Банк қызметiн өнiм қағидасына негiздеп ұйымдастыру

Сурет 7

Келтiрiлген әрбiр ұйымдастыру тобы өзiне тән мiндеттердi шешеiп, белгiлi бiр шартты жағдайларда ғана қоданылады. Олардың әрқайсысының өзiндiк ерекшелiктерi бар, ендеше оларды қарастырып кетелiк.

Жобалық құрлым- Банк алдындағы үлкен масштабты мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн ұйымдастыру құрлымы. Банктiң өзiне қандайда бiр жүйенi ендiруi жоралық құрлымды ұймдастыруға мысал бола алады. Мұндай қосымша ендiрiлетiн жүйелер жеке басқаруды талап етедi, яғни өте қысқа мерзiмде, негiзгi қызметке нұсқан келтiрмей максималдi тиiмдiлiктi қамтамасыз ету. Жүйе толық қызметке ендiрiлгенен кейiн, құрамына мамандар тобы мен банктiң басқарушы қызметшiлерi кiретiн , арнайы осы мақсатқа құрылған жобалық ұйым тарқатылады.

Ендеше, жобалық құрлым- банкке уақытша ендiрiлетiн, жобаны жүзеге асыруда жеке басшылықта болатын ұйымдық құрлым.

Матрицалық құрлым. Мұндай ұйымдастыру құрлымы функционалдық және дивизионалдық құрлымдардың артықшылықтарын бiрiктiру мүмкiндiгiн бере отырып, оған қажеттi икемдiлiктi бередi. Матрицилық құрлым да iрi масштабтағы жобаларды жүзеге асыту үшiн қолданылады. Яғни Банктiң ұйымдастырылу құрлыммына қосымша матрицалық құрлым “жүктелiнедi”. Нәтижесiнде пайда болатын “көп” қабатты ұйым банктiң күнделiктi қызмтiмен байланысты мәселелердi және жобаны жүзеге асырумен байланысты мәселелердi тиiмдi түрде шеше алады. Матрицалық ұйымның жобалық ұйыммен салыстармалы ерекшелiгi, тиiмдi де, тұрақты басқаруды қамтамасыз ететiн, бөлiмшелер басшыларының әсерiнен ерiктi емес.

Конгломераттар нарық өзгерiстерiне тез рейiмделу мүмкiндiгiн бреретiн бiршеше құрлымдардың бiрлiгi. Мұндай ұйымдастыру құрлымдары басшылықтың бiр орталықтан болуын, бiрақ бөлiмшелер ағымды қызметпен байланысты шешiмдердi қабылдауда өз еркiн сақтап қалады. Конгломераттық ұйымдастыру құрлымын қолдаушы банктер нарық сегменттерiндегi жекелеген бөлiмшелердiң қызметтерiнiң жетiстiктерi мен жеңiлiстерiне тез арада көңiл аудару мүмкiндiгiн алады.

Ендеше, адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы өзгермелi нарық жағдайларына тез арада ұйымды бейiмдеу мүмкiндiгiн бергендiктен, соңғы жылдарда кеңiнен қолдау табуда.

Орталықтану дәрежесiмен ерекшеленетiн ұйымдастырылу құрлымы тұтас банктiң және жекелеген құрлымдардың ықластарын шоғырландыра отырып, орталықтың және төменгi басқару звеноларының атқаратын қызметтерiн қатаң шектеудi көздейдi.

Банк мекемесiнде барлық басқа кәсiпорындар сияқты белгiлi бiр басқару аппараты болады. Оның құрамына ең алдымен банк қызметiнiң ерекше сипаты әсер етедi. Банктi кәсiпорын деп есептесек, барлық басқа кәсiпорындарға тән ортақ белгiлерi де бар, оның дирекциясы, атқарушы бөлiмшелерi, есеп-қисап бөлiмi, кадрлар бөлiмi т.б.

Сонымен қатар, банк мекемесi ерекше кәсiпорын, ол ақша-несие институты ретiнде қызмет атқарады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы банктiң ерекшелiгiне байланысты. Бұл ерекшелiктердi банк қызметiн ұйымдастырудағы принциптерден байқауға болады, яғни принцип деп банк мекемесi өз қызметтерiн жүргiзу үшiн және банк операциясын орындау үшiн бағыт-бағдар беретiн бастапқы жағдайларды айтамыз.

1. 
   Банктер әдетте функционалдық қағидасы бойынша ұйымдастырылады. Ол келесi жағдайларды бiлдiредi: банк iрi несие институты ретiнде қызмет атқаратын болғандықтан, оның басқару аппаратында несиелiк, кадрлық бөлiмшелерi болуы тиiс. Сонымен бiрге банк есеп айрысу операцияларын жүргiзетiн болғандықтан, оның құрамында есеп айрысу операциясын ұйымдастыратын құрылымдық бөлiмдер болуы тиiс. Банк нақты ақшаны қабылдап және оны беретiн болғандықтан оның кассасы болуы тиiс. Жалпы алғанда, банк атқаратын қызметтер мен операциялар оны басқаруларға ерекшелiктер енгiзедi, оларды басқа кәсiпорын құрылымында кездестiруге болмайды. Тек қана мекемелерiне тән болуы тиiс қағида.
   
2. 
   Банктi ұйымдастыру принципiне, сонымен бiрге қойылған мақсатқа сәйкестiлiк принципi де жатады. Бiзге белгiлi, банктың мақсаты – пайда алу болып табылады. Ол, банк мекемесi құрылымында ақша табиғаты бөлiмдер болуы қажет дегендi бiлдiредi (клиенттердi iздейдi т.б.), яғни банк мекемесiнiң құрамында ақшаның түсiмiн қамтамасыз ететiн бөлiмдер бар: кiрiстер мен шығыстарды жоспарлап, банк бюджетiн құрап, шығындар үнемiн қамтамасыз етедi.
   
3. 
   Жеке бөлiмшелердiң билiк өкiлеттiлiгiнiң сатылылығы принципi. Билiктiң екi буыны бар: басқарудың жоғарғы звеносы (буыны) және банктiң басқа да бөлiмшелерi.
   

4. 
   Бiрлескен және үйлескен iс-әрекеттердi қамтамасыз ету принципi. құрылым сөзi элементтердiң жай ғана жиынтығы емес, олардың байланысын бiлдiредi. Егер де коммерциялық банк деген статусқа ие болса, онда өзiнiң құрамында iшкi банк операцияларын атқаратын бөлiмшелерi болуы қажет, екiншi жағынан қоршаған орта талаптарына сай болуы керек.
   
5. 
   Басқаруды тиiмдi, оңтайлы ету принципi. Осы принципке сәйкес, банк өз қызметiн банктiң дамуына бағыттауы тиiс (мысалы, жаңа қызмет түрлерiн енгiзу, шығындарды қысқарту, еңбек өнiмдiлiгiн арттыру, рынокты зерттеу, т.б.)
   
6. 
   Бақылауды қамтамасыз ету принципi. Мұндағы қажеттi шарт: iшкi және сыртқы аудит.
   
7. 
   Персоналдың қызметiн зерттеу принципi. Бұл принциптi жүзеге асыру үшiн белгiлi бiр ережелердi жасайды (жарғы, белгiлi бiр бөлiмдер немесе қызметтердiң ережелерi, персоналдың сапалық бiлiктiлiк дәрежесiн анықтайтын сипаттама). Банк мекемесiнiң әрбiр қызметкерi өзiнiң мiндеттемесiн бiлуi тиiс немесе ережелерге сәйкес орындалуы тиiс.
   
8. 
   Банк мекемесiнiң ағымдағы және қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етiлу принципi және ақпаратты өңдеудiң жаңа әдiстерiн бiлу.
   

Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.

Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.

Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз алушыларға несие бередi. Қарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға, тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен салымдар капиталға айналады.

Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге) тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым бөлiгi құралады.

Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.

Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операциялар.

Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы, қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.

Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция, экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы, валюталық операциялармен).

Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Кесте 1

Жiктелу белгiлерi	Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiне сәйкес болуына байланысты	Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше қызметтер Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу субъектiлерiне тәуелдi	Заңды тұлғалар Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру және орналастыру әдiсiне байланысты	Активтi операциялар Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне	Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы тәуелдi қозғалыс	Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер Таза қызметтер

Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп айтуға да облады: оларды «ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын) сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала бередi, банкке айналмайды.

Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар «басқа несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының «Банктер және банктiк қызмет туралық заңында.

Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк, несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.

Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).

Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi, банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады (мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер есебiнен және т.б.).

Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган ресурстарын әртұрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың қажеттiлiктерiне орналастырады.

Ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және ақысыз қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрі толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге асырылуы мүмкiн.

Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы бойынша басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер кейде банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер деп бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi, алсолсалым тұрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондыңтан олардың бағасы қымбат болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.

Материалдың өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.

Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдың өнiмнiң қозғалысына қызмет көрсететiн болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына, байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).

Таза қызметтер материалдың өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылады.

Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртұрлi қызметтер табылады. Мысалы, өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм материалдың, заттың болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар бойынша жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондыңтан, өнiм нақты товарлық тұрде болатын, материалдың өндiрiс саласына қарағанда, банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.

Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты, қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол «жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн активтерге айналдырады.

Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты. Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.

Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа, бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың шоттары бойынша қозғалыс- бұл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардың қозғалысы.

Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк. Қарыз алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.

Бұл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарыз алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында ссудалық процент орын алса, онда бұл банкпен берiлетiн ақшалар капитал ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.

Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массанық қозғалысына, тауарды сату-сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.

Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен ұйымдар жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды. Бұл тек банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр тұрлi делдалдың қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондыңтан айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.

Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер нарығында қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк қызметтердi жаңа сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақөнеркәсiптiк және т.б.), көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiнемүмкiндiктi қысқартады, банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.

Банктiк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеңеюi орын алады.

Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. Өкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.

Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет.

Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң кең тұрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.

Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.

Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн Үсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға мүмкiндiк бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.

Банк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеқеюi орын алады.

Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банктер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. Өкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр [18,42 б.].

Банктер әлi жақа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерi жоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет.

Бiрақ, бiртiндеп жақа технологиялар жақа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң ең үрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банк секторында әмбебап қызметке, банк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған. [21, 4 б.].

Кешендi банк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы мақызды.

Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға мүмкiндiк бередi, және соқында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.

Бүгiнгi таңда әмбебап сипаттағы коммерциялық банктер банк қызметiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық түрлерiмен айналысады.

Қазақстан Республикасының банк заңдарына сәйкес, коммерциялық банктер келесi операцияларды жүргiзедi:

а) заңды тұлғалардың депозиттерiн қабылдау

б) жеке тұлғалардың депозиттерiн қабылдау

в) клиенттердiң шотын ашу және жүргiзу, корреспонденттiк шот ашу және жүргiзу, кассалық қызмет көрсету

г) қайтарымдылық, мерзiмдiлiк және ақы негiзiнде заңды және жеке тұлғаларға ұзақ және қысқа мерзiмдi несие беру

д) инвестицияланатын қаражатты иеленушiлердiң немесе оларға билiк жасаушылардың тапсыруымен күрделi қаражаттарды қаржыландыру

е) заңмен белгiленген тәртiпте өз меншiгiндегi бағалы қағаздар шығару (вексель, аккредитив, депозиттiк сертификат, акция және басқа да қарыз мiндеттемелерi)

ж ) төлем құжаттары мен бағалы қағаздарды сатып алу, сату және сақтау, олармен өзге де операциялар жүргiзу

з) кепiлдiк операциялары: үшiншi тұлғалар үшiн ақшалай түрде атқаруды көздейтiн тапсырмалар, кепiлдiктер мен өзге де мiндеттемелер беру

и) факторингтiк операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушыдан төлемсiз тәуекел етiп қабылдай отырып, төлемдi талап ету құқығына ие болу

к) форфейтингтiк операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушының берешек мiндеттемесiн сатып алушыға айналым түспейтiн жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу

л) сейфтiк операцяилар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй жайларды жалға берудi қоса клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен қҮндылықтарын сақтау жөнiндегi қызметтер

м) сенiм (трасттық) операциялары: сенiм бiлдiрген адамның мүддесi үшiн және соның тапсыруымен ақшаларын басқару

н) жалға берушiнiң жалға берiлетiн мүлiкке меншiк құқығын сақтай отырып мүлiктi шарт (лизинг) қолданылатын бүкiл мерзiмге жалға өткiзу

о) банк қызметiмен байланысты кеңес беру

п) банк операциялары бойынша брокерлiк қызмет көрсету.

ұлттық банктiң арнайы лицензиясы болған жағдайда коммерциялық банктер басқа да операцияларды жүзеге асыруға құқылы, соның iшiнде:

• 
  шетел валютасымен айырбастау операцияларын Үйымдастыру
  
• 
  ақшаларды инкассациялау және басқа жаққа жiберу
  
• 
  тұрғын халықтың ақшалай салымдарын тарту
  

Банктi ашу өте күрделi де ұзақ процесс болып табылады және әр елдiң арнайы заңдарымен тiркеледi. Банктi ашу, тiркеу және қызметiн тоқтату тәртiбi Қазақстан Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар ''Банктер және банк қызметi туралы'' Заңына сәйкес анықталады.

Қазақстан Республикасының аумағында банк құруға рұқсатты ұлттық банк бередi. Банк ашуға рұқсат беру кезiнде ұлттық банк жүргiзiлетiн банк операцияларының шегiн белгiлейдi[7, 45 б].

Банк ашуға рұқсат алу үшiн келесi құжаттарды толтыру қажет:

• 
  банктi ашуға рұқсат беру туралы өтiнiш (өтiнiш қазақ немесе орыс тiлдерiнде берiледi және онда өтiнiш берушiнiң мекен-жайы көрсетiлуi тиiс)
  
• 
  экономикалық негiздеме
  
• 
  жаңадан құрылатын банктiң қызмет стратегиясын, қызмет бағыты мен ауқымын ашып көрсететiн бизнес-жоспары, қаржылық перспективасы (есеп балансы, алғашқы үш қаржы жылындағы табыс пен шығын есебi, маркетинг жоспары, ресурстарын тарту жоспары)
  
• 
  құрылтай құжаттары: құрылтай шарты, жарғы, жарғы қабылдау мен банктi басқару органдарын тағайындау (сайлау) хаттамасы
  
• 
  құрылтайшылардың қаржы жағдайының тұрақтылығы жайлы аудиторлық қорытынды
  
• 
  жарғы қорына қаржыны аударатынын растайтын құжат
  
• 
  банктiң басқару қызметiндегi адамдардың кәсiби бiлiктiлiгi мен жарамдылығын растайтын мәлiметтер
  
• 
  құрылтайшылар үшiн жасалатын тәуекелдiң ең көп мөлшерi
  
• 
  жарғы капиталының ең төменгi мөлшерi
  
• 
  ұлттық банктегi мiндеттi резервтердiң мөлшерi
  
• 
  банктiң өз меншiгiндегi қаржылары мен оның мiндеттемелерi сомасының арасындағы (активтерi мен пассивтерiнiң) сәйкестiк
  
• 
  шет елдерден несие ресурстарын тарту көлемiне шектеулер орнату
  
• 
  ұлттық банктiң орталықтандырылған көздерiнен алынатын несиелердiң ең көп мөлшерi.
  

Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер қызметiне қатысты бақылау функцияларын да жүргiзедi. Банктердiң балансы, есептерi және басқа да құжаттары негiзiнде ұлттық банк белгiлеген нормативтердiң сақталуын бақылап отырады.

ұлттық банктiң коммерциялық банктерден алған мәлiметтерi құпия болып табылады және басқа адамдарға ашылуға жатпайды.

Екiншi деңгейдегi банктер ұлтық банктiң нормативтiк актiлерi мен заңдарын бұзған жағдайда ұлттық банк:

• 
  банктiң қаржы жағдайын сақтандыру жөнiнде, банктi қайта құру немесе тарату, басшыларды ауыстыру қажеттiгi туралы
  
• 
  санкциялар қолдану туралы мәселенi қарауға құқылы
  

а) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген негiздер бойынша айыппұл салып, өндiрiп алу

б) ұлттық банктегi резервтiк қордан дебитор-банктiң қарызын шығынға жазуға

в) ұлттық банк белгiлеген жеке нормативтердi өзгерту

г) барлық немесе жекелеген операцияларын жүргiзуге берiлген лицензияны тоқтата тұру немесе оның күшiн жою

д) банктi консервациялау, банк ашуға берiлген рұқсатты қайтарып алу т.б.