2. Пән туралы деректер

Қазақстанда бүлдіргеннің 23 сорты өседі. Екпе сорттарын шығаруға мынандай жабайы түрлері қатынасады: тасбүлдірген, вигрин бүлдіргені, чили бүлдіргені, орман бүлдіргені т. б.

Екпе қарақат түрлері ішінде ең көп тарағаны — қара қарақат Ол суыққа төзімді келеді және топырақтың ылғалды және құнарлы болуын қажет етеді. Республикамыздың оңтүстік аудандарында таулы аймақтарында өсіріледі, ал Алматы, Жамбыл, Шымкент Қызылорда облыстарының далалық аймағында қара қарақа^т өсіру шаруашылықтарға тиімді емес. Себебі бұл аймақтарда ауа райы жазда ыстық, қыс пен ерте көктемде құбылмалы келеді Қара қарақат республикамыздың негізінен солтүстік және шығьк облыстарында көптеп өсіріледі.

Егер жақсы күтімді болса, қара қарақтаттың әр гектарына 60—100 ц өнім алуға болады. Қазақстанда аудандастырылға 13 сорты егіледі.

Қызыл қарақаттың қара қарақатқа қарағанда бұтақшалары жиі және биік болып келеді, жеміс салатын бұтақшалары ұзақ өмір сүреді, олар 6—7 жасқа дейін өнім береді.

Қызыл қарақат суыққа, қуаңшылыққа өте төзімді келеді. Сол себептен қарақаттың бұл екпе түрі Қазақстанның оңтүстік аймағында кең тараған.

Таңқурай өнімді отырғызғаннан кейін 2—3 жылда береді. Өнімі мол, әрбір гектардан орта есеппен 60—140 ц жидек алынады, өнім беру кезеңі 8—15 жылда бітеді.

Суыққа төзімділігіне байланысты бұл дақыл Қазақстанның оңтүстік және шығыс облыстарында тараған. Оңтүстік, оңтүстік-Шығыс облыстарда таңқурай тау бөктерлерінде көптеп өседі.
Жаңғақтар тобы

Жаңғақ өсімдіктері негізінен бұталы немесе үлкен ағашты болып келеді. Бұл дақылдардың басқа жеміс-жидек өсімдіктерінен айырмашылығы — тұқымы жеуге пайдаланылады. Жаңғақтар әр түрлі — пекан грек жаңғағы — жаңғақтар, орман-қайыңдар, бадам — раушан гүлдер, атбас талшын — атбас талшындар, пісте сумахтар, талшын — шамшат тұқымдастарына жатады.

Талшыннан басқа жаңғақтар май мен белокқа өте бай. Олардың тұқымында 70% дейін май, 8—21% белок болады. Талшынның тұқымында 34% крахмал және 17% дейін қант болады. Жаңғақтардың тұқымдарында А, В, Е, Р витаминдері, сондай-ақ тұқымы піспеген жаңғақта С витамині өте көп болады. Жаңғақ өсімдіктерінің ішінде өндірістік маңызы барлары: грек жаңғағы, орман жаңғағы, бадам. Қазақстанда жаңғақ өсімдіктері аз тараған, оның себебі бұл дақылдардың қысқы суыққа төзімділігі нашар. Жаңғақ өсімдіктері негізінен ауаның температурасы 12—16 °С төмен түссе үси бастайды. Қазіргі кезде Шымкент облысының оңтүстік аудандарында грек жаңғағы аудандастырылған. Бірақ сорттары аз, негізгі кездесетіні Тонкоскорлупый сорты. Бұл сорт басқаларға қарағанда суыққа, ауруға, зиянкестерге төзімді келеді

Грек жаңғағы

Грек жаңғағы өте биік (25—30 м) өсетін ағаш, діңінің аумағы 1,5—2,0 м келеді, бөрікбастары аумақты болады. Тамырлары өте тереңге (4 м) кетеді, аумағы 10—15 м.

Грек жаңғағының екпе сорттары отырғызылғаннан кейін 4— 6 жылдан бастап, ал жабайылары 8—10 жылдан кейін өнім береді. 20—30 жыл өте жақсы, мол өнім алынады. Орта есеппен әр ағаштан 100—150 кг, ал кейбірі 300—500 кг дейін жеміс салады. Өнімді жыл сайын береді. Жаңғақ ағаштары көп жыл өмір сүреді (кейбір ағаштары 300 жылға дейін). Кең тарағандары— Бостандыкский, идеал, десертный, юбилейный, тонкоскорлупый т. б. сорі тары.

Бадам

Бұл өсімдіктің 40-қа жуық түрі бар. Қазақстанда Шымкент облысында кездеседі. Бадам бұта тәріздес немесе ағаш сияқты өсімдік, биіктігі 10 м дейін жетеді. Тамырлары аумақты терең кетеді. Қуаңшылыққа, сор топыраққа өте төзімді. Бадам ағаштары 100 жылға дейін өмір сүреді, ал өнімі аяқталатын дәуірі — 30—50 жыл. Жемісті отырғызылғаннан кейін 3—4 жылда береді. Орта есеппен әр гектардан 10—14 ц-ден 25 ц дейін өнім алынады.

Бадам өсімдігі жарықты өте қажет етеді. Бізде аудандастырылған бадамның 15 сорты белгілі, соның ішінде кеңінен таралған сорттар — десертный, ялтинский, никитинский (кеш гүлдеңтін угамский, колхозный). .

Субтропиктік өсімдіктер тобы

Бұл топқа әр түрлі ботаникалық тұқымдас өсімдіктер жатады. Олар суыққа төзімсіз келеді, жылу сүйгіш және даму кезеңі ұзақ болады (6—7 ай).

Осы топқа жататын өсімдіктер ішінде кең тарағандары — лимон, апельсин, мандарин, грейпфрут т. б. Олар цитрус тегіне, руталықтар тұқымдасына жатады. Бұлар мәңгі жасыл болып тұратын ағаш немесе бұта. Жыл бойы өседі, сол себептен бір өсімдіктің өзінде жас бұтақшалар, гүлдер, жеміс тоқтаусыз өсіп жатуы мүмкін.

Цитрус жемістерінде лимон қышқылы, пектин, А, В, С және басқа витаминдер, органикалық, минералдық заттар көп болады. Цитрус жемістерін көбінесе жаз кезінде пайдаланады. Оларда компот, цукат, сироп даярлайды және эфир майы, лимон қышқылы алынады.

Қазақстанда бұл өсімдіктерді Шымкент облысының оңтүстігінде оранжереяда өсіруге болады. Басқа субтропиктік өсімдіктерінің ішінде кең таралғандары анар, інжір, зәйтүн, құрма, унабы, шилен. Бұлар цитрус өсімдіктерімен салыстырғанда суыққа да, қуаңшылыққа да төзімді болып келеді, сол себептен Қырымда Орта Азия, Армения, Әзірбайжанда, Грузия республикаларында Краснодар өлкесінде кеңінен тараған.

Анар

Көп жылдық, ағаш немесе бұта тәрізді, биіктігі 5 м дейін жетеді. Қазақстанда Шымкент облысының оңтүстігінде кездеседі. Жемісінде 8—12% қант, 0,5—5% түрлі қышқылдар 6—10 мг/% С витамині болады. Жемісі жас кезінде және тамак дәрі өнеркәсібіне пайдаланылады.

Анар өсімдігі тұқымынан және қалемшеден өніп-өсу арқылы көбейеді. Отырғызылғаннан кейін 3—4 жылда жеміс сала бастайды, 6—7 жылдан кейін мол береді. Орта есеппен әр ағаштан 25-30 кг өнім алынады. Ағаштары өнімді 30—50 жылға дейін салады Кейбір анар өсімдігі 300 жылға дейін тіршілік етеді. Қазақстанд аудандастырылғандары қазаки, ачик-дана сорттары.

Бақылау сұрақтары:

Негізгі жеміс жидек дақылдарының өсіру ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиетер

Негізгі: 1. Ващенко И.М. Основа сельского хозяства- М. Просвещение 1987г

2. Ващенко И.М. Практикум по основым сельского хозяства М. 1982

2. 
   3. Жанабаев С.А. Өсімдік өнімін өндіру технологиясы. Алматы 1996ж
   
3. 
   4. Аяпов А.С. Жеміс жидек шаруашылығы Алматы 2001ж
   

Растениеводство.Вавилов. П.П.М;Агропромиздат.1986.

Земледелие.Воробьев.С.А.М; Агропром издат 1985г

Овощеводство Матвеев В.П. М. Колос 1978

Почвеведение Кауричев П.С. Москва Колос 1982

Лабораториялық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау

Тақырып атауы: Топырақтаның морфологиялық белгілерімен механикалық құрамы.

Сабақтың мақсаты:

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Тапсырма:

Әдістемелік ұсыныс:

Әдебиеттер тізімі


Тақырып атауы: Ауыспалы егіс схемасын құру, ротациялық таблица жасау.

Сабақтың мақсаты:

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Тапсырма:

Әдістемелік ұсыныс:

Әдебиеттер тізімі
Тақырып атауы: Топырақты өңдеу

Сабақтың мақсаты:

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Тапсырма:

Әдістемелік ұсыныс:

Әдебиеттер тізімі
Тақырып атауы: Арамшөптер, олармен күресу жолдары

Сабақтың мақсаты:

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Тапсырма:

Әдістемелік ұсыныс:

Әдебиеттер тізімі


Тақырып атауы: Тыңайтқыштар

Сабақтың мақсаты:

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Тапсырма:

Әдістемелік ұсыныс:

Әдебиеттер тізімі

Тақырып атауы: Өсімдік шаруашылығы ауылшаруашылық өндірісінің негізгі саласы және ғылым

Сабақтың мақсаты:

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Тапсырма:

Әдістемелік ұсыныс:

Әдебиеттер тізімі

Тақырып атауы: Астық дақылдары

Сабақтың мақсаты: Дәнді дақылдардың айрықша тұқымдас белгілері

Дәнді дақылдарды ұрықтың бастапқы тамырына қарап айыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Дәнді дақылдардың айрықша тұқымдас белгілері

Дәнді дақылдарды ұрықтың бастапқы тамырына қарап айыру
Әдістемелік ұсыныс:
Дәнді дақылдардың айрықша тұқымдас белгілері
І-Тапсырма. Дәнге тән ерекше қасиеттерімен танысу. Дәнді астықтарды дәніне қарап анықтау

Дәнді астықтардың мәуесін жемісін әдетте дән деп айтады. Дәндерді бір-бірінен айыратын ерекше белгілері болады. Қауызсыз дәнді астықтарды ( бидай, қара бидай, қауыссыз сулы, арпа) түйген кезде масақтардан дәндері тез ажыраса, қауызды астықтардың ( тары, күріш, сұлының кей сорттары, арпа) дәндері гүл қауыздарынан ажырамайды.

Дәнді асықтардың дәні мәуелік және тұқымдық қабықтан, эндосперм мен ұрықтан тұрады. Дәннің ұрық орналасқан ұшын дәннің төменгі жағы десе, қарама-қарсы жағын ұшы деп атайды. Бидайдың, қара бидайдың және сұлының ұштарында аздаған айдарлары болады. Дәннің сайы бар жағы бауыры, ал оған қарама-қарсы жағы арқасы деп аталады. Бірінші топтағы дәнді астықтардың бидай, қара бидай, арпа, сұлы дәнінің бауырында сайы болса, екінші топтағы дәнді астықтардың жүгері, тары дәнінің бауырының сайы болмайды.

Дәндердің бет қабаты тегіс немесе біркелкі емес, ал пішіндері домалақ немесе ұзынша болуы ықтимал. Сонымен қатар олардың гүл қауыздарының түрі мен бедеріне де назар аударылады.

1. Дәндер қоспасын белгілі ботаникалық туыстасқа бөліңіздер;

2. Дәндерді төмендегі белгілері бойынша сипаттаңыздар: қауыздылығы, түктілігі, айдарының барлығы, пішіні, дәннің бауырында сайының барлығы, дәннің бетінің бедері және түсі. Мысалы, дән қауызсыз, түкті емес, дәннің ұшында айдары бар, ұзыншақ, дән төменгі жағынан ұшына қарай сүйірленген, бауырындағы сайы терең, бет бедері аздап жиырылған, түсі жасылтым немесе сарғыш, қоңырау, әртүсті.


Дәнді астықтарды дәніне қарап айырудың кілті

1.Дәннің бауырында сайы бар бірінші топтағы дәнді астық . . . . . . . . . .....................2

0. Дәннің бауырында сайы жоқ екінші топтағы дәнді астық . . ........................................8

2. Дәні қауызсыз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................3

0. Дәні қауызды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................6

3. Дәннің беті ұзын, жіңішке , бір-біріне тығыз орналасқан және оңай сүртілетін шашшалармен жабылған......................................................................................Қауызсыз сұлы.

0. Дәннің беті шалшалармен жабылмаған немесе шалшалар тек ұшында ғана айдары бар . . . ....................................................................................................................................4

4. Дәннің ұшында айдары бар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................5

0.Дәнінің ұшында айдары жоқ...............................................................Қауызсыз арпа.

5. Дәндері ұзыншақ, төменгі жағына қарай сүйірленген және ұшталған, бауырындағы сайы терең, бет бедері ұсақ-ұсақ болып жиырылған , негізінен жасылтым, кейде сарғыш, қоңырлау немесе әртүсті………………………………………….....Қара бидай.

0. Дәндері толықтау, төменгі жағына қарай онша сүйірленбеген, бауырындағы сайы кең, бедері тегіс, ақ, сарғыш немесе қызғылтым................................................. ..............Бидай.

6.Қауызы дәнге жабысқан, ұзыншақ, эллипс тәріздес, бауыр жағынан аздап басылған. ...................................................................................................................Қауызды арпа.

0. Қауызы дәнге жабыспаған оңай алынады . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …………….7

7. Дәндері қауызды, ұзыншақ, төменгі жағынан ұшына қарай сүйірленген. Қауыздың беті тегіс................................................................................................Қауызды сұлы.

0. Дәндері бұзылмаған қауызда масақ және гүл қауыздарымен бірге. Қауызы қырналған немесе қауыз беті төстенген ( құстанған)………………………………….. Полба.

8. Дәндері қауызсыз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ......................9

0. Дәндері қауызды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .........................10

9. Дәндері ірі ұзыны 6 мм артық , домалақ немесе айқын қырланған, кейде ұшына қарай сүйірленген . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................................................Жүгері.

0. Дәндері ұсақ ұзыны 6 мм кем, домалақ, шарға тақау...........................................................................................................Қауызсыз қонақ жүгері.

10. Дәндері ұзыншақ овал, ұзыны 6 мм артық. Дәннің қауызы ұзын бойына қырланған . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................................Күріш.

0. Дәндері домалақ немесе сәл ұзыншақтау және ұштарында сүйірленген, ұзындығы 6 мм кем. Қауызы біртегіс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................11

11.Дәндерінің ұзындығы 4-6 мм. Қауызы тығыз, қалың және жылтырауық . . . . ......................................................................................................................Қауызды қонақ жүгері.

0. Дәндерінің ұзындығы 4 мм кем. Қауызы нәзік, шыңырдай жылтырауық . . . . . ....................................................................................................................................................Тары.
2- Тапсырма. Дәнді дақылдарды ұрықтың бастапқы тамырына қарап айыру

Қажетті құралдар мен заттар: Дәнді дақылдардың ыдыстардағы өскіні, пинцет, үлкейткіш шыны.

Тапсырмаға түсінік: Дән өнген кезде ең алғаш өсетіні бастапқы немесе ұрықтық тамырлары. Іле бұл тамырлар шашақтанған соң, қосалқы немесе үстеме тамырлар пайда болады. Әртүрлі дәнді дақылдардың бастапқы тамырлар саны әрқилы: жаздық бидайда-5, күздік бидайда-1, қара бидайда -4, сұлыда-3, арпада 5-8 болса, екінші топтағы дәнді дақылдарда тары, күріш, қонақ жүгері, жүгері біреу болады.

Дәнді дақылдардың өскіндері

( бастапқы тамырлары) (Н.Мырзаханов бойынша).

1-бидай;2-сұлы; 3-қара бидай; 4-арпа; 5-тары;6-жүгері

Бастапқы тамырлардан соң тегершікпен ( колеонтиле) жабылған жапырақтар ұрығы бар сабақшалар өседі. Дәннің қауызын жанап өтіп сабақшалар сыртқа, топырақтың бетіне қарай дамиды. Қауызсыз дәнді дақылдарда сабақшалар ұрықтың бастапқы тамырлары өскен ұшынан өнсе,

қауызды дәнді дақылдарда сабақшалар ұрықтың бастапқы тамырлары өскен ұшынан өнсе, қауызды дәнді дақылдарда сабақша әуелі қауыз бойымен дәннің бастапқы тамырлар өнген ұшынан қарама-қарсы ұшына

дейін өседі де, қауашықты жарған соң топырақ-

тың бетіне шығады.

Жұмыс реті:

1. Өскіндерді саралап, бастапқы тамырлардың санына қарай дақылдардың түрін анықтаңыздар.

2. Әр дақылдың өскіндерінің суретін салыңыздар

және сипаттаңыздар.

Әдебиеттер:

Н.Мырзаханов «Ауылшаруашылық негіздеріне арналған тәжирибе құралы» Алматы 1994 Республикалық баспа кабинеті

Дәннің пішіні, түрі және мөлшері дәнді бұршақ дақылдардың айрықша белгілері болып табылады.

Мөлшеріне байланысты кіндік қысқа (дәннің 1/8-1/10-дай) және ұзын (дәннің шеңберінің 1/5-1/6-тең) болады. Жасымықтың дәнінің кіндігі дәннің қырында; түйе жоңышқанікі – ұшында, бұршақтардікі – сайында, нүтта – дәннің тұмсығының төмен жағында , үрме бұршақпен сояның – ұзын жағының ортасында орналасқан.

Жұмыс реті:

1.Берілген дәндерді ботаникалық туыстас пен түрлерге белгілеңіздер.

2.Дәннің сыртқы белгілерімен танысыңыздар.

3.Төмендегі «кілт» бойынша дәнді бұршақ дақылдарды дәніне қарай анықтаңыздар (81-сурет).

1.Дәннің кіндігі дәннің қырында немесе бір жақ ұшында орналасқан................................................................................................................. ........................2

0.Дәннің кіндігі дәннің ұзын бойының ортасында орналасқан...........................................................................................................................................8

00.Дәннің кіндігі дәннің тұмсығының төмен жағында орналасқан.........................................................................................................................................11

000.Дәннің кіндігі дәннің шетіне тақау сайында орналасқан.........................................................................................................................................12

2. Кіндігі сызықша тәріздес, ашық немесе дәннің түсіндей. Дән ашық жасыл, сарғылт-қоңыр, тіпті қара, бір түсті немесе өрнектелген.........................................................................................................................................3

0. Кіндігі жіңішке, сызықша тәріздес, ұзын, ашық. Дән шар тәріздес, кейде овал, аздап басылған, сарғылт-қоңырдан қара түске дейін болады, көбінесе өрнектелген, дәннің диаметрі 2-5 мм.................................................................................................................... Екпе сжоңышқа.

00. Кіндік шенмен қоршалған..............................................................................................4

000.Кіндіктің шені жоқ, овал тәріздес, ашық немесе қара..................................................................7

3. Дәнді домалақ, жалпаққа тақау, шеттері қырлы, дәнінің диаметрі 5-9 мм.......................................................................................................................Ірі дәнді жасымық.

0. Дәні сәл дөмпиген, шеттері жұмыр, диаметрі 2-5мм ...............Ұсақ дәнді жасымық.

4. Шені барбиып тұрады, дөңкиген ашық немесе ақ түсті.....................................................................................................................................................5

0. Шені үлкен емес, дөмпиген, ашық түсті .............................................................................................................................................................6

5. Дәнді домалақ, аздап бұрышталған, қатты жаншылған, күрең немесе қызғылт-күрең, диаметрі 10-14 мм.......................................................................................Ақ бөрі бұршақ.

0. Дәні овал тәріздес, аздап бүйрек іспетті, сұрғылт немесе қара, шұбар өрнекті, диаметрі 3-5 мм ...................................................................................Көп жылдық бөрібұршақ.

6. Дәні домаланған, бүйрек тәріздес, сұрғылт-бу тәріздес, мрамор түсті өрнегі бар, диаметрі 8-12мм.........................................................................Сопақ жапырақты бөрі бұршақ

0. Дәні домаланған, бүйрек тәріздес, аздап жаншылған, ашық түсті, қара дақтармен өрнектелген, диаметрі 7-10 мм.... ..................................................................Сары бөрі бұршақ.

7. Дәні домалақ немесе бұрышталған, бір тегіс немесе бұжыр, ақ, сары, қызғылт, жасыл, диаметрі 4-9мм...............................................................................................Екпе бұршақ.

0. Дән сәл бұрышталған немесе домалақ, көбінесе жаншылған, сұрғылт, күл тәріздес, қоңыр, қара, көбінесе өрнектелген, диаметрі 4-7мм ..........................................Егістік бұршақ.

8. Кіндігі овал тәріздес, қос жұмыршағы бар ....................................................................9

0. Кіндігі ұзынша овал тәріздес, жұмыршағы жоқ............................................................10

9. Дәні бүйрек тәріздес, эллипс тәріздес, шарға тақау, цилиндр тәріздес, ақ, сары, жасылтым, қызғылт, қоңыр, қара, бір түсті немесе алапес, диаметрі 8-15мм................ Кәдімгі үрме бұршақ.

0. Дәні домаланған, цилиндртәріздес, сары, жасыл, қараға тақау, кейде шұбар, диаметрі 3-5мм ................................ ...........................................................Алтын сары бұршақ.

10. Дәні овал, бүйрек тәріздес, шар түрлі, әртүсті сары, жасыл, қоңыр, қара бір түсті немесе алапес, мөлшері 6-13 мм ..............................................................................Май бұршақ.

11. Кіндігі қысқа, жұмыртқа тәріздес. Дәні шар тәріздес, бұрыс – шаланған домалақ, тұмсығы бар, әртүсті ақ, сары, қызылдау, қара диаметрі 7-12 мм................................................................Нут

12. Кіндігі ұзынша эллипс тәріздес, дәннің шетіне қарай сайында орналасқан.........................................................................................................................................13

0. Кіндігі қысқа, овал тәріздес, дәннің жалпақ ұшында орналасқан...................

13. Дәні жалпақ, дөңгеленген жалпақ, қоңыр немесе қара, дәннің ұзындығы 7-30 мм ..................................................................................................................Мал азығындық бұршақ.

14. Дәні сына тәріздес, бұрыштай дөңгеленген, ақ сирекірек сұрғылт, қоңыр, алапес, мөлшері 6-14мм...........................................................................................................Екпе бүршақ

Дәнді бұршақ дақылдарының дәні.(Н.Мырзаханов бойынша)