Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш

Н. Конаков

Му пуксигöн медшöрторнас вöлi Шондi да Тöлысь вöчöм. Та йылысь коми мифологияын эм некымын версия. Öти версия серти, му пуксьöм заводитчигас на кык олöм колькйысь Ен вöчис шондi, а Омöль тöлысь. Мöд версия серти, Тöлысьыс чужöма ёна сёрöнджык, кор Енлöн вöлi вöчöма нин енэж да сiйö овмöдчöма сэнi. Енэж шöрас вöлöма розь (пыранiн), а сысянь неылын – Шондi. Омöль вермасьöма енэжын ыджыдалöм вöсна, а сэсся думыштöма гуны Шондiсö, вурöма ермöг кепысь, кайöма пу вылö да кватитöма Шондiсö, но вермöма нетшыштны сöмын Шондi джынсö. Омöльыд пондöма лэччыны, но сибдöма. Ен вöтчöма Омöль бöрся и Омöль пöльыштöа Шондi джын вылас да шыбитöма сiйöс. Шондi джынйыс качöма мöд джын дiнас, кыкнаныс пондöмаöсь бергавны и бара лоöмаöсь гöгрöсöсь. Тöлысь вылын Омöльлöн кольöмаöсь чунь туйясыс.

Комияс шуöны кепыся шондi, кепыся тöлысь, кор Шондi да Тöлысь бердас тыдалöны югыд чутъяс. Йöзкостса приметаяс серти, чутъясыс тыдовтчöны кöдздöдöм водзын либö кузь зэр водзын. Пöръя шондiсö да тöлысьсö манси тшöтш жö нимтöны “кепысьöн”, а налöн тыдовтчöмыс кайтö поводдя вежсьöм. Пинегаса роч олысьяслöн вöлiны татшöм сяма жö чайтöм-гöгöрвоöмъяс: кор тöвнас пашляк дырйи шондiыс лунладорын кепыся, лоö вежласяна поводдя; Шондiыс кепыся, öшкамöшка кодь, быттьö сюръяяс кыкнан бокас – пашляк водзын.

Эм и паныд вежöртаса миф: медводз Омöль вöчис Тöлысь. Му вылын ставыс кынмис и нинöм эз быдмы. Йöз пондiсны тшыгъявны. И Ен вöчис Шондi. Сiйö пондiс шонтыны, кутiсны быдмыны турунъяс да няньяс, йирсьыны пода, йöзыс шонтысисны шондi югöръяс улын. Тайö версия сертиыс, шондiсö да тöлысьсö лои вöчöма сёрöн нин, кор муыс вöлi овмöдöма нин.

Став тайö вариантас Шондiсö вöчис Ен, югыд демиург, а Тöлысьсö – Омöль (перым-комияслöн “Тöлысьсö енэжö сувтöдiс Куль”), пемыд демиург. Та кындзи вöлiны и чайтöм-гöгöрвоöмъяс, мый и Шондiсö, и Тöлысьсö вöчис Ен. Либö мый Тöлысьсö вöчис Омöль, но öтчыд Тöлысьыс жалитiс нылöс, кодöс ёна кедзовтöма ичиньыс. Рытнас нылыс карнанöн да ватланъясöн мунöма вала да корöма Тöлысьсö босьтны сiйöс ас дiнас. Тöлысь босьтöма нывсö, а Ен шуöма сiйöс аслас вöчöмторйöн.

Карнана да ватланъяса ныв йылысь сюжетыс вöлi тöдса Евразия пасьтала пöшти быдлаын. Торйöн позьö пасйыны чуваш да башкир сюжет Тöлысь йылысь, кодi гöтрасис вала ветлысь ныв вылын. Öти перым-коми мойдын висьтавсьö пöль-пöч йылысь, кодъяслöн вöлöма куим ныв. Ыджыд нывсö коралöма сьöд ош, шöркостсö – сьöд кырныш, а медiчöтсö – Тöлысь. Ай-мамныс абу сетöмаöсь. Регыд сэсся ыджыд нылыс мунöма вöрö вотчыны, шöркостыс – луд вылö, а ичöтыс – ю дорö. И жöникъясыс гуöмаöсь найöс. Ай-мамныс сэсся ветлöмаöсь найöс видлыны. Куимнан жöникыс петкöдчылöмаöсь морт мыгöрын. Тöлысьлöн да му выв нывлöн гöтрасьöмыс тöдчöдö Тöлысьлысь мужичöй ипостасьсö.

Перым-комияслöн вöлi и чайтöм-гöгöрвоöм Тöлысь вывса карнана-ватлана нывбаба йылысь. Но Тöлысь вылас нывбабаыс веськалöма мöд ног. Сёр рытын нывка мунöма ю дорö да пондöма норасьны, мый ичиньыс сiйöс ёна кедзовтö. Жаляддза Тöлысь лэччöма сы дiнö. Нылыс кайöма Тöлысь вылас, босьтöма китыр эзысь, шуöма Тöлысьсö вежайöн да кöсйысьöма козьнавны сылы верöс сайö петiгас гöрд дöрöм. Горш попаддя аддзöма татшöмторсö, кыйöдöма, кор Тöлысьыс бара лэччöма муö, да тшöтш пондöма чукöртны Тöлысь вывсьыс эзысь. Сiйö тыртöма кык ватлан, öшйöдöма карнан вылö да кöсйöма нин мунны, но сэк Тöлысьыс качöма вылö да попаддяыс Тöлысь вылас и кольöма. А нылыс петöма верöс сайö да козьналöма Тöлысьлы гöрд дöрöм. Мукöддырйиыс Тöлысьыс петкöдчылö сiйö дöрöмнас. Тайö преданиеас öтувтöма Тöлысь вывса ныв йылысь да гöль ичиньводз ныв йылысь (“Метелица” мойд) сюжет да пыртöма соционормативнöй тематика (горшлун дивитöм).

Коми мифология серти артмö, мый водзтiсö Шондiыс да Тöлысьыс вöлöмаöсь орччöн, а сiдзкö, лун да вой вöлi торйöдтöм на. Шондi да Тöлысь торъялöмаöсь асьныс, некод найöс абу янсöдöма. Шондi-чой да Тöлысь-вок ворсöмаöсь дзебсясьöмысь. Вокыс дзебсьöма, а чойыс сiйöс абу аддзöма да мунöма бокытi. Сэксянь найö сiдзи и ветлöны: Шондi корсьö воксö, а Тöлысь вöтчö, но оз вермы вöтöдны чойсö. Перым-комияслöн Шондiлысь да Тöлысьлысь торъялöмсö öтлаöдöма аслыспöлöс вариациякöд космосса корасьöм йылысь. Водзтi енэжын вöлöма орччöн кык кодзув: öтиыс пöсь, а мöдыс кöдзыд. Лёк тун радейтчöма öти нылö, но нылыс абу петöма сы сайö, сы вöсна мый радейтöма орчча сиктса зонмöс. Туныс думыштöма янсöдны мусукъяссö да пуксьöдöма найöс кодзувъяс вылö: нывсö кöдзыд кодзув вылас, зонсö – пöсь вылас. Нылыс ёна кынмöма, и туныс вежöма найöс местаяснас. Но кодзувъясыс вöлöмаöсь орччöн, и ныла-зонма аддзöмаöсь öта-мöдсö да варовитöмаöсь. И сэк туныс янсöдöма найöс да тшöктöма нывлöн кодзулыслы мыччысьлыны луннас, а зонлöн кодзувлы – войнас. Сэксянь Шондi югзьöдö луннас, а Тöлысь – войнас. Ныла-зонма некор сэсся абу аддзысьлöмаöсь. Тайö вариантас вылi вынъяс оз торйöдны Шондiсö да Тöлысьсö. Паськыда тöдса мойдын “Руч да Сёкыр” гаравсьö, мый шондiлöн эм шондi зон, а тöлысьлöн – тöлысь öш. Öш – тöлысь символ, сiйö эм уна войтырлöн мифологияын.

Этнография да фольклор материалъяс оз сетны некутшöм подув чайтны, мый водзтi комияслöн вöлöма тöлысь енсикас. Но позьö сёрнитны тöлысь персонификация йылысь. Та вылö индö мифа сюжет Тöлысь вывса ныв йылысь. “Руч да Уж” мойдын руч варовитö Тöлыськöд. Комияслöн тöлысь вöлi йитчöма верöс сайö петöмкöд. Кор сöмын-сöмын пондылiс тöдчыны выль тöлысь, нывъяс петлiсны ывлаö да босьтлiсны кок увсьыс мутор. Найö сюйлiсны мусö юрлöс улас да эскылiсны, мый вöталасны верöспунысö. Перым-коми фольклорса Кудым-Ошлöн рöдвужыс виччисны выль тöлысь, медым ворсны кöлысьсö. Чайтлiсны, мый чинысь тöлысь дырйи чужöм кага кулас, а быдмысь тöлысь дырйи чужöма кутас овны. Тайö чайтöм-гöгöрвоöмъясыс вöлi йитчöмаöсь, буракö, рушкуасьöмсö тöлысьясöн арталöмкöд. Вермас лоны, мый тайö жö идеяыскöд вöлi йитчöма и сiйö, мый ыжъясöс шырлiсны выль тöлысь дырйи – гöныс пö öдйöджык быдмас. А пач тэчлiсны да керка вöр пöрöдлiсны, мöдарö, чинысь тöлысь дырйи – пачыс да керъясыс пö озджык потласьны. Чинысь тöлысь дырйи перым-комияс нуöдлiсны лудiк петкöдан да йöн петкöдан öбрадъяс.

Литература: Добротворский 1883, Доронин 1947, Климов 1990, Климов 1991, Налимов 1903, Ожегова 1989, Попов 1938, Fuchs 1924.