А. С. Шарипханова

1. Тропикалық белдеулік - min жылдық температура +16 ⁰С жоғары.

2. Субтропикалық белдеулік - 1-4 ай аралығында бірнеше рет температура төмендейді.

3. Қоңыржай жылы белдеулік (умеренно-теплая зона). Жылдық орташа температураның минимальды +16 ⁰С-дан аз болуы, бірақ 0⁰С –ден жоғары.

4. Қоңыржай-суық белдеулік. Жылдық орташа температура 0⁰С төмен, бірақ 1-4 айда бір жылы ай болады. Орташа температура +10⁰С. Өсімдіктердің вегетациясы жылу жетіспеуінен тоқтайды, ағаш өсімдіктері өмір сүреді.

5. Суық полярлы зона. Орташа шілденің температурасы +10⁰С –тан төмен. Тундра мен Арктикада орман жоқ. Қысқа вегатациялық кезең.

Декандоль «жылу сүйгіштігіне» байланысты өсімдіктерді төмендегідей физиологиялық топқа бөледі:

Мегатермалар немесе термофильді – ылғалды тропикалық өсімдіктер, яғни тұрақты жылы және ылғалды климаттағы өсімдіктер.

Ксерофильдер – жылы және құрғақ климаттағы өсімдіктер.

Мезотермалар – қоңыржай жылы зона өсімдіктері.

Микротермалар немесе криофильді – қоңыржай суық зона өсімдіктері.

Гекистотермалар – Арктика және Альпі жоғары тау өсімдіктері.

Күн радиациясы экзогенді, ағзадан тыс болатын, жылу көзі барлық жағдайда ағзаға түскенде олармен сіңіріледі. Аймақтың климатын анықтайтын, басты фактор - күн сәулесі мен радиациясының күші мен әсер етуі географиялық орналасуына байланысты. Климат жергілікті жерде өсімдіктердің алуан түрлілігімен, жануарлардың көпшілігімен анықталады.

Қалыпты құрылыс және ақуыздардың қызметі үшін температура 0⁰С дан +50⁰С болуы қажет. Бірақ маманданған ферментті жүйесі бар аталған температурадан ауытқыған жағдайда белсенді өмір сүруге бейімделген ағзалар бар.

Температуралық фактор маусымдық және тәуліктік өзгерістермен сипатталады. Температуралық факторларды сипаттаған кезде оның көрсеткіштерін күн сәулесінің ұзақтығы мен қайталануын есепке алу керек. Ағзалардың бейімделуінен тыс температуралық өзгерістер олардың жалпы жойылуына (өлуіне әкеліп соғады).

Температура ағзалардың жасушаларындағы физикалық-химиялық үрдістердің өту жылдамдығын, ағзалардың тіршілік етуінде көрінеді. Температура - ағзалардың анатомиялық, морфологиялық ерекшеліктеріне, физиологиялық үрдістеріне, олардың өсуі, дамуы, мінез-құлқына және көптеген жағдайда жануарлар мен өсімдіктердің географиялық таралуына әсер етеді.

Тірі ағзаларға әсер ету заңдылықтары олардың белгілі температуралық диапозонда тіршілік етуімен көрінеді. Бұл диапозон төменгі летальді (өлу) және жоғары летальді температурамен шектелген. Тіршілік етуге және өсуге қолайлы температура оптимальды температура (20-20⁰С ыстық, құрғақ аудандарда температуралық оптимум 25-28⁰С жоғары) деп аталады.

Өсімдіктер мен жануарлар ұзақ эволюциялық даму барысында температуралық жағдайлардың алмасып өзгеруіне бейімделген, әртүрлі даму кезеңінде жылуға әртүрлі қажеттілікті қалыптастырған. Мысалы: тұқымның өнуі оның өсуінен төменгі температурада өтеді. Бидай мен сұлы, арпаның тұқымының өнуіне 1-2⁰С, ал өскіні 4-5⁰С өседі. Гүлдену кезеңіне жылу көбірек қажет. Қызанақ күздің 25-26⁰С, ал түнде 17-18⁰С.

Температуралық оптимум тағы басқа да экологиялық факторларға байланысты. Ауадағы көмірқышқыл газының артық болған кезінде фотосинтездің оптимумы 30⁰С, ал аз болған жағдайда 10⁰С дейін төмендейді.

Жылуды сипаттаған кезде ауа, топырақ температурасының айырмасын айыру қажет. Өсімдіктер үшін бұл өте қажетті, себебі топырақтан қоректік заттарды сіңіру жағдайында, топырақ температурасы бірнеше градусқа ауа температурасынан аз болған жағдайға бейімделген.

Оптимальды температура кезінде барлық тірі ағзаларда физиологиялық үрдістер басымырақ жүреді, олардың өсу (темпін) жылдамдығын арттырады. Осы арда Вант-Гоффтың заңы биологиялық үрдістерге толық қолданылады. Оның заңы бойынша температураның әрбір 10⁰С көтерілуінен химиялық реакциялардың жылдамдығы 2-3 есе артады. Оптималь температурадан жоғары немесе төмен температурада ағзалардағы биохимиялық үрдістер баяулайды немесе мүлдем бұзылады. Нәтижесінде өсу темпі азаяды және ағза өледі.

Жоғары оптимальдіден жоғары максимальді және төменгі минимальдіден төменгі оптималь температураға дейінгі диапозонда жоғарғы және төменгі пессимум жатады. Пессимум температурасында өсімдіктердің дамуы баяулайды және ұзақ уақытқа созылады.
4.3 ӨСІМДІК ТЕМПЕРАТУРАСЫ
Қоршаған ортаның температуралық сипаттамасымен қатар өсімдіктің өзінің температурасын және өзгерістерін физиологиялық үрдістердің нағыз температуралық фонын көрсететінін білу керек. Өсімдік температурасын электротермометр арқылы өлшейді. «Өсімдік температурасы» деп, көп немесе аздап қабылданған белгілі бір мөлшердегі, яғни жалпы жылыну сатысын қабылдайды.

Өсімдік пойкилотермді ағза ретінде қалыпты өзіндік температурасы болмайды. Олардың температурасы жылу балансымен анықталады. Осы көрсеткіштердің барлығы көптеген қасиеттерге байланысты: қоршаған орта (радиацияның мөлшері, қоршаған орта ауасының температурасы және оның қозғалысы) сол сияқты, өсімдіктің өзіне (түсі және т.б. оптикалық қасиеттеріне, жапырақтың көлемі және орналасу ерекшелігі т.б.) байланысты. Бірінші кезекте суыту әсерін көрсететін транспирацияға өте ыстық жердегі өсімдіктердің күйіп кетуінен сақтауы жатады.

Осының нәтижесінде өсімдік температурасы қоршаған орта ауасының температурасынан ерекшеленеді. Оны үш жағдайда көруге болады:

1) Өсімдік температурасы қоршаған ауа температурасынан жоғары (Лангенің терминологиясы бойынша «супратемпературалы» өсімдіктер); 2) Одан төмен «субтемпературалы»; 3) Оған тең немесе жақын.

Бірінші жағдайдағы өсімдіктер ыстық ортада өсетін өсімдіктерге және әлсіз транспирациялы өсімдіктерге тән. Кактустардың етженді ірі сабақтары қатты қызады. Ауа температурасы 40-45 ⁰С болғанда, кактустар 55-60⁰С дейін қызады.

Өсімдік температурасының ауа температурасынан жоғары болуы қатты қызатын ортадан басқа, өте суық ортада да болады. Қар астындағы қызыл түсті бөлігі бар альпілік және арктикалық өсімдік күн сәулесімен қызады. Оның өзі бетіндегі қардың тездеп еруіне әсер етеді. Ыстық ортада өсетін өсімдіктердің жер бетінде өсетін бөліктерінің температурасы төмен, ал суықтағылардікі ауа температурасынан жоғары. Мысалы: Солтүстік Американың суықтау белдеуіндегі өсетін өсімдік түріндегі 3000-3500 м биіктіктегі өсімдіктер жылылау, ал төмен тау етегіндегілер ауа температурасынан суықтау болып келеді.

Өсімдік температурасы мен қоршаған орта температурасының сәйкес келуі өте сирек - радиацияның көп ағыны және транспирацияның интенсивті жүруі, мысалы, көлеңкелі орман алқаптарындағы шөптесін өсімдіктерде, ал ашық ортадағыларда - бұлтты күнде немесе жаңбыр жауғанда.

Көптеген авторлардың айтуы бойынша өсімдік температурасының орта температурасына сай келуі - кейбір жағдайда (исключение), ал сәйкес келмеуі – заңдылық, осыған байланысты «өсімдіктің өзіндік микроклиматы» - деп атайды.

Тірі көк-жасыл балдырлар ең жоғарғы температура - 85⁰С, ал бактериялар -88⁰С табылған. Жоғары сатыдағы өсімдіктер термальды суларда болмайды, тек рясканың 1 түрі ғана 32-35 ⁰С тіршілік етеді.

Жоғары температураға қорғаныс ретінде өсімдіктерде әртүрлі бейімделушіліктің (адаптациялық) жолы қолданылады. Жер бетіндегі бөлімінің ұлпаларына радиацияның келуінің азаюына байланысты: қалың түптену, жапырақтарға ашық түс беру және олардың шағылысуын күшейту, бетінің жылтырауық болуы, жапырақ аумағының кішіреюі - вертикаль, меридиан жағдайларындағы жапырақтың радиацияны сіңіруінің азаюына, астық тұқымдастарда жапырағының бүктелуі т.б. осындай құрылысындағы ерекшеліктер судың булануының азаюына көмектеседі. Сонымен экологиялық фактордың кешенді әсеріне өсімдіктер де кешенді адаптациялық бейімделумен сипатталады.

Жоғары температураға физиологиялық бейімдеушілік – анабиоз жағдайына өту болып табылады, ол төменгі сатыдағы өсімдіктерде жиі кездеседі.

Тағы бір адаптациялық бейімдеушілік жолы – олардың уақытша экологиялық (ниш, микрониш) топқа өтуі. Мысалы, бірқатар өсімдіктердің вегетациялық кезеңі жылу жағдайларының қолайлы кезеңіне маусымда ауысады. Құрғақ және дала өсімдік жамылғысындағы өсімдік топтары, ерте көктемгі вегетациясынан бастап, жазғы ыстық пен құрғақшылыққа дейін аяқталады.

Әртүрлі жылу жағдайларында өсу орнына байланысты өсімдіктерде жалпы жылуға төзімділік көрінеді. Ол мына заңдылықта көрінеді: түрдің өсу ортасының температуралық жағдайының сәйкестігімен және оның жоғары температураға төзімділігімен анықталады.

Табиғи жағдайлардағы өсімдіктердің жер шарындағы төменгі температураға төзімдігі - 90⁰С, Антарктидадағы «Восток» станциясында өсімдіктер жоқ, өсімдік өсетін ең төменгі температура - 68⁰С, Якутиядағы Оймякон облысындағы орманда самырсын өседі.

Суыққа төзімсіз өсімдіктер – судың қату температурасынан төменгі жағдайда тез өліп қалады немесе бұзылады. Бұларға көбінесе жаңбырлы тропика ормандарында және жылы теңіздерде өсетін өсімдіктер.

Аязға төзімді өсімдіктер – төменгі температураға төзімді болғанымен, ұлпаларында мұз пайда болса, өліп қалады. Бұларға көбінесе мәңгі жасыл субтропикалық өсімдіктер түрлері жатады.

Мұзға және аязға төзімді өсімдіктер – бұлар көбінесе ауа-райы құбылмалы, қысы суық жерлерде өседі, өте қатты аяздарда өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелері қатса да, өзінің тіршілік қабілетін сақтайды. Аязды көтеру үшін аздап дайындала бастайды.

4.5 ӨСІМДІКТЕРДІҢ ҚОЛАЙСЫЗ ОРТА ЖАҒДАЙЛАРЫНА ТӨЗІМДІЛІГІ
Климаттық жағдайлар өсімдіктердің өсіп жетілуіне үнемі қолайлы әсер ете бермейді. Қатаң климат жағдайлары өсімдіктердің тіршілігіне қауіп төндіреді. Солтүстік және қоңыржай ендіктерде өсімдіктер аяздан, қысқы құрғақшылық пен температураның ауытқуынан зардап шегеді. Мұндай кезеңдерде күздік астық тұқымдастар мен жеміс ағаштары үсікке шалдығады. Орта Азияда, Поволжье мен Украинада егістік көбінесе аптап пен қуаңшылықтан зардап шегеді. Тұзды топырақты жерлердің өсімдіктері тұздар концентрациясының күштілігімен күреседі. Алайда, барлық топырақ – климат жағдайларында да өсімдіктер орта жағдайларына бейімделеді.

Аязға төзімділік. Қыста өсімдіктер көбіне төменгі температура мен жылымық кезіндегі температураның күрт ауытқуынан зардап шегеді. Н.А. Максимов өсімдіктерде төменгі температураның әсерінен өтетін үрдістерді мұқият зерттеді. Ол 1912 жылы «өсімдіктердің үсуі мен суыққа төзімділігі» деген еңбегінде өсімдіктердің аязға төзімділігі жөніндегі болжамының негізгі мәнін анықтады. Өсімдік жасушаларында мұз қатып, протоплазманың коллоидтық құрылымы бұзылатындықтан, өсімдік аяздан үсіп, тіршілігін тоқтады. Демек, өсімдіктердің бойында су қанша аз болса, мұзда соншама аз қатады, яғни өсімдіктің аяздан зардап шегуі соншама кемиді. Өсімдіктің сусыздануымен қатар, онда қорғаныш заттары - қант пен тұздың жиналуы протоплазма коллоидтары төзімділігінің артуына себепші болады.

Л.И. Сергеев тұжырымдаған келесі көзқарас аязға төзімділік механизмін өсімдіктердің өзгеріп тұратын жағдайларға сәйкес зат алмасуын тез өзгертіп отыруға бейімділігі ретінде түсіндіреді. Өсімдіктердің зат алмасуы мен орта жағдайлары арасында үйлесімді байланыс бар. Бұл үйлесімділіктің бұзылуы Л.И. Сергеевтің пікірі бойынша, өсімдіктердің зақымдануы мен тіршілігін тоқтатуының себебі болып табылады. Сондықтан, ортаның аса қиын жағдайларында ағзаның тіршілікке қабілеттілігін оның төзімділігі емес, бейімделгіштігі анықтайды.

Ағаш тұқымдастардың аязға төзімді болуында транспирация зор роль атқарады. Ағаш тұқымдыс өсімдіктер қыста да көптеген мөлшерде суды буландырып отырады. Мұнда транспирация жапырақтардағы, бүршіктер, перидерма арқылы өтеді. Суды көп буландыратын ағаш тұқымдастар суыққа төзімсіз болады. Қысқы транспирация неғұрлым төмен болса, өсімдік соғұрлым аязға төзімді келеді.

Күзде вегетация мен өсу үрдістерін дер кезінде тоқтатудың зор маңызы бар. Ағаштың өсуін аяқтамаған өркендері толық жетіліп үлгермейді, онда көп мөлшерде су болады. Қысқы аяз түскенде мұндай өркендер үсіп кетеді. Өсімдіктердің аязға төзімділігі олардың тыныштық күйінің ұзақтығы мен тереңдігіне де байланысты. Шабдалы ағашы желтоқсан айында терең тыныштық күйінде болып, бүршіктері өспей тұрғанда -20⁰ аязға шыдайды. Қаңтарда бүршіктері ісіне бастағанда -17-19⁰, наурызда бүршіктері шашақ түзе бастағанда - 7-8⁰ аязға шыдайды да, ал сәуірде бүршіктері гүл жара бастағанда ол -2-3⁰ аяздан-ақ үсіп кетеді.

Вегетация дәуірінде азот тыңайтқышын кеш енгізу және жиі суару сияқты агрономиялық шаралар вегетация мен өсу мерзімдерін ұзарта отырып, өсімдіктердің аязға төзімділігін кемітеді. Ал вегетация дәуірінің соңында фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізу, керісінше, көмірсудың жиналуына және бір жылдық өркендердің тез өсіп жетілуіне жағдай жасай отырып, өсімдіктердің аязға төзімділігін арттырады. Күзгі-қысқы суару арқылы топарықтың ылғалдылығын реттеу жолымен өсімдіктің төзімділігіне әсер етуге болады. Егер, топырақ қыста ылғалды жеткілікті сіңіріп, өсімдіктер қысқы құрғақшылықтан зардап шекпеген болса, жеміс ағаштарының аязға төзімділігі артады. Өсімдіктердің аязға төзімділігін арттыру бағытында да зерттеу жұмыстары жүргізілетінін атап өткен жөн.

Өсімдіктердің аязға төзімділігін арттыру. И.И. Туманов өсімдіктерді төменгі температураға шынықтыру мәселесін зерттеп, аязға төзімділік ұзақ та күрделі даярлықтың нәтижесінде қалыптасатынын көрсетті. Ол аязға төзімді түрлерде табиғи жолмен өтетін қысқа даярлану үрдістерін зерттеу негізінде, өсімдіктердің төзімділігін одан әрі арттыруға мүмкіндік беретін тәсілдерді жасап шығарды. Ол үшін мынандай шарттар орындалуы тиіс. Қажетті генетикалық табиғаты бар өсімдіктерді ғана аязға төзімді етуге болады. Жылу сүйгіш өсімдіктерді қолдан аязға шынықтыруға болмайды.

Екінші шарт – тыныштық күйінің немесе ұзақ мерзімді яровизация сатысының болуы. Өсімдіктерде өсу үрдісі тоқтап, олар тыныштық кезеңінде тұрғанда ғана аязға шынықтыруға болады. Өсу және аязға төзімділік бір-біріне сиыспайтын ұғымдар. Өсу үрдісі жүріп жататын вегетациялық дәуірде, өсімдіктердің тіпті табиғатынан қысқа төзімді түрлері де нашар шынығады. Қарағайдың, қайың мен жөке ағашының бұтақтары күзде, олар тыныштық күйінде тұрған кезде аязға төзімділігін -36⁰, тыныштық кезеңінен өткен соң -15 градусқа дейін ғана арттыратыны тәжірибе арқылы анықталған.

Тыныштық кезеңінде тұрған өсімдікті шынықтыру екі фазадан өтеді. Шынықтырудың бірінші фазасы төменгі он температурада өтеді. Бұл жағдайда жасушаларда қорғаныш заттары - қант жиналады. Олардың жәрдемімен протоплазмада өсуді тежейтін немесе толық тоқтататын үрдістер жүреді. Шынықтырудың бірінші фазасы аяқталған соң екінші фазасы басталады. Екінші фаза теріс температурамен баяу салқындату жағдайында өтеді. Бірінші және екінші фазаның барысында протоплазманың су өткізгіштігі артады, мұз болып қатуға бейім судың бәрі жасуша аралығына ағып барады. Барлық суынан дерлік айырылу нәтижесінде протоплазманың құрылымы өзгереді. Төменгі температура бұл құрылымның сақталуына мүмкіндік береді. Шынықтырудың екі фазасынан ойдағыдай өткен өсімдіктерді аязға төзімді етіп шынықтыруға болады.

Өсімдіктердің суыққа төзімділігі. Аязға төзімді өсімдіктермен қатар, тек қана +3⁰, +5⁰С суыққа төзімді өсімдіктер де бар. Мұндай температура байқалатын көктемгі үсік кезінде қиярдың, қызанақтың, қауын мен қарбыздың және басқа да жылу сүйгіш өсімдіктердің жас өскіндері зақымданады. Өсімдіктердің суықтың әсерінен зақымдануы оның әсер ету дәрежесі мен ұзақтығына байланысты. Қысқа әсер ететін, неғұрлым төменгі температура ұзақ уақыт әсер ететін төменгі температураға қарағанда қауіпті емес. Көктемгі және күзгі үсіктің қауіптілігі мынада: олар суыққа бейімделмеген, суықтың әсеріне шынықтырылмаған өсімдіктерге зақым келтіреді. Салқын температурада ұстаудан екі-үш күн өткен соң қиярдың зақымданатыны байқалады. Алдымен оның тұқым жарнақтары мен ең алғаш шыққан жапырақтары, одан соң жас жапырақтары солып қалады. 3-6 тәулік бойы салқын температурада ұстау олардың тіршілігіне қауіпті болып табылады. Қызанақ пен асқабақ суыққа едәуір төзімді, соя бұдан да гөрі суыққа төзімді келеді. Суыққа төзімділік дәрежесі өсімдіктердің түрі мен сорттарының географиялық шығу тегіне, даму фазаларына байланысты. Ұзақ уақыт бойы суық температурамен әсер еткенде өсімдіктердегі ыдырау үрдістері синтез үрдістерінен басым болып, өсу мен фотосинтез тоқталатынын, жапырақтардың сумен қамтамасыз етілуі кемитіні дәлелденген.

Өсімдіктерді шынықтыру және оларда суыққа төзімділік қасиеттерді қалыптастыру әдістері белгілі. Қызанақ тұқымын 12 сағат сумен ылғалдап, бұдан соң оған бірде жылумен, бірде суықпен әсер етеді. Тұқым тәуліктің 6 сағатын +15⁰ температурада, 18 сағатын 0⁰С температура суықта өткізеді. Тұқымды осылайша шынықтыру 1 айға созылады. Шынықтырылған тұқымдардан өсірілген өсімдіктер ерте өніп, жедел жетіледі, үсікке ойдағыдай төзіп, солтүстік жағдайында жақсы түсім береді, ал шынықтырылмаған өсімдіктер толығымен үсіп кетеді. Шынықтыру әдісі басқа да өсімдіктерге қолданылады. Алайда, бұл жағдайда сорттың ерекшелігін, оның ерте пісетіндігін, географиялық шығу тегі мен басқа да қасиеттерін ескеру қажет.

Ыстыққа аса төзімді өсімдіктер де бар. Ыстық су көздерінде өсетін бактериялар мен көкжасыл балдырлар тобы 70⁰С және одан да жоғары температураға бейімделген. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде кактустар мен жасаң тұқымдастар ыстыққа аса төзімді келеді, олар 50-60⁰С температураны да көтереді. Ал мәдени өсімдіктерден сорго, мақта, күріш және үпілмәлік ыстыққа айтарлықтай төзімді.

Транспирацияның жоғары болуы кейбір өсімдіктерге ыстықтың әсерінен қорғануға мүмкіндік береді. Мәселен, суды көптеген мөлшерде буландыра отырып, гемиксерофиттер жапырақтардың қызып кетуін бәсеңсітеді. Суккуленттердің ыстыққа төзімділігінің басқаша негізі бар: жасушалары мен цитоплазмасының мұндай қасиеттері олардың ыстыққа төзімділігін қамтамасыз етеді. Өсімдіктерге жоғары температура әсер еткенде зат алмасу реакциялары үйлесімділігінің бұзылуы улы заттардың жиналуына әкеліп соғады. Ақуыздар мен амин қышқылдарының ыдырауы нәтижесінде түзілетін аммиак осындай заттардың бірі болып табылады. Өсімдіктердің ыстыққа төзімді түрлерінде түзілетін аммиакты органикалық қышқылдар байланыстырады.
4.6 ӨСІМДІК ТІРШІЛІГІНДЕГІ МАУСЫМДЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР
Өсімдік тіршілігінің ең басты белгілерінің бірі - өсімдіктердегі маусымдық құбылыстар. Үнемі суық немесе құрғақ климаттағы өсімдіктерде маусымдық құбылыстар морфологиялық және анатомиялық өзгерістер түрінде көрінеді. Ең бір көзге түсетін маусымдық үрдіс – ағаш өсімдіктеріндегі жапырақ түсіру, шөлдегі жапырақсыз ксерофиттерде «бұтақтүсіру» мен алмасады, мысалы сексеуіл.

Шөптесін өсімдіктерде жапырақ түсіру сирек байқалады. Оларда жерүстіндегі вертикальды ұзын бұтақтары толығымен өледі, ал жер бауырлаған және розеткалы бұтақтарда жапырақтары біртіндеп түспей тұрып бүлінеді және өледі. Шөптердің де өлген сабақтары біртіндеп бүлініп, қардың немесе көтерілгендей қар жамылғысының астында қалады (күрделі гүлділердің және т.б. жемістерінде қалған тұқымдарын шашады).

Көктемде барлық көпжылдық өсімдіктерде, ағаш және шөптесіндерде бүршік атып, жаңа жылдық немесе сабақтар өседі. Көпжылдық сабақтар және тамырларда біруақытта камбийдің жұмысы жаңарып, артады. Қор жинайтын паренхималық ұлпалардағы қор заттары да белсенді жиналады (ағаш өсімдіктерінде көктемдегі шырын қозғалысының болуы). Барлық вегетациялық кезеңде көпжылдық шөптесін өсімдіктерде жаңару бүршіктері түзіліп, жетіледі. Оларда жаңа вегетативтік және генеративтік мүшелердің бастамасы болады. Қыстың немесе құрғақшылықтың басталуымен өсімдіктерде қор заттарының жиналуы көбейеді. Маманданған қор жинаушы мүше түзіледі – түйнек, пиязшық және т.б. Жаңа вегетациялық кезең басталғанда бұл заттардың қоры толығымен жаңа сабақтар мен тамыр және камбийдің жұмысының жаңаруына жұмсалады.
4.7 ВЕГЕТАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢ АРАЛЫҚТАРЫ
Вегетация кезеңінің ұзақтығына байланысты (жасыл ассимиляциялық жапырақтардың болуын ескеріп) өсімдіктерді келесідей бөледі: мәңгіжасыл (жыл бойында жасыл жапырақты, жапырақтары астрономиялық бір жылдан астам өмір сүреді – қылқандылар, итбүлдірген (брусника), құсықшөп (копытень), жаздық-қыстықжасыл (жыл бойында жасыл жапырақты, бірақ жеке жапырақтары жылдан аз уақытта тіршілік етеді және алмасады – саумалдық (кислица), теңгежапырақ (манжетка), қой бүлдірген (земляника)), жаздықжасылдар (жапырақ түсіретіндер немесе толығымен сабақтары қыста өлетіндер), қыстықжасылдар (жазда жапырақтарын немесе сабақтарынан айырылатындар, ал күзде және қыста вегетациясы басталады – Жерортатеңізінің қатты құрғақ және жылы жұмсақ қысқы климатындағы кейбір өсімдіктер). Жаздық-қыстық өсімдіктердің арасынан кең мағынада эфемерлерді бөліп қарауға болады, көктемгі және кейбір күзгі (қысқа мерзімде вегетациясы 2-3 аптадан 1-2 айға дейін өтетін біржылдықтар), және эфемероидтар (жаз басталғанға дейін жерүсті бөлімдерін толық тез жоғалтатын көпжылдықтар).

Өсімдіктердің алуан түрлілігі вегетациялық кезеңнің мерзіміне және гүлденуі бір және басқа да қауымдастықта толық вегетациялық кезеңді қолдануға негізделген, яғни алуан түрлі өсімдік топтары әртүрлі маусымдық жарықтану, ылғалдану, температура жағдайларына, тозаңданудың әртүрлі факторларына бейімделген.

1. Жылу экологиялық фактор ретінде және оның өсімдіктер тіршілігіндегі маңызын ашу.

2. Жылу факторы-климаттық жағдайдың бір бөлігі екендігін дәлелдеу

3. Жылудың айналу және берілу жолдарын анықтау.

4. Өсімдіктер тіршілігіндегі маусымдық құбылыстармен танысу.

5. Өсімдік температурасы жайлы мағлұматтармен танысу.

6. Жылудың өсімдіктің жекеленген қызметтері үшін маңызын анықтау.

7. Өсімдік температурасының сыртқы орта температурасына байланыстылығын зерттеу.

8. Вегетациялық кезең аралықтарын анықтау.

9. Жылу жағдайларының әртүрлілігі және оның жер бетінде өсімдіктердің географиялық бағытта таралып, бөліктенуіндегі маңызын анықтау.

5 ТАРАУ ӨСІМДІК ӨМІРІНДЕГІ СУДЫҢ МАҢЫЗЫ
Су – барлық жер бетіндегі тіршіліктің ең басты экологиялық факторлары болып табылады. Зат алмасу үрдістерінің қоршаған ортамен байланысының негізіне су еріткіш және метоболит ретінде қажет. Су өсімдіктерде фотосинтез реакцияларында түзіледі, ал минерал тұздар өсімдікке топырақтан су ерітіндісі түрінде өтеді.

Су - өсімдік денесінің негізгі құрамдас бөлігі (30-дан 40, 95% дейін). Анабиоз (тұқымның ұзақ тыныштығы) кезінде де өсімдікте су болады. Жер бетіндегі өсімдік үшін судың булануы фотосинтез өтетін кеңістіктің үлкендігіне байланысты. Су, тургорлық қысым арқылы тірегі жоқ өсімдіктердің жер үстінде ұсталып тұруын қамтамасыз етеді. Суда тіршілік ететін аздаған өсімдік түрлеріне су - өмір сүру ортасы болып табылады.

Өсімдіктердің сумен қамтамасыз етілуі үшін жыл ішіндегі жауын-шашын көлемін ғана біліп қоймау керек. Өйткені сол бір көлемді құрғақ климат (субтропикада да), өте ылғалды (арктикада да) көрсетуі мүмкін. Жер шарындағы әртүрлі аудандардағы әркелкі жауын-шашын мен судың булану қатынасы да көптеген маңызды орын алады.