Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш
жүктеу/скачать 1.79 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Н. Конаков
Н. КонаковТУРУПАЙКА зюздiнса коми (< перым-коми турöп, зырян турöб + айка) – лёк лов, кодöн повзьöдлiсны челядьöс. Видзöдны кö этимология сертиыс, водзтi, буракö, тадзи нимтылiсны лёк тöвся поводдя пасйтысь лолöс. Н. Конаков ТУСЯПУ зырян (< туся + пу); катшпомель уд. (< *kač- “еджыд” + помель (вермас лоны, мый йитчöма финн kataja ‘тусяпу’ кывкöд), понöль ‘том ема пуяс’); верöс п.-к. (< роч вереск). Уна мукöд вöраинын олысь войтыр моз жö тусяпунас комияс вöтлылiсны лёк ловъясöс, видзчысьлiсны тшыкöдöмысь, мездысьлiсны пежысь. Мöс вайсьöм бöрын нывбабаяс тшынлiсны мöссö да куканьсö тусяпу да сир пинь тшынöн. Чери кыйысьяс кыйсьытöдзыс мунлiсны тусяпу тшын пыр. Мукöд артельын тайö сöстöммöдчан öбрадсö нуöдлiсны быд пöрйö тывсö чöвттöдз. Ыджыд видзлöн бöръя вежонö, Ыджыд Четвергö, тусяпуöн сöстöммöдлiсны керка-карта. Емва вылын тайö луннас нывбабаяс водз асывнас ветлiсны вöрö тусяпу росъясла, тшукöдлiсны росъяссö керка-карта öдзöс куричьясö, тшынлiсны подаöс да йöв кринчаяс (медым вöлi унджык нöк). Перым-комияс пуктылiсны тусяпу росъяссö джодж шöрö пач пöдан вылын öзйысь сартасъяс вылö, шыöдчылiсны “вöрса енъяс” дiнö, корлiсны керка олысьяслы да подалы дзоньвидзалун да бур олöм да воськовтлiсны тусяпу росъяс вомöныс. Сэсся шыбитлiсны öгырсö пачö, а тусяпу росъяссö сюйлiсны карта джодж улö. Печораса кыйсьысьяс Ыджыд Четвергö югдытöдзыс вайлiсны тусяпу росъяс да ичöтик ньыв пу чурка. Кымынкö рос идравлiсны матич улас, а мукöдсö сотлiсны джодж шöрас да чеччавлiсны би вомöныс. Ньыв чуркасö видзлiсны во чöж. Чайтлiсны, мый та бöрын кыйсьöмыс лоö шуда. Литература: Дукарт 1975, Заварин 1870/1, Климов 1991, Сидоров 1928. Н. КонаковТШЫКÖДÖМ быдлаын; тшыкöдчöм быдлаын; тшыкöтчöм уд.; тшыкем печ., вэ.; тшыкедэм вэ., печ.; тшыкедчем вэ.; урöк уд (< роч урок, изурочить); урöстöм быдлаын; урöститöм скр., вэ.; урсалöм быдлаын; уркнитчöм вэ., уэ. (< урöс); дзугыльтöм лл., вэ. (< дзугыль); висем лэдзем вэ.; керöм быдлаын; керсьöм быдлаын; керэм вэ., печ.; керсем вэ., печ.; терöм скр.; кöрöм лл.; кимöститчöм шс., вс., уэ., уд.; киместитчем вэ., изь.; тиместитэм уэ.; тиместитчем вэ., уэ.; вомидз быдлаын; вомыдз уд., шс.; вомдзалöм быдлаын; вондзалöм уд.; воньдзалöм уд.; вомалöм вэ. (< вом); тогалэм вэ. (< ?: сöмын понъяс йылысь); йöзасьöм лл.; озёв уэ., лл., шс. (< роч озевать); лишнöй уд. (< роч лишний: тшöкыдджыка шева йылысь); ёрöм быдлаын; ёрэм изь., печ., вэ.; изалöм уд., л. (< коми из; изавны, изъявны – изйöн топöдны; изны); нокöм уэ., вэ.; ноксьöм шс., вс.; ноксем вэ.; тойсем вэ.; синмалöм вэ.; син чöвтöм шс., вэ., уд.; веж синмалöм п.-к., уд.; веж кыв уськöдöм п.-к.; косьтöм быдлаын; пежалöм быдлаын; пежöсьтöм быдлаын; портитöм шс., уд., п.-к. (< роч портить); пöнсьöм вэ. Чайтлiсны, мый тшыкöдны позьö куим ногöн: керöмöн, синмалöмöн да вомдзалöмöн. Тшыкöдны позьö жертваыслöн сёянас либö кöлуяс веськыда инмöдчылöмöн либö вуджöр пырыс. Вуджöрнас вермасны лоны вир-яй юкöнъяс (гыж, вир, юрси), петасъяс (кудз, дуль, сiт), паськöм юкöнъяс (сунисъяс, кöм вольöс, дöра), кок туй, пывсян корöсь – ставыс, кытчö инмöдчылiс мортыс, а сiдзжö и торъя кöлуй, аканьяс да с.в., кодъяс йитчöмаöсь жертваыскöд магия йитöдöн. Тшыкöдны позьö ылысянь видзöдласöн либö кывйöн. Тшыкöдны позьö кöсйöмöн либö кöсйытöг. Тшыкöдысьнас вермас лоны не сöмын тун. Чайтöны, мый тшыкöдны вермас быд пемыд юрсиа да пемыд синма морт, чорыд сьöлöма, сувтса синма, виж бугыль либö сiйö, кодлöн мöд морткöд вирыс оз лöсяв. Перым-комияс лыддьöны тшыкöдысьясöн гöрд юраясöс да пиньöн чужöмаясöс. И зыряналöн, и перым-комияслöн тшыкöдны вермас вежалысь, лёк кывъя, лöг кутысь, пышйысь кывъя. Тадз, челядьлы да кынöма нывбабаяслы оз тшöктыны волысьны челядьтöм нывбабаяскöд, кодъяс вермасны кöсйытöг вежöгтыны да тшыкöдны пытшписö, кагасö либö нывбабасö. Оз позь ошйысьны кыйдöсöн да няньпиянöн. Та вöсна Эжва катыдсаяс вежöгтöмысь, синмалöмысь да вомидзысь видзчысьöм могысь “Уна-ö кыйин?” юалöм вылö вочавидзлiсны: “Пумöн кымын”. Няньпиян йылысь шулiсны тшöтш жö гöгöрвотöма: “Менам пöртйö тöрас”. Синмавны вермасны висьысьяс, торйöн нин синмöн висьысьяс: тамыш да тус синма йöз, а сiдзжö и мукöд висьöм понда омöль синма йöз: виж синмаяс (мус висьöм понда), еджыд синмаяс да югыдысь полысьяс (альбиносъяс моз), пышъялысь да сырмысь синмаяс да с.в. Тшыкöдны позьö не сöмын ёрöмöн, но и вывтi ёна шемöсмöм пыр. Та вöсна удораса, печораса да Эжва катыдса комияс пасьтöдлiсны челядьсö няйта, öтдоръяс дырйи видзлiсны челядьсö няйтöн жö, медым эз шуны, мый челядьыс мичаöсь да вердасаöсь. Кöть и кöсйöмöн да кöсйытöг тшыкöдöмыс öткодь, комияс чайтöны, мый кöсйытöг тшыкöдöмсö бырöдны кокниджык. Тшыкöдны позис и йöзöс, и пемöсъясöс, и кöлуй. Тшыкöдöмыс тöдчö медводз тшыкöдöмаыслöн функцияяссö воштöмын. Тшыкöдöм челядь оз сёйны, дугдывтöг бöрдöны, чирейöссьöны да корöгöссьöны. Еретникъясöн тшыкöдöм мöсъяс лысьтöны вир либö дугдöны лысьтынысö. Тшыкöдöм лэчьяс дiнö оз матыстчы вöрпа, тшыкöдöм пищальысь лыйигöн стволсьыс визувтö сiм ва, понъяс висьмöны, дугдöны кыйсьыны да с.в. Торйöн нин кокни тшыкöдны челядьöс, кынöма нывбабаясöс, чужтысь нывбабаясöс, том гозъяöс, кулöмалысь рöдвужсö, сiдзкö, кык “муюгыдкостсаясöс”. Тшыкöдöмысь отсалiсны видзчысян öбрадъяс да формулаяс. Кодкö кö мыйкö думышттöг шуис, сьöлыштлiсны шуйга пельпом вомöн да шöпкöдлiсны: “Сир пинь горшад, ёсь пурт сьöлöмад, шома ёкыш сiтанад”. Тадз жö вöчлiсны шуйга пельын тиньгигöн, сы вöсна мый чайтлiсны, мый кодкö лёк кывйöн казьтылö. Кодкö öтдор кö ошкыштiс кагаöс, шулiсны: “Ен сыкöд”, а ошкысьыслöн мунöм бöрын куимысь пожъёвтлiсны кагаыслысь чужöмсö да шулiсны колана нимкывъяс либö кевмысян кывъяс: “Енмöн, Пиöн да Вежа лолöн. Аминь.” Тшыкöдöмысь видзчысьлiсны вуджöрöн: галяизйöн, паськöм юрйылö, дзиръя сюръяö, куричö тшукöдöм пыстöм емöн; сир пиньöн; кöинлöн да ошлöн водзирöн; мерлушкаöн (кыйсьысь вöрпаяслöн (ошлöн, ручлöн, сьöдбöжлöн, туланлöн) юрлыыс); тшыкöдöм вöтлысь быдмöгъясöн (тусяпуöн, ловпуöн, пелысьöн, пожöмöн) да с.в. Тшыкöдöмысь бурдöдчигöн шыöдчылiсны тöдысь дiнö либö магия боксянь сöстöм морт дiнö (пöрысь морт либö тöвйыв морт). Тшыкöдöм йылысь чайтöм-гöгöрвоöмъяс эмöсь не сöмын абумойда прозаын да эпосын, но и мойдъясын. Мойдъясын тшыкöдöмыс тшöкыда вежö метаморфоза либö геройöс тунасьöм отсöгöн виöм, кодi тшöкыда паныдасьлö роч мойдъясын. Коми сиктъясын тшыкöдчöны и öнi на.
Чайтöны, мый тшыкöдчысьыс чорыд сьöлöма да вöчö йöзлы сöмын лёк: висьмöдö, сутшиктöдö (шева), тшыкöдö понъясöс, мöсъясöс да с.в. Сiйö кö оз кöсйы лёксö вöчны öтдоръяслы, то сылы быть ковмас тшыкöдны ас керка олысьясöс да подаöс, а то отсасьысь ловъяс пондасны мыжаласны. Н. Конаков ТШЫНÖДÖМ быдлаын; тшынöм уд., сыкт., п.-к.; тшынэдэм изь., вэ., печ.; тшынэм вэ. – сöстöммöд(ч)ан öбрад. Тшынöдчылiсны быдлаын, и горт овмöсын, и кыйсигöн, и бурдiдчигöн. Тшынöдчылiсны, медым вöтлыны лёк ловъясöс, бырöдны налысь лёк вöчöмсö, сöстöммöдчыны пежысь. Медтшöкыда тшынöдчылiсны тусяпуöн. Öзйысь росъясыслöн трачкöмыс содтылiс сылы сöстöммöдан вынсö. Тшынöдчылiсны тшöтш жö и дас кык козйысь чукöртöм нитшкöн, гöбöч пельöсъясса черань везйöн, сир пиньöн, дзиръя потш кырсьöн, вомидз турунöн, лёк дукöн öзйысь доманикöн (мусирöн йиджтöдöм сланец). Тшыкöдöмысь бурдöдчигöн зильлiсны судзöдны тунлöн керкасьыс гöбöч пос сод либö тагöс стружка, тунасьысьлысь юрсисö либö паськöмсьыс тор. Чукöртöмасö öзтылiсны водз асывнас пач биöн, тшынöдлiсны висьысьсö да шуавлiсны: “Урок да вомидз вöтламö”. Колясъяссö шыбитлiсны пачö. Чайтлiсны, мый тшынсьыс да лёк зынсьыс висьöмыс пышъяс. Та вöсна висьысьсö не сöмын тшынöдлiсны быдладорсянь, но и тшöктылiсны лолавны тшыннас. Пывсян тагöс вомöн вуджтöг чукöртлiсны пывсьöм бöрын кольöм ёгсö, öзтылiсны, восьлавлiсны тшынасьысь ёг вомöныс да шуавлiсны: “Кодi сетiс, мед сiйö бöр и босьтас”. Сьöкыда чужтiгöн нывбабаöс тшынöдлiсны куим тагöсса стружка тшынöн да шуавлiсны: “Кыдзи тшыныс сотчö, мед сiдз жö ставыс сотчас-мунас: урöсыс и вомидзыс”. Тшыкöдöмысь видзчысьöм могысь мукöддырйиыс водзвыв дасьтылiсны шыр поз. Чужтiгöн позсö öзтылiсны, тшынöдлiсны нывбабасö да шуавлiсны: “Кыдзи шырыс рöдитö – некод оз аддзы, мед сiдз жö некод оз аддзы”. Подаöс бурдöдiгöн подасö тшынöдлiсны куим тагöс да сод бердысь чукöртöм ёгöн. Чайтлiсны, мый ёгас олö мыжаыс. Омöля чери шедiгöн емвасаяс öзтылiсны ыджыд бипур, шыблавлiсны биас кöм вольöс торъяс, паськöм лескутъяс, ув-бадь, нюйт да шулiсны: “Ваысь кö (помкаыс) – ваö, вöрысь кö – вöрö, морт понда кö – биö”. Сэсся куимысь чеччыштлiсны бипур вомöныс либö гöгöртлiсны да мунлiсны тшынöдыс. Тшынöдчылiсны и вöравны заводиттöдз: изьватас да пижмаса вöралысьяс торъя öгыра дозйö пуктылiсны енмам турун, тшынöдчылiсны посводз тагöс вылас, сэсся воськовтлiсны тагöс вомöныс да петлiсны туйö. Пежысь сöстöммöдчöм могысь пöрысь йöз тшынöдчылiсны регулярнöя. Медым видзчысьны тшыкöдöмысь во кежлö, тшынöдчылiсны Ыджыд Четверг водз асылö вайöм тусяпуöн. Сiйöн жö тшынöдлiсны керка-карта, йöв дозъяс да подаöс, медым вöлi тыр-бур олöм. Подаöс медводдзаысь йирсьыны лэдзигöн вичко дорö кык визьöн öзтылiсны бипуръяс да вöтлылiсны подасö тусяпу тшын пырыс. Торъя вына вöлi “ловъя биысь” (дзурк би) тшын. Дзурк бисö судзöдлiсны кык пу ниртöмöн, öдзöс курич да кучик тасма ниртöмöн либö торъя пырнёв отсöгöн. Дзурк биöн öзтöм бипур тшынöн тшынöдчылiсны йöзыс асьныс да тшынöдлiсны подасö пöрöсъяс дырйи.
жүктеу/скачать 1.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|