыс салығы 2003 жылы 40,3 пайызын, 2004 жылы 20,3 пайызын, ал 2004 жылдық бірінші қаңтарынан бастап Қазақстан Респубикасынық заңына сәйкес республикалық бюджетке аударылады. Осы жылдарды бұл салықтардың ең көп үлесін әлеуметтік салықтарға тиесілі болып отыр. Ал 2004 жылы жалпы салықтардың ішіндегі ең аз орындалғаны жер салығы және көлік құралдар мен мүлік салықтары болып отыр.

Оңтүстік Казақстан облысының салалары әртүрлі динамика дамуда, сондықтан әрбір саладан түсетін салықтық түсімдер де бірдей болмайды.

2004, 2005 жылдардағы экономикалық қызмет түрлерінен ірі және мамандандырылған салалардың ел қазынасынан төлеген салықтар мен төлемдер түріндегі кірістерін кесте түрінде көрсетуге болады (кесте 14).

Кесте 14.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша экономикалық қызмет түрлерінен бюджетке түсімдері

(мың теңге)

Жоғарыдағы динамикадан көріп отырғанымыздай 2005 жылдың қаңтар айында бюджекетке төленетін салықтар мен алымдардың түсім көлемі едәуір өскен.

Салықты төлемеу себебінің бірі салық төлеушілер жағынан заңға сенімнің болмауы болып табылады. Заңға сенімді туғызу үшін заңдардың біріншіден тұрақтылығы, сонымен қатар олардың мүдделерін қорғау дәрежесін қамтамасыз ету қажеттілігі пайда болды. Салық жүйесіне сенім дәрежесі жалпы салықтар мен оларды есептеу механизмі және олардың түсуін бақылау әдістері жиынтығына қатысты болып табылады. Ол өз жағынан келесі факторларға байланысты:

• 
  салық төлеушілердің менталитеті және азамат позициясына, яғни
  қоғам сана деңгейіне, экономикалық сауыттылығы және салық
  мәдениетіне;
  
• 
  мотивация ерекшеліктеріне, яғни салық реформасының
  табыстылығына салық төлеушілердің жеке қызығушылық дәрежесіне;
  
• 
  салық телеушілердің салық жүйесінің және оның бөлек бөлімдерінің спецификасын түсіну және терең білімдеріне;
  

Корпорациялық табыс салығы бойынша заң бұзушылықтар көбінесе декларацияны толтырғанда салықтар мен салық салынатын табысты азайту мақсатында жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді көбейтіп көрсету есебінен жіберілді.

Заңды тұлғалардың қосылғакн құн салығы бойынша облыстық салық комитетінде 2827 салық телеуші есепке түр. 2004 жылы қосылған құнға салынатын салықты.бюджетке дұрыс аудару және уақытылы төлеу мәселесі бойынша облыстағы 664 шаруашылық субъектілеріне құжаттық тексеру жүргізілді, осылардың ішінен 300 шаруашылық субъектілеріне салық заңдылығын бұзушылық анықталды. Құжаттық тексеру нәтижелері бойынша бюджетке барлығы 329,5 млн. теңге есептелді, 247,4 млн. теңге (75,1 пайыз) бюджетке өндіріліп алынды.

Акциз салығы бойынша облыста 2003 жылы 102 салық төлеуші тіркеуге алынған. Жыл ішінде 65 төлеушіге заң бұзушылықтар анықталды және тексеру бойынша акциз салығы мен айыппұлдарды қоса алғанда бюджетке барлығы 757,2 мың теңге есептелді, бюдетке өндірілгені 62,9 пайыз немесе 476,5 мың теңге.

Обылыс бойынша әлеуметтік салықтың төлеушілері ретінде 4616 заңды тұлға тіркелегн. Ағымдағы жылдың бірінші жарты жылдығымен салыстырғанда бұл көрсеткіш жаңадан құралған субъектілер есебінен 99 бірлікке көбейген. Құжаттық тексеруге 719 салық төлеушілері қамтылған, осылардың 172 салық төлеушілерінде заң бұзушылықтар анықталған. Тексеру нәтижелері бойынша бюджетке аударылатын 81037,7 мың теңге есептелді, ал бюджетке нақты түскені 15,2 пайыз немесе 12303,2 мың теңге.

Заңды тұлғалардың жер салығы бойынша 937 салық төлеуші есепке алынған. Ағымдағы жылдың бірінші жарты жылдығымен салыстырғанда жаңадан құралған кэсіпорындар есебінен 2 бірлікке көбейген. 367 салық төлеушілерге құжаттық тексеру жүргізілген, және осының 23 жағдайында салық заңдылығы бұзылған, нәтижесінде 2653,8 мың теңге сомасында салық есептелген, бұдан бюджетке аударылғаны 587,6 мың теңге.

Заңды тұлғалардың мүлік салығы бойынша есепке 1107 заңды тұлға алынған. 371 кәсіпорындар құжаттық тексерулерге қамтылған. 24 кәсіпорында заң бұзушылықтар анықталды, оларға 278,3 мың теңге айыппұл салынған. Осы сомадан бюджетке 32,6 пайызы, яғни 90,8 мың теңге өндірідің Жеке тұлғалардан алынатын әлеуметтік салық бойынша есепке 7245 азамат алынған. Құжаттық тексеру 76 жеке тұлға қамтылған, олардың 37 жағдайында 10085,8 мың теңге көлемінде заң бұзушылықтар анықталды.

Салық қызметі органдарының бақылау - экономикалық жұмысын өткізу барысында шығынды кәсіпорындарға басты назар аударылады. Олардың санының өсуі бюджет табысы бойынша болжамның дұрыс орындалмауының басты себептерінің бірі болып табылады. Есептелген салық мемлекет алдындағың борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне төленуге жатады. Салықтар мен ағымдардағы және аванстық төлемдер бюджет кірісіне Қазақстан Республикасының салық заңдарында белгіленген мерзімде теленбеген жағдайда салық органдары оны төлеушілердің және олардың дебиторларының шоттарынан салықтық айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде қаражатты, егер салық төлеуші осы берешекті төлеуге келісетін болса, өндіріліп алуға құқылы /27/.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2005 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша салықтар мен алымдардың бюджетке түсуінен белгіленген көрсеткіш 108,8 пайызға орындалды. Бұл жөнінде Сайрам, Отырар, Төлеби аудандары облыстағы өзге аудандар мен қалалардан озып тұр. Отырарда белгіленген меже 120,1, ал Төлебиде 116,6 пайызға орындалған. Әсіресе, Сайрам ауданының қарқыны күшті. Олар салықтар мен алымдарды бюджетке түсіру жоспарын қаңтарда 113,9 пайызға орындаған.

Ең соңғы орында - Мақтаарал ауданы. Олар бюджеттің кірісін 71,7 пайызға қамтамасыз еткен. Сондай-ақ жасалған межеге Түлкібас ауданы мен Арыс қаласы да жете алмай қалған. Олардың көрсеткіші тиісінше 94,3, 96,2 пайызға әрең жеткен. Көрсеткіштерді төмендегі кестеден көруге болады (кесте 15).

Кесте 15

2005 ж. Оңтүстік Қазақстан облыс бойынша салықтар мен алымдардың

жергілікті бюджетке түсуі

Аудандар	Пайыз есебімен
Бәйдібек	112,1
Ордабасы	104,8
Отырар	120,1
Қазығұрт	106,3
Төлеби	116,6
Мақтаарал	71,7
Сайрам	113,9
Сарыағаш	101,5
Созақ	105,8
Түлкібас	94,3
Шардара	100,9
Арыс қаласы	96,2
Кентау қаласы	106,0
Түркістан қаласы	105,2
Шымкент қаласы	108,8

Ескерту: ОҚО бойынша статистикалық басқармасының мәліметі

Облыстық салық комитеті арқылы салықтық заңдылықтарды және бақылау экономикалық жұмыстарын жақсарту мақсатында барлық шаралар жасалуда және салық төлеушілер арасында салық туралы нормативтік актілерді түсіндіру жұмыстары дер кезенде жүргізілуде. Нәтижелерін төмендегі кестелерден көруімізге болады (кесте 16-17).

Ал енді әрбір ауданның салық түрі бойынша бақылау жұмысын қалай жүргізгеніне талдау жасайық.

Облыстағы ірі аудандардың бірі болып саналатын Мақтаарал ауданында бюджеттің кіріс бөлігін молайту бағытындағы ізденістер қандай дәрежеде екендігіне тоқталайық.

Өткен жылы аудан бюджетінің кіріс бөлігі 103 пайызға орындалды. Берілген 669,7 миллион теңгенің орына бюджетке 689,6 миллион теңге түсірді. Көрсеткіш тәп-тәуір болған. Алайда аудан былтыр мерзімінде төленбеген салықтар 35,9 миллион теңгеге, яғни 39,8 пайызга өсіп кеткен.

Бюджетке 25 млн. теңгеге жуық жеке табыс салығының, 51 млн. теңгеге жуық әлеуметтік салықтың, 10,6 млн. теңгеден астам заңды тұлғалардың мүлік салығының бюджетке құйылуы қиын болған. Мұнан тыс жиналмай жатқан 5,5 млн. теңгеден астам әртүрлі жер салықтары, 4,7 млн. теңгеге жуық су үшін төлемдер бар. Өткен жылы Мақтааралда меншік кірістері төмендеп кетті. Статистикалык мәліметтерге қарағанда, ауданда өнеркәсіп өнімдері Сайрам ауданындағыдан 3,9, ал Сарыағаш ауданындағыдан 2,7 есе артық. Мұнда аталған аудандармен салыстырғанда, ауыл шаруашылығы өнімдері 2-3 есе артық өндіріледі. Ал, бюджетке түсетін кірістер, Сарыағашпен салыстырғанда тиісінше, 19,2 пайызы ғана артық.