А агародная // Franciszkańska, am Kloster str., Огородная Агародная №2 — Касцёл Маці Боскай Анёльскай I манастыр францысканцаў

У палацы Стэфан Баторый прымаў пасольствы, адсюль выступіў у ваенны паход на Смаленск і Пскоў, выязджаў на паляванні. Тут ён цяжка захварэў і памёр 12 снежня 1586 г. Вельмі часта наведваў сваю гродзенскую рэзідэнцыю і кароль Уладзіслаў IV. Разам з узвядзеннем палаца на месцы Верхняга замкаў 80-я гады XVI ст. змянілася забудова і суседняга ўзвышша, што было адлюстравана на гравюры 1600 г. Т. Макоўскага. Пасля руска-польскай вайны сярэдзіны XVII ст. замкі сталі значна пашкоджанымі. У 1673 г. на Варшаўскім сейме прымаецца рашэнне аб правядзенні кожнага трэцяга генеральнага сейма ў Гродне. Пасяджэнні планавалася праводзіць у Старым замку, і таму паўстала пытанне аб тэрміновым аднаўленні каралеўскай рэзідэнцыі для патрэб сейма. Рамонтна-будаўнічыя работы адбываліся на працягу пяці гадоў пад кіраўніцтвам вялікага літоўскага канцлера Крыпггофа Паца. Каля замкавай сцяны з боку Нёмана быў узведзены будынак, які прызначаўся для пасяджэнняў сейма і меў дзве залы — Пасольскую і Сенатарскую. Сенатарская зала праз галерэі і вежу-браму злучалася з каралеўскім палацам. Быў спрошчаны фасад самога палаца: перароблены вокны, ляпны барочны дэкор змяніў каменныя аблямаванні (ліштвы), ліквідаваны эркеры, а замест рызаліту з лесвіцай з'явілася аднапралётная лесвіца барочнага тыпу. Першы гродзенскі сейм пачаў свае пасяджэнні ў снежні 1678 г., яго маршалам быў Францішак Сапега, літоўскі канюшы. На гэтым сейме было зацверджана Андросаўскае перамір'е з Расіяй. Чарговы сейм праходзіў у 1688 г. У хуткім часе адбылася нейкая значная катастрофа, якая вымусіла весці ў замку аднаўленчыя работы, а ў 1699 г. трэці і апошні раз паслы і сенатары сабраліся на сейм у сценах Старога замка. У 1708 годзе будынак быў настолькі моцна знішчаны шведамі, што выкарыстоўваць яго для сеймаў было зусім немагчыма. У 1729 г. у Старым замку адбылася чарговая рэканструкцыя, якой кіраваў архітэктар Пёпельман. Былі знесены флігелі з боку Гараднічанкі, уздоўж нёманскай часткі замкавых сцен пабудавалі казарму, двор забрукавалі пад плац. Дэкор фасадаў самога палаца быў знішчаны, дах пакрыты жалезам. Над цэнтральнай часткай палаца надбудавалі трэці паверх, што дазволіла стварыць двухсветлавыя залы. Пасля рамонту ў Старым замку размясцілі розныя службы і частку світы караля.

Цягам усяго ХІХ і першых дзсяцігоддзяў ХХ ст. замак знаходзіўся у веданні рускіх, нямецкіх і польскіх вайсковых уладаў. Тут былі казармы, афіцэрскі сход, ваенны шпіталь, склады. Яшчэ каля 1880 года над брамай замка знаходзіўся герб Стэфана Баторага, зняты рускай вайсковай адміністрацыяй.

На здымках Старога замку 1920-х гг. у сцяне бачна месца для ўмацавання вялікай пліты, цяпер замураванае. Магчыма тут знаходзілася памятная табліца, прысвечаная аднаўленню замка і пачатку праходжання ў ім сейма Рэчы Паспалітай у 1678 г. У 1920-х гг. гэтую табліцу, ужытую ў сярэдзіне ХІХ ст. для пабудовы століка ў альтанцы на Завершчызне, дарэмна спрабаваў адшукаць Юзаф Ядкоўскі. Не менш цікавай была таксама памятная пліта з радавым гербам роду Баторыяў, усталяваная ў памяць 400-годдзя з дня нараджэння С. Баторыя ў 1933 г. у прысутнасці прэзідэнта польскай дзяржавы. Лёс гэтай пліты, знятай хутчэй за ўсё у 1939 г., таксама невядомы.

Стары Замак пацярпеў пад час вераснёўскіх баёў 1939 года не вельмі значна, хаця менавіта ў замку па некаторай інфармацыі абараняліся апошнія часткі гродзенскіх гімназістаў і паліцыі. У канцы верасня супрацоўнікі музея пад кіраўніцтвам апошняга «польскага» дырэктара Марыяна Мяшчынскага наводзілі парадак у экспазіцыі, а чырвонаармейцы, якія размшчаліся ў замку, канфіскавалі частку мэблі, друкарскія машынкі і тэлефоны.

б) Ніжняя царква. Твор архітэктуры Гродзенскай школы дойлідства. З'яўлялася саборным храмам замка. Уяўляў сабой прамавугольны ў плане (16.8 х 11,6 м) будынак са зрэзанымі вугламі, падзелены 6 слупамі на 3 нефы, цэнтральны з якіх завяршаўся паўкруглай апсідай, бакавыя — акруглымі нішамі ў тоўшчы сцяны, выкладзенай тонкай цэглай-плінфай на вапнавай рошчыне. Падмурак складзены з дробных камянёў без вапнавай рошчыны. Дах меў пакрыццё са свінцовых лістоў і купал у завяршэнні, бліжэй да заходняга фасада, аб чым сведчыць размяшчэнне апорных слупоў. Знадворку і ўнутры сцены крапаваны плоскімі лапаткамі, у верхняй частцы размяшчаліся вокны-біфорыумы. Дэкор фасадаў стваралі абчасаныя гранітныя глыбы, каменная паліхромная інкрустацыя, маёлікавыя ўстаўкі ў форме крыжа карычневага і зялёнага колераў, круглых разетак. У паўднёва-заходнім вуглу храма захаваліся рэшткі вітых сходаў, якія вялі на хоры. Залу перакрывала цыліндрычнае скляпенне на падпружных арках. Царква мела 3 уваходы па галоўных восях падкупальнага квадрата. Акустыку залы пашырала выкарыстанне галаснікоў-рэзанатараў. Падлога мела мазаічны маёлікавы плітачны набор зялёнага, жоўтага і карычневага колераў. Знойдзены дэталі ўбрання драўлянай алтарнай перагародкі — пазалочаныя медныя лісты з выгравіраванымі выявамі апосталаў Фядота, Паўла і Сімяона ў абрамленні расліннага і плеценага арнамента. Іпацьеўскі летапіс паведамляе аб пажары царквы 1183 г., які прывёў яе да разбурэння. У XIII—XIV стст. зруйнаваныя сцены храма служылі агароджай невялікіх могілак. Руіны храма адкрыты ў 1932—1933 гг. у час раскопак Замкавай гары (кіраўнік Ю. Ядкоўскі). У 1937-1939 гг. іх даследаваў 3. Дурчэўскі, з 1949 г. раскопкі прадоўжыў археолаг М. Варонін.

в) Верхняя царква — Пабудавана прыкладна ў XIV ст. на месцы больш старажытнага храма на брукаванай платформе. Уяўляла сабою невялікі, квадратны ў плане храм (8,9 х 8,9 м) са срэзанымі вугламі, цаглянай падлогай і паўкрутлай-эліптычнай апсідай. Сцены царквы былі рознай таўшчыны і непаралельныя паміж сабою. Адкрыта ў 1933 г. Ю. Ядкоўскім падчас археалагічных раскопак на Замкавай гары. Пасля кансервацыі ў 1939 г. была перанесены ў асобны павільён, дзе захоўваецца да гэтага часу.

г) княжацкі церам — Пабудаваны ў другой палове XII ст. Мураваны двухпавярховы палац. Адкрыты у 1932 г.

д) мост — Цагляны арачны мост пабудаваны замест
драўлянага ў другой палове XVII ст..

Замак і архелагічныя помнікі на Замкавай гары патрабуюць звыштэрміновай кансервацыі.

Гета было арганізавана ў Гродне ў верасні 1941 г., а дакладней гэта былі два гета. Адно з іх вядома гродзенцам па шыльдзе на вуліцы Замкавай. Яно займала тэрыторыю так званага "Школьнага Двара", ахоплівала раён вуліцаў Вялікай і Малой Траецкіх уключаючы тэрыторыю старых яўрэйскіх могілак. Другое гета было арганізавана ў раёне цяперашняга аўтавакзала (тады Скідальскі рынак). Да 1 лістапада 1941 г. практычна ўсе гродзенскія яўрэі былі сагнаны ў два гэтыя гета. Сюды ж пазганялі яўрэяў і з навакольных вёсак. Тэрыторыя абодвух гета была агароджана высокім драўляным плотам паверсе якога цягнуўся калючы дрот. У свой час аўтару не ўдалося набыць даволі рэдкі здымак вуліцы Замкавай 1942 г. на якім відаць, што агароджа гета стаяла паміж тратуарам і праезджай часткай вуліцы. У гета немцы арганізоўвалі самакіраванне: паліцыю, узброеную палкамі, управу, санітарна-медыцынскую службу і г.д. Старшынёй самакіравання гета быў гродзенскі доктар Бравер. Вядомы таксама імёны некалькіх членаў праўлення: адвакат Шулькес і купец Бас. Абодва засталіся жывыя. Функцыю начальніка паліцыі выконваў вядомы гродзенскі капіталіст Ноах Срэбрнік. Гэта была найбольш складаная фігура ў сістэме самакіравання гродзенскага гета. Яго дзейнасць часта выходзіла за межы дапусцімага супрацоўніцтва з фашыстамі. Ноах Срэбрнік у рэшце рэшт загінуў у канцэнтрацыйным лагеры. Дарэчы, яго ненавідзелі практычна ўсе вязні гродзенскага гета. Жыхары гета працавалі як на сваёй тэрыторыі, так і па за яе межамі. Іх выводзілі асобнымі брыгадамі ў горад, дзе часцей за ўсе яны выконвалі будаўнічыя работы, шылі абутак для нямецкіх салдатаў, збівалі яшчыкі для патронаў і снарадаў. Пабегаў з гета практычна не было нават у 1943 г., калі ўжо шмат хто разумеў чым усё павінна скончыцца.

Яўрэйская паліцыя ў гета праіснавала нядоўга. 2 лістапада 1942 г. гестапа яе ліквідавала. З гэтага часу на тэрыторыі гета ўжо нельга было сустрэць чалавека ў спецыяльнай шапцы, з павязкай на руцэ і палкай. З самага пачатку знешнюю ахову гета несла гарадская паліцыя. Прычым, калі ў 1941-1942 г.г. у ёй служылі ў асноўным гродзенскія палякі, то ў 1943 г. ў ёй налічвалася больш беларусаў. Дарэчы, у Навагрудку гета ахоўваў літоўскі батальён у функцыю якога ўваходзілі і растрэлы. Некаторы час гродзенскай гарадской паліцыяй кіраваў капітан Osterode. У функцыі паліцыі ўваходзіла выдача прапускоў, знешняя ахова, транспартыроўка грузаў у гета і адтуль. Паліцэйскія, за магчымасць пранесці ў гета харчы, бралі ў яўрэяў залатыя і сярэбраныя рэчы. Гестапа такі варыян не задавальняў і з лістапада 1942 года ахову гета сталі несці нямецкія салдаты. Пасля гэтага практычна цалкам знікла магчымасць мець нейкія стасункі з жыхарамі горада. Сярод вязняў гродзенскага гета не назіралася спробаў актыўнага супрацоўніцтва, стварэння падполля і г.д. Невялікая падпольная арганізацыя ў гродзенскім гета ўсё ж узнікла напачатку 1942 г.. У яе ўваходзілі Шая Хмельнік, Эліяш Танкус, Мірыям Папко і інш.. Сябры гэтай групы займаліся зборам інфармацыі, кантактамі з гета ў Беластоку, але спробаў актыўнага супрацоўніцтва не прадпрыймалі.

2 лістапада 1942 г. пачалася першая дэпартацыя яўрэяў з гродзенскага гета ў канцэнтрацыйныя лагеры. Каля двух тысяч чалавек з гродзенскіх гета і лагера Калбасіно былі вывезены ў Асвенцым. Да канца 1942 г. яўрэяў з Гродзенскага гета №2 і канцлагера ў Калбасіно цалкам вывезлі ў Асвенцым і Трэблінку, дзе практычна ўсіх знішчылі. Праўда, прыкладна 1000 вязняў гета №2 перавялі ў гэты перыяд у гета №1, а прыкладна каля тысячы старых людзей, жанчын і дзяцей з гета №1 перавялі ва ўжо апусцеўшы лагер у Калбасіно, а затым вывезлі ў Трэблінку. У студзені 1943 г. пачалася масавая дэпартацыя ў канцлагеры жыхароў гета №1.Спісы першай партыі складалі сумесна начальнік СД Wiese і член самакіравання гета Шулькес. Адабраных для адпраўкі яўрэяў замыкалі ў галоўнай сінагозе, дзе любімым заняткам немцаў было практыкаванне ў стральбе ў жывыя мішэні. Вязні Мотэль Капельман, Нахум Кравец, Каплан і Гурэвіч раздабылі пісталет і спрабавалі напасці на Streblow'a, але спроба аказалася няўдалай - усе яны былі забіты аховай гестапаўца. Падчас лютаўскай дэпартацыі вязні гета, якіх сабралі ў галоўнай сінагозе, збунтаваліся і спрабавалі ўцячы, але большасць іх усе ж не падтрымала. Праўда, некаторым бунтаўшчыкам усе ж удалося ўцячы. Напрыканцы студзеня 1943 г. ў беластоцкае гета прыбыў доктар Браўдэ, які ўцёк з Трэблінкі і распавядаў праўду аб канцлагерах. Інфармацыя дайшла і да Гродна. Апошні транспарт з гродзенскага гета - прыкладна тысяча вязняў, перш за ўсё работнікаў высокай кваліфікацыі - вывезлі з Гродна ў Трэблінку ў другой палове лютага 1943 г.. У той самы час два члены Арміі Краёвай - капітан "Лось" і падхаружы "Страла" адбілі, пераапрануўшыся ў нямецкую форму, трох спецыялістаў па радыётэхніцы якраз падчас іх пагрузкі.

У сярэдзіне сакавіка ў гета засталося трохі больш тысячы чалавек, у асноўным членаў яўрэйскага самакіравання. Іх вывезлі ў Трэблінку апошнімі. Праўда, з гэтай групы ўдалося збегчы 15 вязням. Вясной 1943 г. у Гродна засталося не больш за 20 яўрэяў.


Захарава // Новая, Артылерыйская, Artyleryjska, Jupiterstr. - Першыя пабудовы ў гэтым раёне адносяцца да 1860-х гг. Першапачаткова ваенны гарадок 26-й артылерыйскай брыгады складаўся з драўляных казармаў. У 1880-х гг. тут быў пабудаваны гарадок з цагляных казармаў. Тут было 56 цагляных казармаў і гаспадарчых пабудоваў, аб’яднаных у чатыры асобныя групы. Забудова ваеннага гарадка мела правільную прамавугольную форму. Пад час Першай сусветнай вайны значная частка будынкаў (не менш пяці) згарэла, аднак на нямецкім плане 1916 г. большасць будынкаў яшчэ захоўваецца. На плане 1926 г. на тэрыторыі казармаў Бэма (так яны называліся ў час міжваеннай Польшчы) асноўнага комплекса забудовы ўжо няма (магчыма згарэлі ў 1920 г.). У 1926 г. там размяшчалася 31 казарма з іх каля 14 пабудованых у часы Расіі. Тут дыслакаваліся 2-і і 3-і дывізіёны 29-га палка палявой артылерыі (з 1931 г. 29-га палка лёгкай артылерыі) 29-й пяхотнай дывізіі. У каждым дывізіёне было па 3 батарэі (4 гарматы ў кожным).
Захарава № 4 – Жылы пяціпавырховы дом.

На 1923 г. на гэтым месцы знаходзілася фабрыка машын ды ліцця «Фейнгольд Х».

Паводле І.Соркінай на 1879 г. гэты пляц належыў Янкелю Лапіну. Маёмасць апошняга складалася з мураванага трохпавярховага дома, мураванага двухпавярховага свірана, частка другога паверху якога планавалася пад габрэйскую малітоўную школу, мураваных двух- і аднапавярховых домоў ды двух драўляных дамоў. [ НГАБ у Гародні, Ф. 8, воп. 2, спр. 255, арк. 5. ]. Пасля пажару 1885 г. гарадскія ўлады размесцілі ў трохэтажным доме купца Лапіна каля сямідзесяці самых бедных сямей пагарэльцаў за плату ў 3 тысячы рублёў. Дзеля нагляда за парадкам і чысцінёй у доме, былі наняты наглядчык, два надзірацеля, два сторажы і дзьве прыслужніцы. комнаты былі падзелены часовымі перагародкамі. У падвальных памяшканнях былі ўладкаваны дзьве кухні: асобня для хрысціян і для яўрэяў [ В.Черепица Звенья цепи единой: Большие и малые события в истории Гродненщины XIX – XX столетий. – Гродно, 2009. – с. 36 ].

Больш за тры гады, з лета 2006-га да восені 2009-га гг. цягнулася эпапея з высяленнем жыхароў з гэтага будынка. Спачатку на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў жыхарам дома абяцалі правесці капітальны рамонт будынка, а пасля таго, як ў доме нарэшце пачалі трэскацца сцены, аб’явілі аб яго непрыдатнасці да рамонта. Пачынаючы з 2006 года газета «Гродзенская праўда» рыхтавала глебу для зноса гэтага дома, друкуючы лісты жыхароў будынка аб тым гаротным становішчы ў якім яны апынуліся, дзякуючы, уласна кажучы, нядбайнасці гарадскіх уладаў і іх няўвагі да архітэктурнай спадчыны горада. Між тым будынак разам з жыхарамі быў прададзены Народнаму пенсійнаму фонду, які з самага пачатку паставіў сабе задачу або пабудаваць на месцы дома навадзел, або наагул зрабіць стаянку для будучага «Муравьёфф» гатэля (глядзі артыкул «Савецкая плошча №2»). Восенню 2009 г. апошнія жыхары былі з будынка выселены а ўваходы ў пад’езды замураваны пенаблокамі. Знос гэтага дома канчаткова знішчыць трасіроўку вуліцы Калючынскай на адрэзку ад Савецкай плошчы да кінатэатра «Гродна».

Знесены дамы Апрэйскага, Фрейдовіча ды Яноўскага.