СӨЗ ҚҰРАМЫ Сөздер құрамына қарай 2-ге бөлінеді: дара сөз және күрделі сөз

СӨЗ ҚҰРАМЫ

Сөздер құрамына қарай 2-ге бөлінеді: дара сөз және күрделі сөз.

Түбір сөз бен одан жасалған туынды сөз арасында мағыналық байланыс болады. Мысалы, бал сөзінен балшы, балгер деген сөздер жасалады. Ал бал сөзінен бала, балық деген сөз жасалмайды. Себебі олардың арасында мағыналық байланыс жоқ.

Біріккен сөз

Қысқарған сөз

Биыл	бұл жыл
Бүгін	бұл күн
әкел	алып кел
Апар	алып бар
ендігәрі	ендігіден әрі
жаздыгүні	жаздың күні
Білезік	білек жүзік
қарлығаш	қара ала құс
Ағайын	аға іні
Сексен	сегіз он
сәресі	сахар асы

• 
  Қайталама қос сөз – сыңарлары бір түбірден жасалатын қос сөз. Мысалы: көре-көре, көзбе-көз, өз-өзінен, тау-тау.
  
• 
  Қайталама қос сөздің 4 түрлі жасалу жолы бар:
  

1. 
   Қосымшасыз бір түбірдің қайталануынан жасалады. Мысалы, үлкен-үлкен, су-су, тікен-тікен, қора-қора, қарқ-қарқ, ұсақ-ұсақ т.б.
   
2. 
   Қосымшалы бір түбірдің қайталануынан жасалады. Мысалы, бара-бара, айтып-айтып, үйдей-үйдей, сөйлей-сөйлей, бір-біріне, көзбе-көз, келер-келмесін, орынды-орынсыз, қолды-қолына, он-ондап т.б.
   
3. 
   Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап жасалады. Мысалы, кісі-місі, қағаз-мағаз, кітап-мітап, шай-пай, қалт-құлт, жалт-жұлт, тас-мас, тіс-міс, мәре-сәре, кемпір-семпір, нан-пан, сатыр-сұтыр, салдыр-гүлдір, қараң-құраң т.б.
   
4. 
   Бір сыңары ықшамдалып жасалады. Мысалы, теп-тегіс, жап-жасыл, ап-ащы, сұп-сұр т.б.
   

• 
  Қосарлама қос сөз – сыңарлары әр түрлі түбірден жасалатын қос сөз:: үлкен-кіші, алыс-жақын, қысы-жазы, бала-шаға, көйлек-көншек.
  
• 
  Қосарлама қос сөздің 5 түрлі жасалу жолы бар:
  

1. 
   Сыңарлары синонимдес болып келеді. Мысалы, зәре-құт, ашу-ыза, дос-жар, тәлім-тәрбие, ыдыс-аяқ, етек-жең, өнер-білім, төсек-орын, қазан-ошақ, ес-түс, қауіп-қатер, уайым-қайғы, мінез-құлық т.б.
   
2. 
   Сыңарлары антонимдес болып келеді. Мысалы, оңды-солды, әрі-бері, ірілі-ұсақты, үлкенді-кішілі, ілгері-кейін т.б.
   
3. 
   Бір сыңары мағынасыз болып келеді. Мысалы, арық-тұрық, бала-шаға, емін-еркін, жүн-жұрқа, көйлек-көншік, киім-кешек, көрші-қолаң, кедей-кепшік, жоқ-жітік т.б.
   
4. 
   Екі сыңары да мағынасыз болып келеді. Мысалы, анда-санда, ығы-жығы, қым-қуыт, әңкі-тәңкі, ту-талақай, алба-жұлба, ұйпа-тұйпа, тым-тырақай т.б.
   
5. 
   Сыңарлары әр түрлі сөздер болып келеді. Мысалы, ғылыми-көпшілік, саяси-әлеуметтік, этно-мәдени, үнді-еуропа т.б.
   

Қысқарған сөз – күрделі атаулардың қысқартылып жазылған түрі. Мысалы,

Қысқарған сөздің жасалуының 4 жолы бар:

1. 
   Күрделі атаудың құрамындағы әрбір сөздің тек бірінші дыбыстары қысқарды. Мысалы, ТМД, БҰҰ, АҚШ т.б.
   
2. 
   Күрделі атаудың құрамындағы алғашқы сөздің бірінші буыны мен соңғы сөздердің бірінші дыбыстарынан қысқарып бірігеді. Мысалы, ҚазҰПУ, ҚазМҰУ т.б.
   
3. 
   Күрделі атаудың құрамындағы әрбір сөздің бірінші буындарынан қысқарды. Мысалы, кеңшар (кеңестік шаруашылық), ұжымшар (ұжымдық шаруашылық), физмат(физика-математика) т.б.
   
4. 
   Күрделі атаудың құрамындағы алғашқы сөздің бірінші буыны мен келесі сөздің түбір күйінде қысқаруы. Мысалы, пединститут, медколледж, медпункт т.б.
   
5. 
   Өлшем бірліктерінің қысқаруы.Мысалы, см (сантиметр), кг.
   

Тіркескен сөз – екі немесе одан көп сөздер тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін қүрделі сөздің түрі. Мысалы,

Күрделі зат есім	Алматы қаласы, мәдениет сарайы
Күрделі сын есім	қара кер, бидай өңді, ұзын бойлы
Күрделі сан есім	он бес, екі жүз секкен
Күрделі етістік	келіп отыр, деп айтты
Күрделі үстеу	күні бойы, ала жаздай

1. 
   Еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға болады. Мысалы, оқып отыр, оқып жүр т.б.
   
2. 
   Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға келмейді. Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздер бірігіп бір ғана мағына береді. Мысалы, қас пен көздің арасында (тез) деген тіркесті кірпік пен көздің арасында десек «тез» деген мағынаны бермейді.
   

ҚОСЫМША

Қазақ тілінде қосымшаның 2 түрі бар. Олар: жұрнақ және жалғау.

ЖҰРНАҚ

• 
  Жұрнақ өзі жалғанған сөзге жаңа мағына беріп, туынды сөз жасайды.
  
• 
  Жұрнақтың екі түрі бар: сөз тудырушы жұрнақ және сөз түрлендіруші жұрнақ.
  

1. 
   Сөз тудырушы жұрнақ түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп оған жаңа мағына береді. (Қой+шы – қойшы, өнер+паз – өнерпаз, ой+лa – ойла, тау+лы – таулы)
   
2. 
   Сөз түрлендіруші жұрнақ өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын өзгертпей, сәл түрлендіреді. (Үй+шік – үйшік, сандық+ша – сандықша, алаң+қай – алаңқай, қала+шық – қалашық.)
   

• 
  Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Мысалы, жаз-у-шы-лық.
  
• 
  Бір сөзден әр түрлі жұрнақ арқылы туынды сөздер жасалады. Ондай бір түбірден жасалған сөздер түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы, біл-ім, біл-дір, біл-гіш т.б.
  
• 
  Жұрнақ сөзге жалғаулардан бұрын жалғанады. Мысалы, кітапханалардан, оқушымын т.б.
  

ЖАЛҒАУЛАР

• 
  Жалғаулар сөздерді байланыстырады.
  
• 
  Оның 4 түрі бар:
  

1. 
   Көптік жалғауы
   
2. 
   Тәуелдік жалғауы
   
3. 
   Септік жалғауы
   
4. 
   Жіктік жалғауы
   

1. 
   Көптік жалғауы – көптік мағына береді.
   

-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.

• 
  Көптік жалғаулары тек қана зат есімдерге жалғанады.
  

2. 
   Тәуелдік жалғауы – меншіктілікті білдіреді.
   

Жекеше түрі (оңаша тәуелдену)
І жақ ІІ жақ ІІІ жақ	-м, -ым, -ім Менің досым -ң, -ың, -ің Сенің досың -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз Сіздің досыңыз -сы, -сі, -ы, -і Оның досы

Көпше түрі (ортақ тәуелдену)
І жақ ІІ жақ ІІІ жақ	-мыз, -ымыз, -міз, -іміз Біздің досымыз тарың, -терің, -дарың, -дерің, -ларың, -лерің Сендердің достарың -тарыңыз, -теріңіз, -дарыңыз, -деріңіз, -ларыңыз, -леріңіз Сіздердің достарыңыз -сы, -сі, -ы, -і Олардың достары
Оңаша тәуелдену		Ортақ тәуелдену
Менің үй-ім. Сенің үй-ің Сіздің үй-іңіз Оның үй-і		Біздің үй-іміз Сендерің үй-лерің Сіздердің үй-леріңіз Олардың үй-і

3. Септік жалғауы

• 
  Септік жалғаулары – сөздерді байланыстырады. Қазақ тілінде септіктің 7 түрі бар:
  

№	Септік	Сұрағы	Жалғауы
1	Атау	кім? не?	Жоқ. Мектеп
2	Ілік	кімнің? ненің?	-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің Мектептің
3	Барыс	кімге? неге?	-а, -е, -қа, -ке, -ға, -ге, -на, -не Мектепке
4	Табыс	кімді? нені?	-ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н Мектепті
5	Жатыс	кімде? неде?	-да, -де, -та, -те, -нда, -нде Мектепте
6	Шығыс	кімнен? неден?	-дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен Мектептен
7	Көмектес	кіммен? немен?	-мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен) Мектеппен

жүктеу/скачать 1.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: