2. Пән туралы деректер

Химиялык және физикалық үгітілуден пайда болған тау жыныстарының үгіндісі жел мен судың күшімен кеңістікке тарайды, онын, өзінде де одан әрі уақталып, талай өзгеріске ұшырайды, алуан түрлі аналық жыныс түзеді. Аналық жыныстар кеуекті, бойында су мен жылжымалы қоректік заттар болады. Сондықтан да оларда тірі организмдердін. пайда болуына қолайлы жағдай жасалады.

Өсімдіктер мен тірі организмдердің әсерінен топырақтың құнарлы қабаты өседі. Топырақтьщ жоғарғы қабаттарында жиналған құнарлы қыртысында өсімдіктерге қажетті азот, фосфор, калий және басқа да қоректік элементтер болады. Әрине, бүл топырақ түзілудің биологиялық үгілуінен екенін дәлелдейді.

Топырақ микроорганизмдердің негізгі мекені. Олардың саны және түрлері топырақтың типіне және оның, жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Топырақтың микроорганизмдерге байлығы соншалық, тіпті оның бір грамында ауру қоздырмайтын кейбір бактериялар бірнеше жүзден миллиардқа дейін кездеседі. Топырақтағы микроорганизмдердің ең көбі бактериялар, әрине онда актиномицеттер де аз емес.

Топырақ ерекше дене болғандықтан оның түйіршіктерінің іш жағында анаэробты, ал сырт жағында аэробты микроорганизмдер тіршілік етеді. Өсімдік тамырлары тараған жерлерде микроорганизмдер көптеп тіршілік ететіні байқалады. Ал әр өсімдік тамырының айналасында, сол өсімдікке тән микроорганизмдер топтасады да, белгілі бір аймақ түзеді. Оны ризосфера деп атайды.

Әр түрлі топырақта ылғал мөлшері түрліше болып келеді. Осыған байланысты онда тіршілік ететін микробтар саны да өзгеріп отырады. Шамадан тыс ылғал органикалық заттарды ыдырататын аэробты микроорганизмдер тіршілігі үшін тым қолайсыз. Сондықтан топырақтың ылғал режимін реттеу алдымен онда тіршілік етіп, өсімдіктерге қоректік заттарды дайындайтын микроорганизмдердің тіршілігін жақсартуға негізделеді. Микроорганизмдердің негізгі процестерінің белсенді жүруіне топырақтың механикалық құрамы да әсер етеді.

Топыраққа ауа енуі қиындағанда ондағы органикалық заттардың ыдырау қарқыны бәсеңдейді.

Топырақ қабатының жылынуы күн сәулесіне байланысты. Осы энергия көзінін. әсерінен ондағы микробиологиялық процестер де , жақсы жүреді. Микроорганизмдер тіршілігі үшін қышқылдың шамасы бірқалыпты дәрежеде болуы тиімді. Микроорганизмдер топырақтың беткі қабатынан өте терең қабаттарына дейін ерсілі-қарсылы өтіп өмір сүре алады, сондықтан да топырақтың әр түрлі қабаттарына ылғал, ауа жақсы өтетін болады. Әрине микроорганизмдерді микроскопсыз көре алмаймыз. Өзінің тіршілігі үшін кажетті қоректі ол жасыл өсімдіктер жасаған органикалық заттардан алады. Олардың саны мен сапасы топырақ қабатындағы (-тсімдік қалдықтарыньщ мелшеріне байланысты. Танаптағы өсімдік қалдықтарын шірітетін организмдер аэробты, анаэробты бактериялардан басқа ашытқыш саңырауқұлақтарға бөлінеді.

Топырақ қабатындағы ауа мен оттегі болса аэробты бактерияларға қолайлы жағдай, ал топырақ қабатында оттегі жоқ болса анаэробты бактериялардың белсенділігі арта түседі. Егістік танаптағы топырақ қабатында анаэробты жағдай жасалса өсімдік қалдықтарының шіруі -яғни ыдырауы баяулайды, онымен жайлап шала ыдыраған, немесе жартылай ыдыраған өсімдік қалдықтары жинақталады, ал есімдіктерге зиянды ашыған қосылыстар мен кышқылдардың орын алуларына мүмкіндік туады.

Танаптағы топырақ қабатының құнарлылығын аэробты және анаэробты бактериялар өз алдына бөлек жоғары көтере алмайды. Егер олар бір мезгілде бірдей әрекет етсе ғана өсімдіктердін. қоректік заты молаяды.

Аталған микроорганизмдерден басқа өсімдіктерге зиянды мик-роорганизмдер де аз емес, оларға қарсы күресуге агротехникалық шаралар жоспарланады.

Егіншілікте дақылдардың өнімі мен сапасын арттыруда әрине қоректік заттар керек, ал оларды дайындауда микроорганизмдердің белсенділігін арттыруға топырақ қабатының температурасын қышқылды ортасын, ылғалдылығын реттеуге өте-мөте органикалық тыңайтқыштармен тыңайтқанды қажет етеді.

Топырақ қабатында өсімдіктерге қажетті қоректік заттардың қоры бар. Осы қор топырақ құнарлылығын анықтайтын басты шарттардың бірі. Тек құнарлы топырақтарда егілген дақылдардан мол әрі сапалы өнім алуға болады. Құнарлы топырақта қоректік заттар мол болады. Оның су, ауа, микробиологиялық белсенділігін: бірқалыпты реттейді және механикалық құрамы жақсы болады. Әрине бұлар табиғат жағдайларына байланысты, әсіресе ол топырақты өндеу арқылы қоректік заттардың қорын молайтқанда ескеретін жәйт.

Өсімдік тіршілігінің барлық факторларына ықпал ететін агротехникалық және басқа шараларды комплексті жүзеге асырғанда ғана топырақтын. құнарлылығын арттыруға болады. Агротехникалық шаралар дұрыс және дер кезінде жүргізілсе, табиғи топырақ. құнарлылығының кемімеуін толық қамтамасыз етуге мүмкіндік бар. Олар топырақты агробиологиялық, агрохимиялық және мелиоративтік жағынан жақсартуға мүмкіндік туады.

Егіншілікте табиғи құнарлылық пен жасанды құнарлылық деген ұғымдар бар.

Табиғи құнарлылық деп адам баласы араласпай-ақ топырақта табиғи факторлар түзілу процесін айтады. Егіншілікті игеруге байланысты топырақтын табиғи құнарлылығымен қоса енгізілген өңдеу шараларын жасанды құнарлылық дейміз. Топырақтың құнарлылығын арттыруға көптеген агротехникалық шаралар ықпал етеді: топырақты ауыспалы егістегі егінжайлардың орналасуына қарай өңдеу тәсілдері, тыңайтқыштар қолдану, арамшөптерді құрту т. б.

4. Топырақтың физика-механикалық қасиеті және технологиялық қасиеті
Топырақтың мынадай технологиялыққасиеттері бар, байланыстылығы, созылмалылығы, жабысқақтығы, жетілуі, қаттылығы, меншікті кедергісі.

Топырақ байланыстылығының ең аз шегі — оны созғанда, ең көп шегі оны сыққанда, орта шегі — ол ығысқанда байқалады.

Топырақ байланыстылығының мөлшері топырактың механикалық құрамына және оның ылғалдылығына байланысты. Саз балшық, саздақ тонырақтардыңбіайланыстылығы құмдық және құмды топырақтарға қарағаыда көбірек.

байланысты болады. Топырақтың сіңіру қабылеті деп оның өз бойында ертінді және газ күйіндегі заттарды сақтап қалуын айтады

Сіңіру қабылеті -әр топырақта әр қилы болады, ол әдетте ондағы ұсақ түұйіршіктердің мөлшеріне байланысты.

Сіңіру қабылеті бес түрге бөлінеді

Топырақ коллоидының құрамынедағы натрийдің орына кальций түзіледі,ал бұл элементтің топырақ реакциясы мен құрылымын жақсартуда орны зор. Топырақ қабаты тым сілтілі болса, яғни онда натрий катионы көп болса, мұндай топырақ көбінесе құрылымсыз келеді су, ауа және қоректік режимдері тапшы болады, болмашы ғана су тисе батпаққа, ал кебсе қабыршаққа айналады.

Республикамыз мына төмендегідей табиғи аймақтарға бөлінеді.

I.Орманды-далалық аймақ шалғындық қара топырақ, сілтісізденген, күлгінденген қара топырақ, орманды далалық аймақтың. сұр топырағы. Оңтүстіктегі орташа ылғалды орманды дала, қайың мен көктерек өсетін орман, орман арасындағы алқаптарға әр түрлі шөп өседі. Ауаның орташа жылдық температурасы +0 ден —1 градус суыққа дейін, жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 320-дан 350 миллиметрге дейін. Топырақ көлемі 0,6 миллион гектар болса, соның 0,4 миллион гектары өңдеуге жарамды.

II. Далалық аймақ: а) кәдімгі қара топырақты. Бірқалыпты қуаң, боз, басқа да шөптер өседі. Ауаның орташа жылдық температурасы +1 градустан +15 градусқа дейін, жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 300-ден 320 миллиметрге дейін. Топырағының жалпы көлемі 12 миллион гектар, оның өндеуге жарамдысы 5,5 миллион гектар; б) оңтүстік қара топырақты аймақ. Қуаң, боз, басқа да шөп түрлері өседі. Ауаның орташа жылдық темпе-ратурасы +1,5 градустан +2 градуске дейін, жауын-шашынның орташа жылдық мелшері 270 миллиметрден 300 миллиметрге жетеді. Топырағының алып жатқан жалпы көлемі 12,9 миллион гектар болса, оның 8 миллион гектары өңдеуге жарамды.

III.Қуаң далалық және қызыл қоңыр топырақты аймақ. Бір-қалыпты кұрғақ, бетегелі-бозды және бозды-бетегелі далалық. жер. Ауаның орташа жылдық температурасы +2 градустан 14 градусқа жетеді. Жауын-шашынньң орташа жылдық мөлшері 230 миллиметрден 270 миллиметрге дейін ылғалданады. Топырағының жалпы көлемі 53,1 миллион гектар, соның 17,6 миллион гектары өңдеуге жарамдысы.

IV.Шөлейт аймақ. Боз қоңыр топырақты аймақ, өте қуаң. бетеге, боз есетін шөлейт. Ауаның орташа жылдық температурасы + 4 градустан +7 градусқа жетеді. Топырақтың 37,5 миллион гек-тар жалпы көлемінің тек қана 1,2 миллион гектары өңдеуге жарамды. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 180 милли-метрден 230 милиметрге дейін ылғалданады.

V.Шөл аймақ. а) Қоңыр топырақты солтүстік шөл аймақ тармағы. Топырағының жалпы көлемі 58 миллион гектар; б) Сұр қоңыр топырақты тақыр жер. Климаты өте құрғақ және ыстық, жусан мен сораң өсетін орта және оңтүстік шөл аймақтың тармағы. Ауаның орташа жылдық температурасы +7 градустан +13 градусқа дейін. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 90 миллиметрден 180 миллиметрдей ғана ылғалданады. Топырағы-ның 39,3 миллион гектары жалпы көлемінін, 1.5 миллион гектары өңдеуге жарамды.

Өсімдік шаруашылығы жөніндегі ғылымның мақсаты – екпе өсімдіктер, олардың биологиялық, ботаникалық ерекшеліктері, баптау, күтіп - өсіру жайлы кең түсінік беру, тұрақты да сапалы мол өнім алудың тиімді жолдарын ұсыну.

Өсімдік шаруашылығында топырақтану, өсімдік физиологиясы, агрономиялық химия, егіншілік, химия, физика және тағы басқа сабақтас ғылым мәліметтері кеңінен пайдаланылады.

Өсімдік шаруашылығының биологиялық негізі болып саналатындар: 1) екпе өсімдіктердің өсіп - өну ерекшеліктері мен олардың өсетін ортасының жағдайларына қоятын талаптар; 2) өсімдіктер өсетін ортаның жағдайын жақсы білу және оны қажетті бағытта өзгерту; 3) өсімдіктердің тұқым қуалаушылық ерекшеліктерін білу және соның негізінде тиісті агротехникалық шараларды белгілі бағытпен жүргізу.

Өсімдік шаруашылығының көптеген жеке салаларының өркендеуіне С. П. Кулжинский ( дәнді бұршақ дақылдары) , И. В. Якушин ( дәнді дақылдар , картоп, қант қызылшасы) , Н. Н. Кулешов ( жүгері, бидай) , А. И. Носатовский ( бидай) , В. А. Харченко ( мал азықтық тамыр жемістері) , Н. М. Майсурян ( бөрі бұршақ) және тағы басқа ғалымдар елеулі үлес қосты.

Қазіргі кезде өсімдік шаруашылығын дамытуға байланысты ғылымдағы бағыттардың бірі - өнімнің күні бұрын болжануы және программалануы. Бұл бағыттағы зерттеу жұмыстары еліміздің барлық егіншілік аймақтарында, әр түрлі дақылдармен жүргізілуде.

Өсімдік шаруашылығы жөніндегі ғылымның да өзіне тән зерттеу объектісі, мақсаттары және тексеру тәсілдері бар. Зерттеу объектісі – екпе дақылдары мен өсімдіктер; негізгі мақсат - өнімнің қалыптасу заңдылықтарын зерттеп, өнімділікті арттыру жолдарын көрсету. Ал, өсімдік шаруашылығының тексеру тәсілдеріне – далалық, лабораториялық және вегетациялық зерттеу әдістері жатады. Осы тәсілдері пайдалану арқылы алынған қорытындылар әр аймақтың егін шаруашылығының негізі болып табылады.

Әрбір өсімдік тіршілігі жасына қарай үш кезеңге – жастық, кемеліне келген және қартаю кезеңдеріне бөлінетін зерттеуші Ф. М. Куперман атап көрсеткен болатын. Осы кезеңдердің ұзақтығы, әр түрлі дақылдардың өзіне тән ерекшеліктеріне, қоршап тұрған ортасына тікелей байланысты.

Әр дақылдың өсіп - өну онтогенезін жетік білген жағдайда, егіншілікте дақылдарға биологиялық бақылаулар жүргізу арқылы, керекті агротехникалық шараларды мезгілінде қолданып, өсімдік өсуіне қажетті жағдай жасап, жоғары өнім алуды қамтамасыз етуге болады .


Екпе дақылдардың топтары

Өндірістік және пайдалану ерекшеліктеріне қарай дақыл топтары	Биологиялық топ тармағы	Дақылдар
Дәнді дақылдар	1. Бірінші топқа жататын астық дақылдары 2. Екінші топқа жататын дақылдар өкілдері 3. Бұршақ тұқымдас дақылдар	Бидай, арпа, қара бидай, сұлы Күріш, жүгері, тары, сорго, қарақұмақ Ас бұршақ, жасмық, чина, бадана, ноқат, соя, бөрібұршақ
Техникалық дақылдар	1. Майлы өсімдіктер 2. Эфир майлы өсімдіктер 3. Талшықты өсімдіктер	Күнбағыс, мақсары, қыша, рапс, арыш, майкене, күнжіт, жер жаңғағы, көкнәр, майлы зығыр Кориандр, анис, зире, жалбыз, фенхель, жұпар шалфейі Мақта, талшықты зығыр, сора, кенеп, бұйра кендір, кендір
Тамыр, түйнек жемістілер, бақшалық және жапырақ жемісті дақылдар	1. Тамыр жемістілер 2. Түйнек жемістілер 3. Бақшалық өсімдіктер 4. Углеводтарға бай жапырақ жемістілер	Қант қызылшасы, шашыратқы, мал азықтық қызылша, тарна, азықтық шалқан Картоп, жер нәгі, немесе жер алмұрты Қарбыз, қауын, асқабақ, кәді Мал азықтық капуста
Темекі, қара темекі Танаптық мал азықтық шөптер	1. Бір жылдық бұршақты шөптер 2. Бір жылдық астық тұқымдас шөптер 3. Көп жылдық бұршақты шөптер 4. Көп жылдық астық тұқымдас шөптер	Темекі, қара темекі Сиыр жоңышқа, беде, сераделла Судан шөбі, немесе қонақ жүгері, итқонақ, қонақ, бір жылдық үйбидайық Беде, жоңышқа, сиыр жоңышқа, түйе жоңышқа Атқонақ, шалғындық бетеге, көп жылдық үйбидайық, еркекшөп

Екпе дақылдарының ішінде астық тұқымдастарына үлкен мән беріледі. Оларға – бидай, қара бидай, арпа, сұлы, күріш, тары, жүгері, құмай және қарақұмық жатады. Бұлар тағамдық қасиетінің жоғары болуына және тұрмыста жан – жақты пайдаланылуына байланысты жер шарының барлық аймағына кеңінен таралып отыр. Астық дақылдары тұқымында белок, углевод және май көп мөлшерде кездеседі.

Астық дакылдарының бірқатары (арпа, сұлы, жүгері) құнарлы мал азығы болып саналады. Олардың дәні жиналып алынғаннан кейінгі қалған сабандары мен топандары мал азығына тікелей пайдаланылады. Ал астық дақылдарының дәндері сыра, крахмал, спирт алуға және декстрин өндірісінде кеңінен пайдаланылады.
Бақылау сұрақтары:

1.Өсімдік шаруашылығы ауылшаруашылық өндірісінің негізгі салаларын атаңыз

Ұсынылған әдебиетер

Негізгі: 1. Ващенко И.М. Основа сельского хозяства- М. Просвещение 1987г

2. Ващенко И.М. Практикум по основым сельского хозяства М. 1982

2. 
   3. Жанабаев С.А. Өсімдік өнімін өндіру технологиясы. Алматы 1996ж
   
3. 
   4. Аяпов А.С. Жеміс жидек шаруашылығы Алматы 2001ж
   

Растениеводство.Вавилов. П.П.М;Агропромиздат.1986.

Земледелие.Воробьев.С.А.М; Агропром издат 1985г

Овощеводство Матвеев В.П. М. Колос 1978

Почвеведение Кауричев П.С. Москва Колос 1982

Дәріс №6.

Тақырыбы:Астық дақылдары

Дәрістің мақсаты: Дәнді- дақылдардың ботаникалық жалпы ерекшеліктері,

дәннің химиялық құрамы, астықты дақылдарды бірінші және екінші топқа ажырату белгілері, астық дақылдарының өсуі мен даму кезеңдері, бірінші топтағы астық дақылдар (бидай, арпа, сұлы), жармалық дақылдар (Тары, сорго, күріш, жүгері,қарақұмық,) негізгі ерекшеліктерімен таныстыру.

1.Дәнді- дақылдардың ботаникалық жалпы ерекшеліктері

2.Дәннің химиялық құрамы.

3.Астықты дақылдарды бірінші және екінші топқа ажырату белгілері

4.Астық дақылдарының өсуі мен даму кезеңдері

5.Бірінші топтағы астық дақылдар (Бидай, арпа, сұлы)

6.Жармалық дақылдар (Тары, сорго, күріш, жүгері,қарақұмық,)
Екпе дақылдарының ішінде астық тұқымдастарына үлкен мән беріледі. Оларға – бидай, қара бидай, арпа, сұлы, күріш, тары, жүгері, құмай және қарақұмық жатады. Бұлар тағамдық қасиетінің жоғары болуына және тұрмыста жан – жақты пайдаланылуына байланысты жер шарының барлық аймағына кеңінен таралып отыр. Астық дақылдары тұқымында белок, углевод және май көп мөлшерде кездеседі.

Астық дакылдарының бірқатары (арпа, сұлы, жүгері) құнарлы мал азығы болып саналады. Олардың дәні жиналып алынғаннан кейінгі қалған сабандары мен топандары мал азығына тікелей пайдаланылады. Ал астық дақылдарының дәндері сыра, крахмал, спирт алуға және декстрин өндірісінде кеңінен пайдаланылады.