3 маңҒыстау гидронимдерінің тарихи қалыптасу жағдайлары мен тарихи лингвистикалық сипаты
МАҢҒЫСТАУ ГИДРОНИМДЕРІНІҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ТАРИХИ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 106.67 Kb.
|
| 1. МАҢҒЫСТАУ ГИДРОНИМДЕРІНІҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ТАРИХИ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1. Маңғыстаудың гидронимдері және олардың зерттелу жайы Гидроним-әрбір су объектісінің жалқы есім (Қаракөл).[4] Су объектілерінің атаулары ғасырлар мен мыңжылдықтар бойы сақталған, сондықтан гидронимдер өте жоғары тілдік және тарихи құндылыққа ие. Әртүрлі пәндердің тоғысқан жеріндегі пәнаралық сала ретінде гидронимия алуан түрлі профильдегі мамандар үшін құнды зерттеу материалы болып табылады. Гидронимдерді талдау іргелес аумақтағы этникалық және көші-қон процестерін, халықтардың қоныстану жолдары мен қоныс аудару бағыттарын қадағалап отыруға, әртүрлі этностар арасындағы байланыстар мен жүйелік байланыстарды және бір этностың екінші этносқа тарихи ауысуын анықтауға мүмкіндік береді. Өлкенің географиялық жағдайын, тарихи оқиғаларын, этнолингвистикалық өткенін жаңғырту, этномәдени астарлы таныстыру. Маңғыстауда қанша жер-судың аты бар екендігін білмеймін. Болып, аралап көрген жерім де азғантай, іс жүзінде еш жерде болмадым десе де болғандай. Ал мына тізімдегі жер – су атаулары газеттер мен кітаптардан, карталардан теріп алынған ұзақ уақытқа созылған (1989-2000 ж.ж.) жұмыстың нәтижесі. Мен бұлардың бір бөлігіне нақты орны туралы қысқаша мәлімет қостым. Ал жер – судың атының сипатының өзі көп қабатты. Олардың барлығына жауап іздеп, жүйеге келтіру үшін ұзақ жылдар керек. Қазақстан бойынша да, оның жеке облыстары бойынша да бұл тақырыптармен нақты жұмыс істелініп көрген жоқ. Ал жинақтаумен айналысатындардың дені қазақ емес қазақстандықтар, оларды қаншама еңбекқор, талапты дегенімізбен олардың жасаған дүниесінен туған жердің реңкі, рухы байқалмайды. Міне, ғасыр аяғында тұрып, өлкеміз туралы аз біліп бара жатырмыз. Кезінде 50-80-жылдары өлкені аралағандар, білетіндер саны азая түсуде, сол азайғандар жасы 50-ден жоғары, көбісі – 70-80-дегілер. Олардың ғұмыры да шектеулі. Білгенін бүгін айтып кетпесе, ертең кеш болып қалады. Ал 90-жылдары совхоздық жүйенің ыдырауы Үстірт сияқты алыс, адамсыз мекендерге адам баруын сирексітіп жіберді. Енді сол 1950-80-жылдары білгеніміздің өзін ұмытуға айналдық. Мынау сол дүниенің аз бөлігін болса да ұмытпай, өлмей тұрғанда қағазға түсірудің қамымен жасалып отырған шаруа. Өлкенің түпкір-түпкірін көлікпен, мүмкіндігі болса жаяу аралап, жер-су аттарын жинақтап, қағазға түсіріп отырумен қатар, сол жерлерді көзіңмен көргенге не жетсін. Бірақ мұндай бақытты көру жағын құдай маған бұйыртпапты, сондықтан жиған-тергенініміздің негізі кабинетте отырып, жазба-сызба дүниелер бетіне түскен жер-су атауларын теріп алғаннан басқа амалымыз жоқ. Егер бала, студент кезімде, географиялық жаңалық ашулар тарихы туралы мағлұматтармен танысқан шақтарымда, шетелдерде, кітаптардан оқып білген таңғажайып жерлерде болуды, жаңа жерді ашуды армандамасам, 1991 жылғы тәуелсіздік алғаннан кейінгі қалтасында пұлы бар кез келген пенденің шетелге барып жатқанын көрген соң, оған қызықпайтын болдым. Өйткені жұрттың барлығы көрген, жұрттың барлығына танымал, тығулы жатқан құпиясы жоқ жерлердің ізденімпаз адам үшін қызығы жоқ қой. Одан кейін назарым қазақ жеріне ауды. Өйткені, өз жерімнің ашылмаған сырлары көп екен. Енді менің арманым Алтайдан Атырауға, Қызылжардан Қазығұртқа дейін аралап шығу болды, бірақ оның да сәті түспеді. Сондықтан іздестіру мен зерттеуді жалпы қазақтық деңгейдегі шағын пұшпақтан – Маңғыстаудан бастағанды жөн көрдім. Қарап отырсам, Маңғыстаудың үнсіз кеңістігі, егер жер-су атауларын жинақтап, оларды сөйлетсе, талай тарихтың сырын ашатындай қабілетке ие екен. Оған кейінгі жекелеген зерттеу тақырыптарымды қарастырғанда, әсіресе «Есен-қазақ» кітабын жазу барысында көзім жетті. Өзің білмесең басқадан сұрайсың. Ал жаныңда сұрайтын адам жоқ болса ше? Онда өзің білетін мәліметтерді баспасөзге жолдайсың. Мұндағы ойың «мақаланы оқып өзінің білетінін жариялар адам табылар, қате кеткен жерім болса, оны түзетер» деген болмақ. 1993 жылдың аяғында «Маңғыстау» газетіне «Маңғыстаудың жер-су атаулары» деген мақала жарияладым. Күткенімдей, көп уақыт өтпей жатып-ақ, қате кеткенімді түзетпек болған жауап-мақалалар жарияланды. «Білгенді ғана жазу керек» деген ақыл айтумен басталатын мұндай мақала қате кеткен жерім тура сөзбен жалғасып, соңынан мақала жазушының өзі білетін жер-су атауларының жай-жапсарын баяндауға ұласатын. Осылайша кейбір азаматтардың өзімшіл психологиясына ши жүгірту арқылы олардың өздері білетін ақпаратты газет бетіне жариялауға түрткі болғаным рас, 1994-1995 жылдары облыстық және аудандық газеттерінің беттерінде Маңғыстаудың жер-су атауларына, ең алдымен құдықтарының атауларына қатысты бірнеше мақала жарық көрді. Бұлардың ешқайсысы да менің назарымнан тыс қалған жоқ. Жер-су атаулары (қыстаулар, шабындықтар, құдықтар), малшылар туралы науқандық мақалаларда, батырлар мен билер, әулиелер (ең алдымен, соғыс болған жерлер, молалар) туралы мақалаларда кездесіп отырады. Жер-су атаулары ғылыми, тарихи, көркем-әдеби шығармалардың да беттерінде кездесіп отырады. Ең көбі — әртүрлі карталарда, әсіресе ірі масштабты топографиялық карталарда кездеседі. Осылардың барлығын жинақтап, бір ретке, бір тізімге, келтіру барысында бұрын-соңды білмеген, ойға келіп те көрмеген мәліметтер мен қисындардың ұштығы көріне бастайды. Егер бір атау бір емес, бірнеше рет кездесетін болса, оның үстіне сол атаудың мағынасы бүгінгі қазақ тілі арқылы түсіндіріле алмайтын болса, онда «осы бір топоним (жер-су атауы) неліктен осыншама рет қайталанып отыр?» деген сауал туады да, осындай сауалға жауап беру, іздеу барысында өлке тарихына қосалқы дәйек-айғақ қосылады. Жер-су атаулары, яғни «топонимдер» дегеннің өзі сипаттау, нысандық тұрғысынан алғанда әртүрлі болып шығады. Мәселен, өзен, көл, жалпы су көздерінің атаулары да — өз алдына бір төбе, оларды «гидроним» дейді. Ал тау, төбе, жота, қырат атауларына да — өз алдына бір төбе, бұларды «ороним» деп атайды. Осылайша табиғат нысандарының болмысына қарай жер-су атауларының түрлері де ерекшелене береді. Көпшілікке танымал, жұрттың барлығы білетін жер-су атаулары болады. Мәселен, «Маңғыстау», «Ақтау» атаулары. Қазақ жерінің қай түкпірінде болмасын, мекендеп жатқан есті қазақ осындай жердің, қаланың бар екендігін біледі. Ал «Шетпе» не «Бейнеу» атаулары туралы ше? Оларды білсе, облыс көлемінде тұратындар ғана жақсы білер. «Тұщыбек», «Жармыш», «Шайыр» сияқты топонимдер – ең алдымен Маңғыстау ауданының тұрғындарына таныс. «Сазанбай», «Ащыбұлақ», «Қосбұлақ», «Көгез» сияқты топонимдерді тек Шетпе елді-мекенінің тұрғындары ғана жақсы біледі, өйткені мұндай атаулар картаға түспейді, жазба дүниелердің бетіне де сирек түседі. Мұндай жер-су атаулар тек жергілікті ауыл-аймақтың адамдары ғана білетін атаулар, яғни «микротопонимдер» деп аталады. Микротопонимдерді жинақтау, зерттеу де – маңызды ғылыми мәселе. Өйткені олардың арасынан да аса маңызды тарихи ақпар беретіндері табылып қалады. Әрине, осындай микротопонимдердің маңыздылығын жұртқа, қарапайым жұрт түгілі, білгір мамандарға да сендіре қою оңай шаруа емес. Өйткені, дәстүрлі әдістемелерді ғана пайдаланып, қазақ, жалпы дала тарихы, мәдениеті туралы таным-түсініктердің стереотипін қалыптастырып алған ғұлама үшін мұндай жер-су атаулары маңызды болып көрінбейді. Олар үшін мұндай микротопонимдер – түкке тұрмайтын майда-шүйде, ұсақ-түйектер ғана. Соған қарамастан, болашақ зерттеушілердің буыны арасынан осындай ұсақ-түйекке назар аударып, оларды аса маңызды ғылыми-дереккөздік айғақ деп тани бастайтын бір ғалым шығар деген үміт-оймен жинап-тергенімізді ұсына беретін боламыз. Жер-су атауы – тарихтың көзі. «Жер-судың аты – тарихтың хаты» деген тұрақты фразаның бар екендігін ескерсек, осындай аксиоманың болуы тегіннен-тегін емес. Бірақ осындай сөз тіркесін көбінесе жалаң, бос, әдемі ұйқас ретінде ғана қолданатынымыз бар «Маңғыстаудың жері тұнған тарих» немесе «оның әр тасы — тарих» сияқты сөздерді журналистеріміз, ақын-жазушыларымыз жиі айтады. Тек осындай тұнған тарихты нақтылау ісіне келгенде 30 жылдан бері баспасөз беттерінде, әртүрлі еңбектерде қайталанып келе жатқан бірнеше мысалды атаумен ғана шектеледі. Яғни «Маңғыстаудың әр тасы, төбесі, құдығы — тарих» деген анықтаманы орынсыз, еш мазмұнсыз қолдана береміз. Расында да, өлкеміздің әр тасы мен төбесі тарихи ақпарат бере ала ма? Әрине, жоқ. Өйткені, әр тастың, әр төбенің атауы жоқ, атауы жоқ болғасын, олардың бізге айтар тарихы да болмайды. Дегенмен, жер-су атауларын жинақтап, олардың аталу сырын ашу, сол жерлерге қатысты тарихи айғақтарды жинастыру барысында, олардың жиынтық ақпараты жазба дерегі жоқ деуге болатын Маңғыстау сияқты өлкенің тарихын нақтылауға қажетті аса маңызды мағлұмат беруші қайнарға айналатындығы шындық. Жер-су атауларын жинастыру қажет. Тіпті олардың сырын толық аша алмағанның өзінде де осылай істеу – парыз. Өйткені, дер кезінде, уақытында хатталмаған микротопонимдер келесі ұрпақ үшін белгісіз болып қалып, ұмытылып кетуі мүмкін. Ұмытылып кеткендері, енді қайтып анықтала алмайтындары онсыз да жеткілікті. Пенде басына түскен дүрбелеңі көбейген уақыттарда, «бай түгілі бас қайғы болып», жан сақтау үшін босқан заманда адам баласы жер-су атауларының есте қалу, сақталу жағына мән бермеуі түсінікті де. Мәселен, 1930 жылдардағы тарихтан белгілі болып отырған оқиғалардың салдарынан Маңғыстау түбегінің көп жері, Үстірттің жері түгелімен бос қалды. Қазақтар жан-жаққа босып кетті. Ал араға 20-30 жыл салып қайтып келгенде, өлкенің көптеген жер-су атаулары ұмытылып кеткен еді. Аталық Накиманов деген кісінің естелігіне көңіл аударып көрелікші. “1952 жыл. Желтау, Қарасай, Шағырлы арқылы 160 км жүріп Терістік Үстірттің Тасастау – Қайнар дөңі маңындағы таудан шығып, соқыр тәуекелмен елсіз Үстірттің терістігімен тарттық. Арада бір жерде 4-5 құдықтың үстімен, 60 км-ден кейін көп құдығы бар бір суға жеттік. Оның атын білетін ешкім жоқ. “Отызқұдық” деп атадық… Одан өткеннен кейін он құдық болып, кейде 2-3 құдықтан, тіпті одан көп болып, әр жерде жайлаған шымыраулар кездесті. Оларды “Он құдық”, “Торғай ұшқан” деп атап кете бердік. Отызқұдықтан 80-90 км – дей жүргенде, сайдың бойында шымырау құдықтар кездесіп, оның үлкен тас астаудың үстіне тастан көлеңке қалап қойыпты, атын білетін ешкім жоқ. “Көлеңкелі” деп ат қойып, одан әрі күншығысқа баялыш шыққан дөң үстімен жүре бердік. Кейіннен белгілі болғандай ол жерлер Көлтабан, Мүлкаман, Тассай деген жерлер екен 1…” Қарап отырсаңыз, 1930-50 жылдар аралығында адам мекендемейтiн меңiреу кеңiстiкке айналып кеткен Үстiрттiң өне бойындағы шымырау құдықтарының бiразының нақты атаулары ұмытылып кеткен екен.[5] жүктеу/скачать 106.67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|