12 жылдық білім беруде бастауыш сыныптарда ана тілін оқытудың белсенді шығармашылық іс-әрекет негіздері

Адамзат қоғамының тарихи дамуы барысында әр түрлі жыныс өкілдерінің арасындағы еңбек бөлінісінің нәтижесінде табиғи байланыстар мен мүдде бірлігінің ұштасуынан отбасы дүниеге келеді /1-220, 221 б./ .

Отбасы - әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болды. Алғашқы қауымдық құрылымда адамдар арасындағы қарым-қатынас тек қажеттілік арқылы ғана жүзеге асып отырған, соның ішінде жыныстық қатынасқа қоғамның барлық мүшелері түсе алған. Бұл кезеңде қандас адамдар арасында мұндай қатынасқа түсу ерекше орын алады. Осыдан келіп, алғашқы қауымдық құрылымдағы ең көне отбасы түрі топты некеге негізделген. Мұндай қатынастарды ретсіз жыныстық қатынас немесе промискуит (латын тілінен аударғанда promisuis – ортақ жыныстық қатынас) деп аталған. Әрине бұл бізге әдепсіз көрінеді, бірақ сол кездегі адамдар үшін бксқа көзқарас. Оны К. Маркс: «Алғашқы заманда, қарындасы ағасының әйелі болған, мұның өзі әдептілікке жататын еді», деп көрсетеді. /2-14 б./

Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы Ф. Энгельс айтқандай топты некенің жұп отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу ғұрпына тыйым салуына байланысты болған.

Яғни «экзогамды» неке дүниеге келді. Мұндай топтық негіздегі неке тас дәуірінің аяғына дейін сақталады. Осындай топ аралық қатынастардың ішінен біртіндеп таңдап қатынасқа түсе бастады, өз қауымындағы емес, таңдаулы адамымен отбасын құру етек жаяды. Бірақ бұл отбасылық қарым-қатынастар өте тұрақсыз болады. Бұл жағдайға ер адамда келімді-кетімді. Бұлардан туылған ұрпақтар аналардың шыққан қауымына жатқызылады. Осыдан келіп, қоғамда матриархат үстемдік ала бастады. Тарихымыздан белгілі, қола дәуірінде шаруашылықпен айналыса бастаған отбасы арасында жекелену басталады. Яғни, отбасын құрған адамдар өз шаруашылығын жүргізуге мәжбүр болды. Мұның өзі қара күшті қажет етті. Осылайша ер адам әр отбасының басшысына айналып, отбасы бұрынғыға қарағанда тұрақтана бастады. Осы кезде матриархат жойылып, патриархат өз тегін жайды. Бұдан былай туысқандық әке жағынан болып есептеледі. Міне, осы сәттен бастап, қара күштің, шаруашылықтың қажет болуы, отбасының құрылуы әлеуметтік институттың, мемлекеттің құрылуына әкеліп соқты.

Ф. Энгельстің айтуы бойынша, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы – варварлық, ал моногамиялық отбасы – цивилизацияға тән. Сонымен қатар, отбасының қалыптасуы, оның тағы бір түрі полиандрия (бір әйелдің бірнеше ер адамға тұрмысқа шығуы) пайда болуына әкелді. Қазіргі кезде полиандрия Үндістанның, Оңтүстік Американың тайпаларынан кездеседі.

ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында қазақ арасында негізінен шағын отбасы үстем болған. Негізінен, осы шағын отбасында патриархалды отбасының сипаттары сақталған. Оны Л. Морганның айтуынан: «Қарауындағы жерін өңдеп, малын бағу үшін әке үкіміне бағыныштылыққа белгілі мөлшердегі ерікті және еріксіз адамдардың отбасын құруы үлкен патриархал отбасының негізгі белгісін», - көреміз. Кейбір деректер бойынша, патриархалды отбасы ХХ ғасырдың басына дейін өз үстемдігін құрған. Сонымен бірге, отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын В.Т. Соколовскийдің «Қазақ ауыл-мекендерді зерттеп, ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын, дара отбасының тән болғандығын айта келіп, олар моногамиялық некеге негізделгендігін дәлелдеді». /2-15-17 б./

Міне, осы жерден отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуының бастапқы қадамы, сол алғашқы қауымдық құрылымнан басталғанын байқауымызға болады.

Социологиямен қатар, отбасын басқа ғылым салалары зерттеп қарастырған. Бірақ солардың ішінде, отбасының әлеуметтік-экономикалық жағын, отбасын әлеуметтік институт ретінде қарастыратын отбасы социолоиясы болып табылады.

Сонымен қатар, отбасы институты, туыстық институт, аналық институт, аталық институт, жеке институт, әлеуметтік қорғау институты, т.б. Институтционалды көзқарас бойынша отбасының бейнелік процесі әлеуметтік нормаларды, әлеуметтік рөлдерді, әлеуметтік стандарттарды ұзақ уақыт қабылдайтын процесс ретінде көрінеді.

Отбасы некеден басталады демекші, неке институты – отбасы өмірінің бүкіл сферасын қамтымайды, яғни отбасының туысқандық қатынастарын қамтымайды. Ол жас жұбайлардың арасындағы қарым-қаынасты бақылайтын нормалардың жиынтығы. Мұндағы кейбір нормалар юридикалық түрде болады, яғни заңға сәйкес, ал кейбір нормалар мәдениетке, салт-дәстүрге сәйкес келеді. Бұл екі норма отбасының құрылуы мен бұзылуында басты рөл атқарады. Отбасы институтының тарихи аспектісі неке, отбасы және туыстық типологияларды қамтитын тарихшылар, этнографтар, антропологтар қарастырады. Ал ондағы экзогамия, эндогамия, моногамия, полигиния, патриархалды, матриархалды түсініктер социологияға көбінесе туысқандық дисциплиналардан келген. Мысалға: үлкен және нуклеарлы отбасы, есеп бойынша отбасы бір балалы және көп балалы отбасы т.б. социологияның ғылымынынан енгендер /3-31, 5-139/ .

Отбасы институты ретінде, дәлірек айтсақ, нақты қазіргі адамдарға қатысты емес институттардың жиынтығы. Отбасы институты адамдардың арасындағы туысқандық қатынастарды сақтайтын, дәстүрлермен, заңмен, ережелермен тығыз байланысты. Отбасындағы адамдар арасындағы қарым-қатынас әртүрлі болуы мүмкін. Отбасы басты екі тұрғыдан қарастырылады; 1) әкесі – жолдасы; 2) шешесі – жұбайы. Осы екі тұлға арқылы отбасының әлеуметтік статусы көрінеді. Негізінен отбасы институты тарихын әртүрлі зерттеулермен мәдени және әлеуметтік антропология айналысады. Олар туысқандық және неке типтерін, отбасындағы мәртебе мен рөлді, некелеу дәстүрін, құда түсу, бала туу, ажырасқандарды, бойдақтарды, ата-аналық құқықтан айырылғандарды, жетімдер, заңсыз туылғандар жүйесін анықтайды.

Отбасы инстиутының әрбір қоғамда өзінің тапсырмалары, құрылымы, әлеуметтік рөлі бойынша айырмашылықтары бар. Бірақ барлық қоғамға жалпы түрде (мінезі бойынша ортақ. Негізінен отбасының құрылу себебі, адам баласының жануарлардан айырмашылығы балалық шағының ұзақ болуы. Бұл балалардың ата-аналардан қамтамассыз етілуі. Бұл жерде отбасы тек білім беру, тәрбие беру қызметтерін ғана атқарып қоймайды, сонымен бірге ата-тегін беру, жинаған байлықтарын ие ету, әлеуметтік мәртебе және қоғамда белгілі бір орын алуына т.б. көмектеседі. Міне, осындай себептердің әсерінен, отбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамда ерекше орын алады. /5-153/

Сонымен, отбасы – қоғамдағы халық санын толықтыратын және тұрақтылығын сақтайтын, фундаменталды институттардың бірі болып табылады. Бір жағынан отбасы қоғамның кіші топ ретінде тұрақтылығын сақтайтын негізгі ұясы. Адам өз өмірінде көптеген әртүрлі топтардың мүшесі болады. Мысалға: мектеп сыныбында, бала-бақшада, еңбек бригадаснда, қызық клубтарды т.б. тек отбасы ғана, ешқашан тастап кетіп қалмайтын тұрақты тобы. Яғни, отбасы-әлеуметтік ұйымның ең кең таралған түрі. /6-19/

Әлеуметтік институт дегеніміз – қоғамның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандырып, қоғамдық құндылықтар мен процедураларды біріктіретін байланыстар мен әлеуметтік нормалардың ұйымдасқан жүйесі.

Әлеуметтік нститут (латын тілден аударғанда institutum «айқындау», «қандыру» деген сөзден алынған) қоғамдық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ететін мамандандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі. /8-122-123/

Негізінен әлеуметтік институттарға: саяси иститут, дін, білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, отбасы т.б. жатқызамыз. Бірақ қарап отырсақ, отбасы әлеуметтік институттардың ішінде алғашқы және қалған инстиуттарды құрушы институт. Отбасы адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ежелгі формаларының бірі.

Отбасы институтының алға қойылған басты себебі: басқа да дін, мемлекет сияқты әлеуметтік институттардан әлдеқайда бұрын пайда болған. Сондықтан отбасы институты қоғамның бастапқы ұясы ретінде Елбасы Жолдауындағы айтылған еліміздің екі жылдай бұрын қолға алған дағдарысқа қарсы кешендік жүйенің жүзеге асырудың Қазақстан қоғамы және әрбір отбасы үшін маңызы зор болып табылады.

Қазіргі отбасы Қазақстанда әлемнің қай елінде болмасын мүмкідігінше «өзіндік емес» қызметтерді атқару арқылы өмір сүруге тырысады: меншікті, әлеуметтік мәртебені жинау және келесі ұрпаққа беру, отбасы мен тұтынуды ұйымдастыру, үй шаруашылығын жүргізу, демалыс пен көңіл көтеруді уақытылы өткізудің, денсаулық туралы қамқорлық, стрестерден қорғау, әлеуметтік әділетсіздіктен қорғау сияқты қызметтер атқаруда Қазақстан отбасыларында мемлекет тарапынан көрсетілген шаралар Президент Жолдауында нақты көрсетілген. Осыған орай мемлекеттің қоғам өмірінің әртүрлі салаларында: экономика, әлеуметтік жағдай, мәдени жағдай т.б. қолға алып және жүзеге асырып отырған шараларының маңызы зор. Еліміздің сондай-ақ қазақстандық әрбір отбасының тіршілігі ең алдымен агроөндірістік кешеннің өрістеп дамуымен байланысты. Ауыл шарушылығы, тың өнімдері адамдардың тіршілігінің басты шарты. Оларды азық-түлік т.б. қажетті заттармен қамтамассыз ететін бірден-бір сала. Сондықтан бұл салаға үлкен көлемде қаржы бөлу және оны тиімді жұмсау қазақстан отбасыларына тікелей қолдау көрсету болып табылады.

Жалпы отбасы институтының негізгі қызметтерінің бірі болып табылатын репродуктивтік қызметін жүзеге асыру үшін идеалды жағдайлар қоғамның дамуының тұрақтылығы кезеңінде туады және керісінше, дағдарыстың өтпелі кезеңдерінде туылу күрт бәсеңдеп құлайды. Сондықтанда отбасы инстиутының репродуктивтік қызметінің жұмысының бәсеңдемеуі үшін мемлекет тарапынан көптеген көмектер көрсетілуде.

Қорыта келе, отбасы – бір-бірімен өзара байланысты адамдар арасындағы туысқандық қарым-қатынасқа негізделген әлеуметтік жүйе, қоғам тұрақтылығын сақтайтын адамдар тобы. Олай болса отасының қоғам өмірінде маңызды орынды атқарады.

Қазақстан әйелдерінің ІҮ Форумында айтылған Елбасымыздың мынандай сөзі бар: «Отбасы, балалар, үй-ішілік һәм адамгершілік құндылықтар қоғамымыздың, мәдениетіміздің негізі болып келеді. Біз бұларды ел дамуының жаңа кезеңінің түп құқығы, ілгеріміздің басым бағыты деп білеміз. Ұрпағымыздың гүлденген, Бейбіт Қазақстанда өмір сүріп, берік шаңырақтың, бақытты отбасының иесі болуын мақсат етеміз». Яғни қазіргі дағдарыс кезінде де біз отбасылық құндылықтарымызды жоғалтып алмай қайта жаңғырта білуіміз керек.

1. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан». Астана, 28 ақпан 2007.

2. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға». Астана, 6 наурыз 2009.

3. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы: «Қайнар», 1996 ж.

4. Курманова М. Семья и модернизация общества. Семья как – краеугольный камень построений мира на земле: Междунар. Науч-практ. Конф. 03.11.04 – Алматы 2004 ж.

5. Голод С.И. Современная семья: - плюрализм моделей // социологический жцрнал, 1996 №3-4.

6. Тощенко Ж.Т. Социология. Общий курс 2-е изд. Доп. И прераб. – М: «Прометей»: Юрайт, 2001.
ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада ҚР Президентінің халыққа Жолдауындағы отбасы институтының маңызы қарастырылған.

РЕЗЮМЕ

В данной статье рассматривается роль института семьи в Посланиий Президента РК народу Казақстана.

Кез келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарылығы, дүние жүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа технологияны енгізу сапалығы осы елдегі білім беру ісінің жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі. Ал білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400 жыл бұрын пайда болған. Бұл күнде оқыту технологиясы үлкен өзгеріске ұшырап отыр. Оқытушылар мен студенттерге әртүрлі дидактикалық материалдармен қоса оқытудың техникалық құралдары жәрдемге келеді.

Қазіргі кезде білім беру саласында болып жатқан ауқымды өзгерістер түрлі ынталы бастамалар мен түрлендірулерге кеңінен жол ашуда. Осы тұрғыдан алғанда ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік-педагогикалық қызметтің тиімділігін арттыру, оны жаңа сапада ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Бұл үшін оқытушылардың инновациялық іс-әрекеттің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі мақсат етіледі. Ал жаңа технологияны пайдалану міндетті деңгейдегі білімді қалыптастыра отырып мүмкіндік деңгейге жеткізеді. Сондықтан оқытушының біліктілігін көтеру мен шығармашылық педагогикалық әрекетін ұйымдастыруда қазіргі педагогикалық технологияларды меңгерудің маңызы зор.

Оқыту технологиясы педагогикалық әдістерге негізделген. 1960 жылдарда шет ел зерттеушілері “Педагогикалық технология” терминін енгізді. В.Беспалько “Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық жағдайларға сай қолданылатын әдіс, тәсілдер – оның құрамды бөлігі ғана” – деген тұжырымдама берді.

Педагогикалық технология оқыту үрдісін жобалау, ұйымдастыру және оны өткізудің формасымен анықталады. Педагогикалық технологияның өзіндік ерекшелігі: қойылған мақсатқа жету мүмкіндігіне кепілдік беретін оқыту үрдісін құрастыру және оны жүзеге асыру. Оқытылатын пән мазмұны оқытушы мен студенттің өзара байланыс іс-әрекеті, студенттің ішкі даму үрдісі негізінде анықталған нақты мақсат ғана педагогикалық технология құрылымын түсіну кілті бола алады.

Қазіргі таңда оқытушылар инновациялық және интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде.

“Инновация” ұғымын қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған әртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, Э.Роджерс инновацияны былайша түсіндіреді: “Инновация- нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея”. Майлс “Инновация – арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешімдерін күтеміз” дейді.

Ендеше инновация ұғымы – педагогикалық сөздік қорына ежелден енген термин. Ол кейбір ғалымдардың еңбектерінде “жаңа”, “жаңалық енгізу”, деп көрсетілсе, кейбіреулер оны “өзгеріс” деген терминмен анықтайды.

“Инновация” деген сөз – латынның “novus” жаңалық және “in” енгізу деген сөзінен шыққан, ал оның қазақша аудармасы “жаңару, жаңалық, өзгеру” деген мағынаны білдіреді.

Т.И.Шамова, П.И.Третьяковалардың еңбегінде “Инновация дегеніміз – жаңа мазмұнды ұйымдастыру, ал жаңалық енгізу дегеніміз – тек қана жаңалық енгізу, қалыптастыру, яғни, инновация үрдісі мазмұнды дамытуды, жаңаны ұйымдастыруды, қалыптастыруды анықтайды, ал “жаңаша” деп жаңаның мазмұны, оны енгізудің әдіс-тәсілі мен технологиясын қамтитын құбылысты түсінеміз” делінген. Энциклопедиялық сөздіктерде “инновация”әр түрлі анықталады. Үлкен энциклопедиялық сөздікте бұл ұғым “жаңаша білім беру” деп түсіндіріледі.

Ал А.И.Кочетов “инновация” ұғымына төмендегідей анықтама береді: “Көрсетілген деңгейге апаруды қамтамасыз ететін теориялық, технологиялық және педагогикалық іс-әрекеттің біртұтас бағдарламасы”. Алайда Р.Масырова мен Т.Линчевская мұндай анықтамамен келіспейтіндігін білдіреді. Олардың тұжырымдамасында, “Егер баратын деңгей” алдын-ала көрсетілген болса, ол қандай инновация” делінген. В.Кваша мен В.Латинаның пікірлері бойынша “инновация”- бұл жаңа үлгілердің бағытындағы нақты әрекет, мөлшердің шегінен шығатын кәсіптік іс-әрекеттің жаңа сапалы деңгейге көтерілуі болып табылады.

Инновациялық құбылыстар білім беру саласында өткен ғасырдың сексенінші жылдары кеңінен тарала бастады. Әдетте инновация бірнеше өзекті мәселелердің түйіскен жерінде пайда болады да, берік түрде жаңа мақсатты шешуге бағытталады, педагогикалық құбылысты үздіксіз жаңғыртуға жетелейді. ” Масырова Р., Линчевская Т - “Жаңару” (новшество) дегенімізді былай деп түсіндіреді: “Жаңару – белгілі бір адам үшін әділ түрде жаңа ма, әлде ескі ме оған байланысты емес, ашылған уақытынан бірінші қолданған уақытымен анықталатын жаңа идея.

Инновациялық үрдіске түскен ұжым даму барысының бірнеше кезеңін бастан кешірді: 1) жалтақтап күдіктену; 2) даңғазашылдық; 3) тұрақтану; 4) ынтымақтастық қалыптасу. Соңғы екі кезең – инновациялық үрдісті ұжымның шығармашылықпен сезінген, түсінген кезеңдері. Олар әрбір адамның аталған кезеңдерді басынан өткізуімен сәйкестеледі.

Инновация термині қазіргі білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүр. Бірақ, ғылымда бұл терминнің нақтылы анықтамасы белгілі бір категория ретінде берілмеген. Берілетін анықтамалардың көпшілігі бұл ұғымды кеңінен терең таныта алмайды. Инновацияны “Білім беру жүйесіндегі жаңалық енгізу” деп айтсақ, оның мағынасын тарылтқан болар едік.

“Инновация” ұғымы ең бірінші XIX ғасырда мәдениеттанушылардың зерттеуінен пайда болды, яғни, бір мәдениет түрлерін екінші ел мәдениетіне енгізу дегенді білдіреді және бұл ұғым этнографияда әлі күнге дейін сақталған.

Инновация аударғанда жаңа, жаңалық, жаңарту дегенді білдіреді дедік. Яғни, С.Ожегов сөздігіне сүйенсек, инновация бірінші рет шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш ашылған, бұрыннан таныс емес енгізілген жаңалық болып шығады. Инновация ұғымын әр елде әртүрлі түсінген. Кейбір мемлекеттерде (АҚШ, Нидерланды) бұл термин кең тараған. Ал, Арабия, Жапония тәріздес мемлекеттерде кезіктіру мүмкін емес.Сондықтан әр елде бұл құбылысқа қандай көзқарас қалыптасқанын анықтау мақсатымен ғылыми-педагогикалық, техникалық, саяси әдебиеттер мен баспа беттерін зерттей келе, Ресейде, шет елдерде, ТМД елдерінде, Қазақстанда “Инновация” ұғымына көптеген анықтамалар берілгенін көреміз.

Ресейде “Инновация” ұғымына өте күдікпен қарағаны мәлім. Мәселен, XIX-XX ғасырдың басындағы бірде-бір білім реформаларында бұл термин кездеспейді.Негізінде реформа жүзеге асқан, яғни, инновациялық үрдіс өткен, бірақ инновация термині еш жерде аталмайды. Ал Америка ғалымдары Биль және Болен педагогикалық инновацияны “Құрамына материалдық өзгеруіне ғана емес, сол материалды қолданудағы көзқарастардың кешенді өзгеруін білдіретін үлкен өзгеріс” деп түсінеді.

Найхос инновацияны процесс деп есептейді де, “Инновация қандай да бір идеялардан басталатын өзгерістерге әсерін, тұтынушылардың не қолдауы, не бас тартуымен аяқталатын үрдіс” дейді.

Қазақстан мемлекетінде “Инновация” ұғымын пайдалану соңғы бес жылдың еншісінде. Ең алғаш “Инновация” ұғымына қазақ тілінде анықтама берген ғалым Немеребай Нұрахметов. Ол “Инновация, инновациялық үрдіс деп отырғанымыз – білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызметі” деген анықтаманы ұсынады.

Н.Нұрахметов “Инновация” білімнің мазмұнында, әдістемеде, технологияда, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесін басқаруда көрініс табады деп қарастырып, өзінің жіктемесінде инновацияны, қайта жаңарту кеңістігін бірнеше түрге бөледі: жеке түрі (жеке – дара, бір-бірімен байланыспаған); модульдік түрі (жеке – дара кешені, бір-бірімен байланысқан); жүйелі түрі (мектепті толық қамтитын) .

“Инновация” сөзі – қазіргі уақытта барлық өндіріс, медицина, техника салаларында өте жиі қолданып жүрген термин. Қазір бұл сөз “Жаңа, өзгеру, жаңаша” деген мағынаны білдіреді және дәл қазіргі жаңа заманға да “Жаңа, жаңаша өзгерудің” мазмұны терең және анық екендігі белгілі. Бұл әдістеменің негізінде үйренушінің дербес қабілеті, белсенділігін қалыптастыру, оқыту материалдарын өзінше пайдалану арқылы танымдық белсенділігін арттыру алға шығады.

Инновациялық әдіс – тәсілдерді қолдануда оқытушы сабақты дайын күйінде бағалайды, әрбір білім алушының өзі ізденіп, ғылыми негіздерін өз бетінше игеріп, ғылыми зерттеуді көздейді, ал оқытушының негізгі міндетіне білім алушының іс-әрекетін бақылау жатады.

Әдіскер С.Көшімбетова өзінің зерттеуінде оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін қолданудың мынадай ерекшеліктерін атап көрсеткен:

• 
  ізгілендіру технологиясында педагогика ғылымының алдыңғы қатарлы ғылыми жаңалықтарды тәжірибеде “бала-субъект”, “бала-объект” тұрғысынан енгізіле бастайды да, ал ғылыми білімдер оның тұрмысының әлеуметтік жағдайы мен іс-әрекетінің әлеуметтік нәтижесінің бірлігінде қарастырады;
  
• 
  ақпараттық бағдарламалап оқыту – оқытудың мазмұнын пәнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастыру;
  
• 
  қоғам мен табиғат заңдылықтарын кіріктіру негізінде меңгеруі;
  
• 
  иллюстрациялы түсіндірмелі оқытуда “адам-қоғам-табиғат” үйлесімдік бағыттағы дүниетанымында жүйелі саналы мәдениет қалыптасады;
  
• 
  саралап деңгейлеп оқыту технологиясында оқытудың мазмұны мен әдістері шығармашылық ізденіс іс-әрекет жасау негізінде адамның инновациялық қабілеттерінің қалыптасуына бағытталады;
  
• 
  оқытушы білмейтін шығармашылық ізденіс негізінде өмірге келген жаңа қабілет;
  
• 
  дербес оқыту технологиясы оқу-тәрбие үрдісінде ғылымның негіздерін игерту үшін ізгілік, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыра отырып, жеке тұлғаның әлеуметтік-психологиялық жауапкершілігн арттырады;
  

Қазір республика оқу орындары ұсынып отырған көп нұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сәйкес кез-келген үлгі бойынша қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны әрбір білім алушының жас және жеке дара психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор.

Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып табылған оқыту үрдісінің нәтижесін көретін әдіс-тәсілдері, түрлері көбіне жаңашыл, инновациялық болып табылады.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: “Жоғарғы білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, білім беру мен ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады”,- деп атап көрсетілген.

Қазіргі күні инновация деп көбінесе жаңа технологияларды, әдістер мен құралдарды жасау және қолдануды айтса, сонымен бірге жаңа идеяларды, процестерді бірлкте жетілдірудің де жүйесі.Сондықтан оқыту мен тәрбиедегі жаңа технология инновациялық идеяларды енгізу, жаңарту нысаны болып табылады.

Инновация өзінің даму барысында белгілі бір өмірлік даму сатыларынан тұрады:

- жаңа идеяның пайда болуы;

- мақсат қоюшылық;

- тарату және жойылу.

Инновациялық процестерді ендіру үш өзара байланысты күштер анықталады:

• 
  енгізілген технологияның ерекшеліктерімен;
  
• 
  жаңашылдардың инновациялық әлеуетімен;
  
• 
  жаңалықты енгізу жолдарымен.
  

Инновациялық технологияның негізі болып саналатын жаңа педагогикалық технологиялар көптеп саналады: Эрдниевтің ірі блокпен оқыту технологиясы, М.Монтессори мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы, Шаталовтың ірі блоктік жүйесі және т.б.

Инновациялық технологияларды енгізудің жөні осы деп түрлі технологиялар мен халықаралық бағдарламаларды сабақта қолдану көпшілігімізге тән құбылыс болып кетті. Кейбір әріптестеріміз жаңа технологиялардың философиялық мазмұнын, тұтастығы мен жүйелілігін меңгеріп алмай, таза еліктеушілікпен сыртқы формасын ғана қолдануда. Кез-келген педагогикалық технология философиялық негізде қаралады. Міне сондықтан, бірінші кезекте, білім әлеміне еніп жатқан сан алуан инновациялық технологияларды реттеу, жүйелеу, сұрыптау, нәтижелерін талдау үшін арнайы ақпараттық-әдістемелік орталық құрылуы қажет.

Жаңа инновациялық оқыту технологиясы кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Инновациялық оқыту технологиясын меңгеру үшін педагогикалық аса зор тәжірибені жұмылдыру қажет. Бұл өз қызметіне шығармашылықпен қарайтын, жеке басының белгілі іскерлік қасиеті бар адамды қажет ететін жұмыс. Шындығында да әрбір педагог жаңа инновациялық технологияны меңгеру барысында өзін-өзі дамытады және өзін-өзі қалыптастырады.

1. 
   Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру - міндет. // Қазақстан мектебі. № 9-10. 2005. 25-26 б.
   
2. 
   Байғазиева Г. Жаңа педтехнология . // Қазақстан мектебі. № 8. 2005 . 53-54 б.
   
3. 
   Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологиялар . // Қазақстан мектебі. № 4. 5-8 б. 2005
   
4. 
   Арысбаева З. Инновациялық әдіс-тәсілдерді қолдану ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі. № 1. 2007 . 69-70 б.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Өзінің от ауызды, орақ тілді, қара қылды қақ жарған, әділ билік айтқан шешендері мен ақындарын халық та құрметтеген. Олардың айтқан кесімді, бітімді сөздерін, өлең жырларын жадында сақтап, ұрпақ тәрбиесіне, болашақтың жарқын болу мүддесіне пайдаланған.

Халықымыз ауыр кезеңдерді, жойқын соғыстарды, небір қиыншылықтарды басынан кешірген. Соның өзінде мәдени, рухани, әдеби ұлттық дәстүрін жоғалтпаған. Ол дәстүрлердің дамып қалыптасуына хандар мен сұлтандарымыз, билеріміз бен жырауларымыз, батырлар мен ақындарымыз өз үлестерін қосып отырған. Олар жұртқа өнегелі сөздерімен, өлең жыр толғауларымен халықтың ел болуына, берекелі бірлікте өмір сүруіне зор ықпал еткен.

Қазақ жырауларының қанатты сөздері жалпы халыққа рухани эстетикалық нәр беріп, халықтың салт-дәстүрін, ой-арманын, мұң-мұқтажын, қуанышы мен қайғысын, күйініші мен сүйінішін, небір нәзік сырларын өлең жырларына тиек етті. Олардың шығармаларының ұлттық сана сезімді оятуда тәлім -тәрбиелік мәні жоғары болды.

«Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы іргетасының қалана батауына негіз болған Асан Қайғыны, М.Х. Дулати, Қадырғали Жалайыри, Қазтуған, Шалкиіз, Үмбетей, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет, Марғасқа т.б. көптеген ақын жыраудардың шығармаларын атап кеткен жөн. /1,37бет/.

Халықтық педагогика дегеніміз халықтың ауыз әдебиеті мен салт дәстүрінен, ырымдары мен тыйымдарынан мағлұматтар беру. Халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру.

Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте «Халық педагогика дегеніміз ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырларға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет ғұрыптары мен дәстүрлерінің, мәдени ойлау процесінің эмприкалық негіздегі озық үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дамытып, адамгершілік, имандылық рұхта тәрбие беру» деген анықтама берілген/.2,291/

Адамдардың рухани байлығының өзі- ең алдымен олардың білімділік, ана тілін білуі және мәдени деңгейі, адамгершілік сезімталдығы, эстетикалық жағынан дамыған жеке дүниетанымдық ой-өрісі. Олардың негіздері, біздің сенімімізше, ең алдымен өз халқының ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін игеруге және оларға тікелей іс-жүзінде қатысуға тиіс.

Қоғамның жаңа әлеуметтік-саяси дамуы жағдайларында жалпы білім беретін мектеп оқушыларын өз халқының рухани қазыналарымен, оның ұлттық мәдениетімен, дәстүрлерімен негұрлым терең таныстыру қажеттігі туындайды.Өйткені халықтың барлық озық идеялары мен тәрбиелері соларда жинақталған. / 3,52бет./

Осы айтылған пікірлердің негізіне сүйеніп, тұлғалық қасиеттердің халық педагогикасындағы үлгілеріне жыраулардың шығармаларын талдай отырып тоқталайық. Жыраулар шығармаларында жалпы Отанын сүюге, еңбекті бағалауға т.б. игі қасиеттерге тәрбиелей отырып, жас ұрпақты тек өзі үшін ғана емес, жалпы игілік үшін еңбек етуге, оны қастерлеуге, оны оған құрметпен қарауға, сол арқылы жан-жақты қалыптасқан ұлттық тұлға қалыптастыруға, халықтың қамқоршысы болуға жәрдемдесті. Ұшы қиырсыз кең далада өмір сүрген көшпелі халқымыз жас ұрпағын тәрбиелеуде ұлттың өзіндік салт санасы мен әдет ғұрпын, дәстүрін қастерлеп ұрпағын қиыншылыққа төзе білуге, ел намысын қорғауға, ата тегін сақтауға, сөз асылын қадірлеп, тапқырлық пен алғырлықа, ата салтын бұзбауға, ата ананы, жасы үлкенді сыйлауға, көрші ақысын жемеуге, қайрымды, ізгі жүректі, бауырмал болуға тәрбиелеген,

Дәуіріне сай мәдениеті, төл жазуы болған бабаларымыз ілкі орта ғасырлардың өзінде ( V, VІІІ ғ.) мәңгі өлмес мұралар жасады. Сондай мәңгі өлмес мұралардың бірі «Орхон Енисей» жазулары. Бұл мұраларында көне түркі тайпаларының арасында сөз өнерінің жоғары өреде екендігін айғақтайды, Ержүрек қолбасшы Күлтегіннің, білікті мемлекет қайраткері Тоныкөктің құлыптасына жазылған қанатты сөздері күні бүгінге дейін өз мәндерін жоймай келеді.

Түркі мәдениеті, әдебиеті (VІІІ ғасырда) Қазақстан жеріне Жетісу мен Сыр бойына ауыса бастайды. Дала мәдениеті мен қала мәдениеті де өркендеп, түркі тайпаларының ислам дінін қабылдауына байланысты бұған дейін кеңінен қолданылып келген руна жазуына және ғылымда ұйғыр жазуы деп аталатын екінші бір көне түркі жазуын араб жазуы алмастыра бастайды.

Әкімшілік, экономикалық және мәдени орталықтарына айналған ірі қалалардың маңына оқымыстылар, діндар ғұламалар топтасқан үлкен мешіттер салынады, мектептер, медреселер ашылады. Осы кезенде Аристотельден соңғы екінші ұстаз аталған Әбунасыр әл-Фараби тарих сахынасына шығады.

Бұл кездегі әдеби шығармалардың көпшілігі қазақ даласында толастамаған қырғын соғыстар кезінде жойылып, жоғалып жатты.

Біздің заманымызға 1069 жылы жазылған атақты дидактикалық шығарма— «Құдатғу білік». Поэма авторы Юсуф Хас Хаджиб Шу алқабындағы Баласағун қаласының тұрғыны болған. Екінші бір көне ескерткіш Түркістан қаласынан шыққан Қожа Ахмет Яссауидың (1166 жылы қайтыс болған) «Диуани Хикмет» (Дана уағыздар) атты өлеңдер жинағы жеткен. Бұдан кейінгі құнды шығармалардың бірі — Махмұт Қашқари жазған түркі тілдерінің сөздігі «Диуани Лұғат ат түрік» (1074) және қыпшақ тілінің сөздігі «Кодекс куманикус» (1303) сияқты дүниелер көне дәуірдегі қазақ поэзиясынан мол мағлұматтар береді. Бұл шығармалардың қай-қайсысын да болмасын адамға, оның өміріне, ерекшелік сипаттарына, арман мүдделеріне кең орын беріледі.

Тарихтан белгілі он бесінші, он сегізінші ғасырда қазақ халқы хандық құрып, мемлекет ретінде нығая бастайды. Бұл кезеңде қазақ халқы күшін жиып, саяси жағдайын нығайтып, көршілермен жүргізілген соғыстарда жеңіске жетіп айналасы елу жылдың ішінде Жоңғар Алатауынан Еділдің төменгі ағысына, Сырдариядан Есілге дейінгі аралықтағы кең байтақ територияның бірден, бір қожасына айналады да Қазақстан жерін жайлаған, тайпалар туғызған бай рухани қазынаның иегеріне айналады. Өзіне дейінгі жасалынған мол мұрадан нәр алып, әдебиеті мен мәдениетін қалыптастыра бастайды.

«Мұсылманшылдықтың күш алуына байланысты көне түркі жазуы мүлде ұмытылып, оның орнына араб жазуы шығады. Шығыс тарихшыларының айтуынша қазақтар өздерінің балаларын мектеп, медреселерде оқытады. Халық арасынан сауатты өз заманының білімдар адамдары шығады. Шежіре жинақтар, тарихи үлгідегі шығармалар жазылады. Бұл кезеңдегі туған еңбектердің көпшілігі жоғалған. Біздің заманымызға жеткені Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат ат тауарих» (Шежірелер жинағы) атты еңбегі » /4,7/.

Қазақ даласындағы көшпенді тірлік рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктерін әкелді. Қоғамдық, тұрмыстық өзгешеліктер сөз өнерінің қалыптасуына себеп болды. «Өнер алды - қызыл тіл», ал тіл - шұрайы өлең сөз деп танылды. Ақын жыраулар поэзиясынан халқымыздың сырын, салт-санасын, ой-өрісін айқын аңғарамыз. Олардың шығармаларынан халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларға берген бағасын танимыз. Елге ұйытқы, ер азаматқа ақылгөй болған жыраулар поэзиясынан болашақты болжай білген, бағыт, бағдарын аңғарған ақылгөй даналарды аңғарамыз. Кейінгі ұрпақ әулие танып аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов «Көшпнділер философы» атаған Асан Қайғы өз заманының үлкен руларының орда көтеруін жақтайды. Қазақтар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң ел іргесі берік, ағайын ұжымы күшті болуын үндейді.

Өз өлең толғауларында Асан Қайғы хандық өкіметті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін орнықтыру қажеттігін насихаттайды. Жәнібек ханды табысқа масаттанбауға, елдің түбегейлі болашағын ойлауға шақырады. Феодалдық қоғамдағы әдет ғұрып, мінез құлықтарға тоқталады. Туыстас руларды бір орталыққа жиналып, күшті мемлекет болуға уағыздайды.

Асан Қайғы қазақ қоғамының прогресі үшін барша жұртты бай, кедей деп бөлмей адамгершілікке, бірлікке, бауырластыққа баулуды қажет деп санады. Оның ойынша адамның мінез-құлқы жақсы болуы үшін айналасындағыларға, ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы болуы қажет дейді.

Өзіне қажетті игіліктерді жасауда адамдар бірлесіп, қоғамдасып бауырмалдық іс әрекет жасауы керек, сонда ғана бақытқа жетеді. Басына бақ қонады деп ұқты. Оның бүкіл халқының қамын ойлауы, елді берекелді бірлікке, шынайы достыққа, адал еңбекке шақыруы сол замандағы прогрессивтік маңызы зор көзқарас еді./6,5/. Асан Қайғы аталып кеткен Хасан Сәбитұлы ХV ғасырдың 20 жылдарынды Ұлұғ-Мұхамедтің ықпалды билерінің бірі болады. М. Әуезов Асанқайғы жөнінде « Өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы, өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс-елес, білік-дерек береді» ,- деп көрсетеді М. Әуезов./ 5,245/

Асан Қайғының:

Қырында киік жайлаған,

Суында балық ойнаған,

Оймауыттай тоғай егіннің

Ойына келген асын жейтұғын

Жемде кеңес қылмадың,

Жемден де елді көшірдің

Ойыл деген ойынды

Отын тапсаң тойынды

Ойыл көздің жасы еді

Ойында кеңес қылмадың

Ойылдан елді көшірдің,- деп толғайды.

Бұл толғауынан Жәнібек ханға наразылығын байқаймыз. Туған табиғаттың тамаша көріністерін, табиғат ананың халыққа беретін нәсібін, мұнда отырған елдің жағдайының жаман болмайтынын меңзей отырып, ешкімменен ақылдаспай үдіре көшкен ханнын ісіне ренішін батыл білдіреді.

Нәлет біздің жүріске

Еділ менен Жайықтың

Бірін жазға жайласаң

Бірін қысқа қыстасаң

Ал қолынды маларсың,

Алтын менен күміске,- деуінен /4,23/

Үдере көшіп жеке-жеке хандық құрғысы келген хандардың ісіне ренжігендігі көрінеді. Халықтың қамын ойлап қабырғасы қайысқан Асан Қайғының Еділ менен Жайыққа қоныстанған елінін де, ханының да жағдайының жақсы болатынын болжап отырған сәуегейлігі, ел қамқоршысы болғаны анық.

Құйрығы жоқ жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер,

Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтып күн көрер

Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер,

Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер, -дейді /4,14/.

Бұл философиялық ой толғауларынан ел жұртының қамын ойлайтын, жанашыр ұлын армандап, жеке басының қамын ойлап халыққа тізесін батыра бастаған хандардың қылығына налып қайғырады. Шабылып жатқан халқының тағдырына қиналып, торып жүрген дұшпаннан қалай құтылудың жолын іздеп, желмаясына мініп шұрайлы жер іздеп, Жәнібек ханнан түңіліп, ел билейтін ақылды басшыны армандап ел кезеді.

Ай хан мен айтпасам білмейсің,

Айтқаныма көнбейсің.

Шабылып жатқан халқың бар

Аймағын көзбен көрмейсің

Қатын алдың қарадан,

Айрылдың хандық шарадан

Ел ұстайтын, ұл таппас,

Айрылар ата мұрадан !

Мұны неге білмейсің?

Құладын құстың құлы еді,

Тышқан жеп жүнін түледі,

Аққу құстың төресі

Ен жайлап көлді жүр еді.

Аңдып жүрген көп дұспан

Елге жау боп келеді:

Тіл алсаң іздеп қоныс көр,

Желмая мініп жер шалсам,

Тапқан жерге ел көшір,

Мұны неге білмейсің ?! –дейді./4,24./

Ақ пен қараны ажырата алатын, елінің ертеңін ойлайтын, жайлы қоныс, шұрайлы жерді халқына мұра қылатын, ел билейтін ел ағасын яғни ұлы тұлғасын арман етеді.

1. 
   Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы-Алматы. «Білім», 2003.
   
2. 
   Педагогическая энциклопедия.- М.1966.
   
3. 
   Ұзақбаева С.А. Қазақ халық педагогикасы арқылы эстетикалық тәрбие беру.1994. Алматы
   
4. 
   Бес ғасыр жырлайды.- 1989.Алматы «Жазушы».
   
5. 
   Әуезов М. Әр жылдар ойлары.- 1959.Алматы
   
6. 
   Қалиев С ХV-ХІХ ғасырлар ақын – жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. Алматы. «Рауан», 1990.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Образование существенным образом влияет на становление личности, которая способна привнести нечто новое, существенное для народа, на благо всего человечества. Вместе с тем оно предоставляет возможность всем учащимся проявить свои таланты и творческий потенциал, подразумевающий возможность реализации личных планов. Данное явление обуславливается современными гуманистическими тенденциями развития казахстанской школы, для которой характерна ориентация педагогов на личностные способности и возможности учащихся реализовать себя в последующей жизнедеятельности.

Мы являемся свидетелями возрастающей потребности общества в творческих людях. Поэтому для решения данной проблемы очевидно необходимость теоретической разработки вопросов творчества, всестороннее изучение его природы и форм проявления, его мотивов, стимулов и условий.

Выдвижение на первый план цели развития личности, рассмотрение предметных знаний и умений как средства их достижения находят отражение в государственных документах. В "Государственной программе развития образования в Республике Казахстан на 2005 – 2010 годы" указывается на необходимость изменения принципов организации обучения и роли ученика в нем от пассивного «получателя» знаний, умений, навыков к активному субъекту познавательного процесса. Одним из основополагающих подходов обновления содержания образования является его личностная ориентация, предполагающая опору на сотрудничество и творческое взаимодействие с учеником в учебном процессе. В связи с этим остро встал вопрос об организации активной познавательной и созидательной деятельности учащихся, способствующей накоплению творческого опыта учащихся среднего школьного возраста, как основы второй ступени общеобразовательной школы, без которой самореализация личности на последующих этапах непрерывного образования становится малоэффективной.

На сегодняшний день актуальна проблема поиска форм, методов, приемов и средств развития творческих способностей школьников, связанных с личностно-ориентированной деятельностью учащихся средне школьного возраста, как в коллективной, так и в индивидуальной форме обучения.

Сейчас Казахстану нужны люди, способные принимать нестандартные решения, умеющие творчески мыслить. К сожалению, современная массовая школа еще сохраняет нетворческий подход к усвоению знаний. Однообразное, шаблонное повторение одних и тех же действий убивает интерес к обучению. Дети лишаются радости открытия и постепенно могут потерять способность к творчеству. Как много способных и талантливых детей. Среди подростков талантов значительно меньше. А талантливые взрослые – это, скорее всего, исключение, чем правило. Что происходит с детьми на пути к взрослости? Что мешает им оставаться самими собой? Почему хрупкие ростки индивидуальности в большинстве своем засыхают, а не превращаются в творческие личности? Почему явные способности часто не раскрываются, не становятся талантами.

Уже давно ученые пытались разгадать загадку творчества. Первыми объектами изучения были люди науки и искусства. Ученые пытались анализировать их дневники, письма, высказывания. Большинство авторов великих изобретений выделяли две стадии творческого процесса: первая стадия – длительные размышления над изучаемыми фактами и явлениями; вторая стадия - короткое озарение и интуитивно принятые решения. Изобретатель Томас Эдисон так определил процесс творчества: "Изобретение – это 99% пота и 1% вдохновения". Во второй половине нашего века исследования творческого мышления стали расширяться. Были составлены первые диагностические задания, выявляющие уровень развития творческого мышления. Стали экспериментально изучаться процессы творчества детей и подростков. Разрабатывались первые учебные программы формирования творческих способностей. В это время были выявлены психологические составляющие творческой деятельности, гибкость ума; систематичность и последовательность мышления; диалектичность; готовность к риску и ответственности за принятое решение. включает способность к выделению существенных признаков из множества случайных и способность быстро перестраиваться с одной идеи на другую. Люди с гибким умом обычно предлагают сразу много вариантов решений, комбинируя и варьируя отдельные элементы проблемной ситуации. Систематичность и последовательность позволяет людям управлять процессом творчества. Без них гибкость может превратиться в "скачку идей", когда решения до конца не продумываются. В этом случае человек, имеющий много идей, не может выбрать среди них. Он не решителен и зависим от окружающих людей. Благодаря систематичности все идеи сводятся в определенную систему и последовательно анализируются. Очень часто при таком анализе, на первый взгляд, абсурдная идея преобразовывается, и открывает путь к решению проблемы за свое решение. Это происходит потому, что часто старые и привычные способы мышления более понятные большинству людей. Известно, например, что законы наследственности были открыты и опубликованы Георгом Менделем в 1865 году. Но до 1900 года все биологи игнорировали открытие Менделя. Только спустя 35 лет, после того как разные группы ученых вновь открыли законы наследственности, об открытии Менделя вспомнили и приняли его. Если вы, отметив день рождения своему 3-летнему малышу, подумаете: "А не пора ли заняться развитием его способностей?", то знайте, что вы опоздали не меньше чем на 3 года и 9 месяцев.

К 11-12 годам практически все дети направляют свою исследовательскую активность формулировкой поисковых вопросов. Это происходит потому, что школьники стараются понять и осмыслить причинно-следственные связи и законы появления различных событий: ростом самостоятельности мыслительной деятельности и ростом критичности мышления. Благодаря самостоятельности ребенок научается управлять своим мышлением: ставить исследовательские цели, выдвигать гипотезы причинно-следственных зависимостей, рассматривать известные ему факты с позиций выдвинутых гипотез. Эти способности, без сомнения, являются основными предпосылками творчества на этапе причинного мышления. Критичность мышления проявляется в том, что дети начинают оценивать свою и чужую деятельность с точки зрения законов и правил природы и общества. С одной стороны, благодаря осознанию детьми правил и законов, их творчество становится более осмысленным, логичным, правдоподобным.

С другой стороны, критичность может помешать творчеству, так как на этом этапе выдвижение гипотезы может показаться глупым, нереальным и будет отброшено. Подобные самоограничения сужают возможности появления новых, оригинальных идей. Чтобы стимулировать творческую активность, и устранить отрицательное воздействие критичности, используются различные методы и приемы. Прием образного сравнения (аналогии), когда какой-то сложный процесс или явление сравнивается с более простым и понятным. Этот прием используется при составлении загадок, поговорок, пословиц; метод мозгового штурма. Это метод коллективного решения проблемы. Автор мозгового штурма А. Осборн предложил разделить процесс выдвижения гипотез и процесс их оценки, анализа. Поиск идей ведется в обстановке, когда критика запрещена и каждая идея, даже шуточная или нелепая, поощряется. Благодаря мозговому штурму нередко возникают новые и оригинальные решения проблемных ситуаций; метод комбинационного анализа. В основе комбинационного анализа лежит матрица сочетания двух рядов фактов (признаков объектов или самих объектов). Например, при изучении речи ребенок может сочетать понятия, относящиеся к частям речи и членам предложения. При этом он отвечает на вопрос: "Какой частью речи может выражаться тот или иной член предложения?" Каждая ячейка матрицы представляет сочетание какой-то части речи. Ребенок может придумать предложение с такими сочетаниями либо сказать, что такое сочетание невозможно. По мере взросления, дети сталкиваются с большим количеством ситуаций, когда невозможно выделить одну причину события. Многие социальные и природные явления вызваны большим количеством разнообразных факторов. Прогнозы развития этих явлений носят вероятностный характер, что свидетельствует об их приблизительной точности и достоверности. Типичными примерами ситуаций с вероятностными прогнозами могут служить прогнозы погоды, исхода шахматной партии, производственного или бытового конфликта и т.д. Во всех этих случаях причинное мышление оказывается недостаточным. Возникает необходимость в предварительной оценки ситуации и выборе среди множества вариантов и обилия факторов таких, которые имеют существенное влияние на ход событий. Выбор при этом осуществляется с опорой на ряд критериев, правил, которые позволяют сузить "зону риска", сделать его более сокращенным, избирательным. Мышление, которое опираясь на критерии избирательного поиска, позволяет решать сложные, неопределенные, проблемные ситуации.

Эвристическое мышление формируется ориентировочно к 12-14 годам. Изучения мышления детей и подростков показывает, что, по сравнению с младшими школьниками, подростки по-другому обследуют проблемную ситуацию.

Чрезмерная опека со стороны родителей может заглушить творчество. Навязчивая родительская помощь может восприниматься как нарушение границ личности. Когда идея принадлежит самому ребенку, то даже совсем маленькие дети, не говоря уже о подростках, часто оказывают упорное сопротивление взрослым, которые слишком активно стремятся разделить радость творческого воображения с ребенком. Необходимо учить ребенка уважать точку зрения других, ибо только тогда другие будут уважать его мнение. Для этого необходимо относиться с пониманием и терпением к мнению окружающих, даже если оно резко отличается от вашего. Внимательно следить за своей речью, не допускать слов осуждения в адрес других, особенно в присутствии ребенка. Положительные отзывы родителей о педагоге и, наоборот педагогов о родителях создают у детей чувство защищенности. Надо постараться открыто выражать свои чувства к ребенку. Дети, уверенные в любви и уважении родителей, быстрее развиваются. У большинства талантливых людей были любящие родители, или хотя бы один из них был таким. Взрослые не должны бояться проявить свою индивидуальность в общении с ребенком, это поможет оценить ему в себе творческую личность; содействуя его более глубокому самопознанию, необходимо одновременно учить ребенка уважать каждого человека, независимо от его способностей и талантов. В процессе воспитания важно научить ребенка полагаться в познании себя и мира не столько на разум, сколько на интуицию. Так как, большие открытия часто совершают интуитивно, благодаря вдохновению и озарению.

Атмосфера, благоприятствующая проявлению творческих способностей ребенка, помогает ему избежать возможного общественного непонимания, и даже неодобрения. Нельзя, чтобы творчество ребенка было затушено, иначе невостребованная энергия, отпущенная на творчество, может быть направлена в нежелательное русло. Нужно научить ребенка выделять главное и стараться объяснить и показать, что его дело или увлечение – часть большой и сложной жизни, в которой ему очень пригодится заранее развитая способность справляться с негативными эмоциями и не поддаваться влиянию плохого настроения, видеть хорошее и красивое в жизни. И важно отмечать и говорить ребенку то, что он занимается творчеством ради других, а не ради собственных достижений.

1. 
   Караковский В.А. Стать человеком: общечеловеческие ценности – основа целостного учебно-воспитательного процесса. – М., 1993.
   
2. 
   Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: В 4 т. – М., 1955. – Т. III. – с. 24.
   
3. 
   Философский словарь / Под ред. И.Т. Фролова – М., 1991.
   
4. 
   Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. В.А. Сластенина: В 2 ч. – М., 2003. – Ч. 2 – 256 с.
   
5. 
   Крысько В.Г. Психология и педагогика. Вопросы – ответы. Структурные схемы: Учеб. пособие для вузов. – М., 2004. – 367 с.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада орта мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың кейбір аспектілері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются некоторые аспекты развития творческих способностей учащихся среднего школьного возраста

Тесная интеграция образовательной, научно–исследовательской, научно-практической и научно–педагогической подготовки, предусмотренная Государственным общеобязательным стандартом Республики Казакстан, позволяет подготовить магистров, владеющих всеми необходимыми компетенциями, способных к решению сложных профессиональных задач, организации новых областей деятельности.

Исследовательская деятельность выступает гибким механизмом решения названных проблем. Массовый характер научной деятельности, все более увеличивающееся число производителей и потребителей научной информации заставляет предъявлять повышенные требования не только к содержанию, но и к форме -–языку и стилю – научных публикаций. Очевидно, что для быстрого и грамотного внедрения достижений науки в практику необходимо, чтобы научная информация с наименьшими умственными и временными усилиями воспринималась ее потребителями и адекватно ими понималась. В этой связи востребованы овладение не столько самой исследовательской деятельностью, а сколько научно-исследовательской. Следовательно, исследовательская деятельность как процесс обеспечивает творческое освоение действительности, стимулирует приращение научных знаний. И не случайно, практически во всех странах мира большое значение придается процессу овладения и приобщения к исследовательской деятельности, так как именно в данном процессе формируется научный потенциал и интеллектуальный ресурс государства. Однако, анализ практики подготовки магистров показывает, что она недостаточно ориентирована на развитие исследовательского и творческого потенциала как приоритетную цель научно–педагогической подготовки. Вместе с тем теория деятельности, концепции личностно- развивающего образования свидетельствуют, что “сущностные силы” могут развиваться в собственной деятельности, при решении проблем исследовательского характера.

Нормативной базой для проведения исследовательской деятельности является учебный план образовательного учреждения, составленный на основе ГОСО, наличие программы деятельности и планирования.

Подготовка к научно–исследовательской деятельности студентов вузов в теории и практике образования представлена в различных аспектах.

Во–первых, методологические основы научно–исследовательской деятельности нашли отражения в работах Ю.Н.Азарова, В.И.Загвязинского, Н.В.Кузьминой, В.В.Краевского, Ю.Н.Кулюткина, В.И.Мареева, Е.К.Осиповой, С.Л.Рубинштейна, М.Н.Скаткина, В.А.Сластенина и др.

Во–вторых, психолого–педагогическими основами научно–исследовательской работы студентов занимались Л.А.Горбунова, А.И.Киприанов, А.И.Мамот, А.А.Лебедев, П.И.Пидкасистый и др.

В–четвертых, следует назвать диссертационные исследования Н.С.Амелиной, Н.П.Меньшиковой, Г.П.Храмовой, Н.М.Яковлевой, связанные с организацией учебно–исследовательской работы студентов в процессе изучения дисциплин педагогического цикла.

В настоящее время в инновационной педагогике сложилось несколько точек зрения на понимание сущности научно–исследовательской и учебно–исследовательской деятельности обучающихся. Одна из наиболее устоявшихся – концепция учебно–исследовательской деятельности деятельности как новой педагогической технологии /1/.

В учреждениях дополнительного образования сформировался большой спектр специализаций научных исследований как естественнонаучного, так и гуманитарного цикла /2/. При рассмотрении же ключевого понятия “исследовательская деятельность” раскроем составные категории данного понятия. Ключевым понятием в словосочетании исследовательская деятельность является категория деятельности, которая рассматривается нами как специфическая человеческая форма активного отношения к окружающему миру, содержание которого составляет его целесообразное изменение и преобразование в интересах людей. По словам Л.С. Рубинштейна “…в ней и через нее человек реализует свои цели, обьективирует свои замыслы и идет в преобразуемой им действительности. Значение деятельности в том, прежде всего, и заключается, что в ней и через нее устанавливается действенная связь между человеком и миром, благодаря которой бытие выступает как реальное единство и взаимопроникновение субъекта и объекта” /3/. В деятельности и через нее индивид реализует и утверждает себя как субъект, как личность: как субъект – в своем отношении к объектам, им порожденным, как личность – в своем отношении к другим людям. В деятельности формируются все психические свойства личности. Философский энциклопедический словарь так трактует термин “исследование” – это “процесс выработки новых научных знаний, один из видов познавательной деятельности. Исследование характеризуется объективностью, воспроизводимостью, доказательностью и точностью”.

Касаясь этимологического анализа слова “исследование”, заметим, что под этим типом деятельности подразумевается: извлечь нечто “из следа”, т.е. восстановить некоторый порядок вещей по косвенным признакам, отпечаткам общего закона в конкретных, случайных предметах. Это является принципиальной особенностью организации мышления при исследовании, с которым сопряжены развитие наблюдательности, внимательности, аналитических навыков, в отличие, например, от проектного типа организации мышления.

Так как же рассматривается понятие исследовательская деятельность? Ученые психологи С.Л.Рубинштейн и А.В.Брушлинский, определяя понятие “исследовательская деятельность”, считают, что следует рассматривать его как “созидание, обнаружение, проявление и определение субъекта”. Следовательно, исследование – это товрческий процесс познания мира, себя и бытия себя в мире.

А.В.Леонтович под исследовательской деятельностью понимает “деятельность обучающихся, связанную с решением творческой, исследовательской задачи с заранее неизестным решением (в отличие от практикума, служащего для иллюстрации тех или иных законов природы) и предполагающую наличие основных этапов, характерных для исследования в научной сфере, нормированную исходя из принятых в науке традиций: постановку проблемы, изучение терии, посвященной данной проблематике, подбор методик исследования и практическое овладение ими, сбор собственного материала, его анализ и обобщение, собственные выводы” /2/.

В исследованиях Л.Ф. Фоминой, А.С. Обухова, Е.В. Титова /5/ термины “учебно–исследовательская деятельностиь” и “исследовательская деятельность” обучающихся рассматриваются как равнозначные. Основной функцией учебно–исследовательской деятельности, по мнению А.С.Обухова, является инициирование обучаемых к познанию мира и себя в этом мире. Они определяют исследовательскую деятельность как творческий процесс совместной деятельности педагога и обучаемого по поиску решения неизвестного, в ходе которого осуществляется трансляция между ними культурных ценностей, результатом которой является формирование мировоззрения.

М.М.Фирсова использует как рядоположенные термины “исследовательская деятельность” и “научно–исследовательская деятельность”. Она считает научно–исследовательскую деятельность неотъемлемой частью образования, являющейся устойчивой формой образовательного процесса /6/.

Таким образом, под понятием исследовательской деятельностью – понимается активное творческое отношение личности к миру, которое выражается в мотивационной готовности и интеллектуальной способности к познанию реальности путем практического взаимодействия с ней, к самостоятельной постановке разнообразных исследовательских целей, к изобретению новых способов и средств их достижения, к получению разнообразных, в том числе неожиданных, непрогнозировавшихся результатов исследования и их использованию для дальнейшего познания.

Понятие исследовательской деятельности связано с рядом близких понятий, образующих единое смысловое значение: интеллектуальная активность, познавательная активность, любознательность и исследовательское поведение. В этом отношении исследовательская деятельность находится в одном ряду с такими фундаментальными понятиями как научение, интеллект, товорчество, образуя с ними неразрывную связь. Так же существует проблема – соотношение и использование понятий “активность”, “поведение”, “иницаативность” в изучаемой нами области. Д.Н. Узнадзе считал, что активность, подчиненная любознательности и жажде знаний, является именно поведением. Б.Г. Ананьев показал, что вопрос о том, является ли поведение человека более общим понятием, чем деятельность, должен решаться в зависимости от выбранного аспекта рассмотрения. Он рассматривал личность “как субьекта поведения, посредством которого реализуется потребность в определенных объектах и ситуациях”.

Ведущей ценностью исследования является ценность процесса движения к истине. Именно поэтому исследование – главное средство развития науки, которая стремится к построению предельно объективной картины мира. Наука выступает как сложное социальное создание человечества, единственное, и ни с чем несравнимое, ибо больше, чем литература и искусство, она носит всемирный характер, слабо связана с формами государственной и общественной жизни. Это социальное всечеловеческое образование, ибо в основе ее лижит для всех равно обязательная сила научных фактов и обобщений (Талызин Н.Ф.) В психолого–педогогических исследованиях научно–исследовательскую деятельность определют как средство реализации и развития творческой активности, выражающейся в стремлении познать новые факты (субъективно или объективно), исползуя теорию научных исследований /9/.

Научно–исследовательская деятельность обучающихся - это специальная деятельность по овладению методологией познания и организации исследовательского поиска. При этом в содержание такой деятельности входят знания об универсальных способах познания, универсальные логические, информационные, коммуникативные, организационные умения.

Сущность понятия “научно–исследовательская деятельность” выявлялась на основе философского и психолого–педагогического анализа категории “деятельность” и представления о логике и этапах научного исследования.

Философ А.И.Липкин рассматривает феномен научной деятельности в трех основных ракурсах. Во–первых, в ракурсе самой науки как определенного типа деятельности, реализуемой в соответствии с установленными нормами,правилами и методами. Во–вторых, науку как часть или форму культуры, т.е. формирующей саму культурную традицию. В–третьих, рассматривает науку как специфический социальный институт. В этой связи он подчеркивает прямую зависимость характера научной деятельности от базовых тенденций развития социокультурной среды. Таких тенденций, по мнению ученого, две: это глобализация и формирование “постмодернистского мировоззрения” /10/.

Ценной идеей автора в рамках нашего исследования является выделение ключевых признаков постмодернизма в контексте реализации научной деятельности. А.И.Липкин считает, что постмодернизм есть форма мировоззрения, стремящаяся подвергнуть сомнению возможность формирования и реализации так называемых “метасценариев”, т.е. единых стратегий и программ освоения бытия. Приведем тезисы автора: первый – возможность существования лишь отдельных сценариев развития социального бытия, принципиально не сводимых друг другу; второй – отрицание объективности и универсальности истины, т.е. возможность в эффективном доказательстве субъектом своего права на обладание и выражение истины /10,с. 587/.

Здесь мы видим диалектическое противоречие научной деятельности в условиях глобализации и постмодернизма. С одной стороны, глобализация, направленная на установление единых правил и порядка, когда традционная методология укрепляет собственное влияние и с другой стороны, постмодернизм – как форма и стиль современного мышления.

Итак, давайте определимся, что же подразумевается под “научно – исследовательской деятельностью”? Данное понятие мы будем раскрывать в следующей цепочке: деятельноть – исследование – наука – научная деятельность – научное исследование.

Первоисточниками научных проблем выступают, прежде всего, противоречия самой объективной реальности (предмета, процесса явления) “Субъективными” их источниками являются: а) особая любознательность и тяга отдельных людей к наблюдению и размышлению над природными явлениями; б) внутренная логика развития самой науки, дающая пищу для размышления субъектам науки; в) в последнее время возрастает роль социальных заказов общества, имеющих “симбиозный” объективно – субъективный характер.

Функции научной деятельности взаимосвязаны с функциями научной дисциплины – гносеологическая (познавательная), аксиологическая (оценочная) и праксиологическая (практически – преобразующая).

Первый этап или уровень – “журналистский”, второй – “публицистский” и третий – реакция подлинного исследователя, т.е. собственно научная реакция.

Ей присущи объективность, последовательность, серьезность, трезвость, анализ “остывших” фактов, а не по “горячим следам”, даже некоторая “отстраненность” от изучаемых фактов и событий.

Опираясь на целостную субъектно – объектную систему анализа науки У.Ж.Алиева, мы выделили следующие подэтапы овладения исследовательской деятельностью:

Источниковедческий – или этап работы с объектами – оригиналами (непосредственный реальный объект исследования), объекты посредники (идеи, гипотезы, теории и концепции) и т.д.

Таблица 1