Септік жалғауының мағыналары:
Ілік септігі бір заттың екінші затқа тәуелді екенін (Қайраттың кітабы) немесе қатысты екенін (алма ағашы) білдіреді.
Барыс септігі қимылдың бағытын, мақсатын білдіреді. Мысалы, Мұса Алматыға (бағыт) кетті. Мұса Алматыға кітап алуға (мақсат) кетті.
Табыс септігі объектіні білдіреді. Мысалы, Мен сөмкені алдым.
Жатыс септігі мекендік, мезгілдік мағына береді. Мысалы, Омар қалада (мекен) тұрады. Оспан жазда (мезгіл) келеді.
Шығыс септігі іс-қимылдың шыққан орнын, мезгілін, себебін білдіреді. Мысалы, Мен әкемнен алма алдым.
Көмектес септігі іс-қимылдың орындалу амалын және ортақтасу қатынасын білдіреді. Мысалы, Мен атпен келдім. Мен әкеммен сөйлестім.
-
Жай септеу | Тәуелді септеу |
А. Үй
І. Үй-дің
Б. Үй-ге
Т. Үй-ді
Ж. Үй-де
Ш. Үй-ден
К. Үй-мен
|
А. Үйім
І. Үй-ім-нің
Б. Үй-ім-е
Т. Үй-ім-ді
Ж. Үй-ім-де
Ш. Үй-ім-нен
К. Үй-ім-мен
|
4. Жіктік жалғауы
Жіктік жалғауы – жақты білдіреді. Ол етістікке және есім сөздерге жалғанады.
|
Жақ
|
Зат есімнің жіктелуі
|
Етістіктің жіктелуі
| |
Жекеше
|
І
|
Мен дәрігермін
|
Мен келемін , келдім
|
ІІ
|
Сен дәрігерсің
Сіз дәрігерсіз
|
Сен келесің , келдің
Сіз келесіз , келдіңіз
|
ІІІ
|
Ол – дәрігер
|
Ол келеді , келді
| |
Көпше
|
І
|
Біз дәрігерміз
|
Біз келеміз , келдік
|
ІІ
|
Сендер дәрігерсіңдер
Сіздер дәрігерсіздер
|
Сендер келесіңдер, келдіңдер
Сіздер келесіздер, келдіңіздер
|
ІІІ
|
Олар - дәрігерлер
|
Олар келеді , келді
|
ЗАТ ЕСІМ
Зат есім – заттың, ұғымның, құбылыстың атын білдіретін сөз табы. Сұрақтары: кім? не? кімдер? нелер?
Негізгі зат есім
|
Бөлшектеуге келмейтін түбір зат есім.
|
у, ат, ант, бата, құдық
|
Туынды
зат есім
|
Зат есімге және басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы жасалған зат есім.
|
білім, достық,
боран, тарсыл
|
Құрамына қарай
|
Дара
зат есім
|
Бір ғана түбірден тұрады.
|
от, ара, қант, оқушы, баспалдақ
|
Күрделі зат есім
|
Кемінде екі сөзден тұрады.
|
кемпірқосақ, ата-ана, ҚазМҰУ
|
Жалпылай немесе жекелей атауына қарай
|
Жалпы есім
|
Біртектес заттардың жалпы атауы.
|
кісі
|
өзен
|
тау
|
Жалқы есім
|
Біртектес заттардың өз ішіндегі жекелеген атауы.
|
Асан
|
Ертіс
|
Алатау
|
Мағынасына қарай
|
Деректі зат есім
|
Көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын зат пен құбылыстардың атауы.
|
ағаш, қалам, су, домбыра, есік, сия
|
Дерексіз зат есім
|
Оймен, ақылмен сезіп білетін ұғымдардың атауы.
|
қайғы, арман, сана, қуаныш, жақсылық
|
Зат есім жасайтын жұрнақтар
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтары
№
|
жұрнақ
|
мысал
|
1
|
-еке, -ке, -қа, -а, -е
|
атеке(атке) Исеке (Иса)
ағеке(ағке) Жәке(Жамбыл)
әпеке(әпке) Нүке (Нұрпейіс)
Мұқа(Мұхтар)
|
2
|
-й
|
атай, әкей, шешей, жездей
|
3
|
-тай
|
ағатай, апатай, әкетай, шешетай
|
4
|
-жан
|
ағажан, атажан, апажан, Абайжан
|
5
|
-қан, -кен, -қай, -кей, -ан, -ң
|
балақан, бұзауқан, шешекей, Дәкен(Дәріқұл)
|
6
|
-шақ, -шек
|
құлыншақ, інішек
|
7
|
-шық, -шік
|
қапшық, төбешік
|
8
|
-ша, -ше
|
сандықша, күрекше
|
9
|
-ш, -ыш, -іш
|
қалқаш, Нұрыш (Нұртай)
|
10
|
-сымақ
|
қорасымақ, таусымақ
|
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
№
|
жұрнақ
|
мысал
|
1
|
-шы, -ші
|
қойшы, күйші
|
2
|
-шылық, -шілік
|
шаруашылық, кеңшілік
|
3
|
-лық, -лік, дық, -дік, -тық, -тік
|
балалық, кісілік, адалдық, жеңілдік, жолдастық, биіктік
|
4
|
-кер, -гер
|
айлакер, саудагер
|
5
|
-кеш, -стан, -хана -паз, -қой, - қор
|
шайхана, кітапхана, арбакеш, жемқор
|
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар
№
|
жұрнақ
|
мысал
|
1
|
-м, -ым, -ім
|
байлам, күзем, қысым
|
2
|
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
|
ұрма, көрме, сүзбе, кеспе
|
3
|
-қы, -кі, -ғы, -гі
|
шалғы, тепкі, бұрғы
|
4
|
-с, -ыс, -іс
|
талас, айтыс, жүріс
|
5
|
-қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек
|
тарақ, күрек, қызық
|
6
|
-ыш, -іш
|
қуаныш, таяныш, өкініш
|
7
|
-н, -ын, -ін
|
боран, жуын, түйін
|
8
|
-у
|
сабау, жамау, көсеу
|
9
|
-ынды, інді
|
шайынды, үйінді үгінді
|
10
|
-ғыш, -гіш, -қыш, -кіш
|
сүзгіш, сыпырғыш, білгіш
|
11
|
-уыш, -уіш
|
өлшеуіш, бастауыш
|
12
|
-ыр, -ір, -р, -ар, -ер
|
үңгір, шұқыр
|
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Бастауыш
|
Зат есім сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады. Кейде кім? не? сұрақтары тәуелденіп қойыла береді. (кімім? неңіз?)
|
Жел күшейе түсті. Ер елімен көрікті, жер кенімен көрікті.
Менің әкем -кәсіпкер.
|
Анық-тауыш
|
Зат есім ілік септігінде тұрып және өзінен кейінгі сөзді айқындап, анықтауыш болады.
|
Алтын сағат сыйлаған екен. Қырда ауылдың малдары жайылып жүр.
|
Толық-тауыш
|
Зат есім атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында тұрып, толықтауыш болады.
|
Тәрбие тілден басталады. Ертегімен ұрпағыңды естелікке үйрет.
|
Пысық-тауыш
|
Зат есім барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаумен тіркесіп пысықтауыш болады.
|
Біз мектепке қарай жүгірдік. Мен оқу үшін қалаға барамын. Көлеңкеде атам отыр.
|
Баяндауыш
|
Зат есімдер жіктеліп келіп немесе атау септігінде тұрып сөйлемде баяндауыш болады.
|
Біз бейбіт еңбекті
сүйетін елміз. Бала – артта қалған із, байлық – қолдағы
мұз.
|
КӨМЕКШІ ЕСІМ
Көмекші есім – лексикалық мағынасынан айырылып, сөйлемде екінші бір сөздің шылауында қолданылатын зат есім. Мысалы, сырт, іш, маң, алд(ы), арт(ы), үст(і), қас, жан т.б. (Ауылдың жаны терең сай)
Әдетте көмекші есім тәуелдік жалғауында тұрып, негізгі зат есіммен тіркесіп сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Ескерту: Кейде көмекші есім көптік, септік жалғауларында келіп, басқа сөзге тәуелді болмай, жеке тұрып та сөйлем мүшесі бола алады. Мысалы Арттағылар(кімдер?) жетіп қалды. Сыртын(нені?) көріп, ішінен(неден?) түңілме.
СЫН ЕСІМ
Сын есім – заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Сұрақтары: қандай? қай?
Негізгі
сын есім
|
Түбір сын есім.
|
сары, таза, тәтті, терең, жұқа, кең.
|
Туынды
сын есім
|
Жұрнақ арқылы жасалған сын есім.
|
көшпелі, сөзшең, оқымысты, әлсіз.
| |
Құрамына қарай
| |
Дара
сын есім
|
Бір ғана сын есімнің сындық белгіні білдіруі.
|
ақ, бойшаң,
жасыл, баласыз.
|
Күрделі сын есім
|
Тіркескен және қосарланған сын есімнің сындық белгіні білдіруі.
|
ақ киімді, қара торы, көп балалы, тап-таза
| |
Мағынасына қарай
| |
Сапалық сын есім
|
Сындық белгіні анықтайтын төл сын есім.
|
сұр, қызылдау, биік, үлкен, көкпеңбек.
|
Қатыстық сын есім
|
Басқа сөз таптарынан жасалған туынды сын есім.
|
бойшаң адам, өнерлі бала, аспалы шам, ашық есік.
|
Туынды сын есім жасайтын жұрнақтар
|
жұрнақ
|
мысал
|
Есім сөздерден сын есім жасайтын
|
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті
-сыз, -сіз
-ғы, -гі, -қы, -кі
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
-шыл, -шіл
-шаң, -шең
-дай, -дей, -тай, -тей
-қой, -қор, -паз, -кер, -гер
-и, -ы, -і
|
1.далалы, орманды;
2. баласыз,үйсіз;
3. жазғы,ішкі;
4.балалық, жылдық
5. ұйқышыл, кекшіл;
6. сөзшең, бойшаң;
7. тастай, судай;
8. сәнқой, әуесқой;
9. тарихи, қазақы;
|
Етістіктен сын есім
жасайтын
|
-ғақ, -гек, -қақ, -кек, -ақ, -ек
-ық, -ік, -қ, -к
-ғыш, -гіш, -қыш, -кіш
-ғыр, -гір, -қыр, -кір
-шақ, -шек
-ынды, -інді, -нды, -нді
-малы, -мелі, -палы, -пелі, - балы, -белі
-ымды, -імді, -мды, -мді
-аған, -еген
- улы, -улі
-ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе
-ыңқы, -іңкі, -ңқы, -ңкі
|
1. жабысқақ, үркек;
2. ашық, ақсақ;
3. білгіш,айтқыш;
4. тапқыр, алғыр;
5. ұялшақ, сүріншек;
6. асыранды, үйінді;
7. созбалы, аспалы;
8. шыдамды;
9. сүзеген ,қабаған,
10. ілулі,асулы;
11. қызба, бөспе;
12.басыңқы, көтеріңкі;
|
Сын есімнің шырайлары
|
Ереже
|
жасалу жолдары
|
мысал
|
Жай шырай
|
Заттың жай ғана сындық белгісін білдіретін сын есім жай шырай болады.
|
Ешбір қосымшасыз түбір және туынды сын есімдердің өзінен жасалады.
|
биік
жақсы үлкен
тәтті
қызыл
|
Салыстырмалы шырай
|
Бір заттың сындық белгісін екінші затпен салыстырғанда кем не артық екенін білдіретін шырайдың түрі.
|
1. -ырақ, -ірек, -рақ,
-рек
2. -лау, -леу, -дау,
-деу, -тау, -теу
3. -қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -аң, -қай, -ғыш, -шылтым, -шілтім, -ілдір, -ша, -ше, -қай
|
ауырырақ кішірек
үлкендеу
жылылау
ақшыл
көгілдір
бозаң
қоңырқай
ұзынша
|
Күшейтпелі (асырмалы)
шырай
|
Белгілі бір сындық белгінің бір нәрседен өте артық не өте кем екенін білдіретін шырайдың түрі.
|
1. Сын есімнің алдынан күшейткіш буынның қосарлануы арқылы жасалады.
2. Сын есімнің күшейткіш үстеумен (тым, өте, ең, нағыз, орасан, кілең, аса, нақ т.б.) тіркесуі арқылы жасалады.
|
сап-сары,
үп-үлкен
өте жарық
тым ауыр
ең әдемі аса маңыз-ды
|
Ескерту:
Ақ, көк сөздерінің күшейтпелі шырай түрі төмендегідей болады: аппақ, көкпеңбек.
Жаңа буын оқулығында сын есімнің шырайлары екіге бөлініп берілген:
А) Салыстырмалы
Ә) Күшейтпелі
Асырмалы шырай күшейтпелі шырайға қосылып көрсетілген. Ал жай шырай сөздердің шырайлық қосымшалары болмағандықтан, оларды шырай түріне жатқызбаған.
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Анық-тауыш
|
Сын есім сөйлемде
негізінен анықтауыш болады.
|
Қырдағы қызыл-сары гүлдер көздің жауын алады. Саматтың жүйрік тазысы бар. Біз таудағы аспалы көпірден өттік.
|
Бастауыш
|
Заттанған сын есім3 атау септігінде тұрып, бастауыш болады.
|
Сыпайы сырын сақтар, әдепті арын сақтар. Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар. Үлкендер төрге шықты.
|
Толық-тауыш
|
Сын есім заттанып келіп, толықтауыш болады.
|
Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Жаманға сырыңды айтпа. Ол судың ыстық-суығына қарамады.
|
Пысық-тауыш
|
Сын есім етістіктің алдынан келіп, іс-әрекеттің сынын білдіріп, пысықтауыш болады.
|
Ол домбырада шебер ойнады. Ол футболды керемет ойнайды. Ол әнді жақсы айтады. Ол бүгін көңілді жүр.
|
Баян-дауыш
|
Сын есім сөйлем соңында келіп, баяндауыш болады.
|
Сен менен өткен ақылдысың. Сен одан үлкенсің. Бүгін ауа райы суық. Бөлме кең.
|
САН ЕСІМ
Сан есім заттың санын, ретін білдіреді.
Сұрақтары: неше? қанша? нешінші? нешеу?
Сан есім құрамына қарай 2-ге бөлінеді: Дара сан есім және күрделі сан есім.
Дара сан есім бір ғана түбірден (негізгі, туынды) тұрады. (Бес, жүз, мың, отыз, ондаған, жетеу, сегізінші)
Күрделі сан есім кемінде екі сөзден тұрады. (Он бес, жүз екі, мың тоғыз жүз тоқсан екі, отыз жеті, үш-үштен, бес-алты, онға жуық, екіден бір)
Сан есім мағынасына қарай төмендегідей 6 түрге бөлінеді:
Есептік сан есім
Реттік сан есім
Жинақтық сан есім
Болжалдық сан есім
Топтау сан есім
Бөлшектік сан есім
Есептік сан есім нақты санды білдіреді.
Сұрағы: қанша? неше?
Түбір сан есімнің өзінен болады. Мысалы, бес, он екі, жиырма үш т.б.
Реттік сан есім заттың реттік қатарын білдіреді.
Сұрағы: нешінші?
Сан есімге -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы, бірінші, бесінші, алтыншы, жетінші, екі жүз он үшінші т.б.
Жинақтық сан есім жинақталған санды білдіреді.
Сұрағы: нешеу?
Бірден жетіге дейінгі есептік сан есімге -ау, -еу жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы, Біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу.
Топтау сан есім заттың санын топтап көрсетеді.
Сұрағы: нешеден?
Сан есімге шығыс септігі жалғауы жалғану арқылы жасалады. Мысалы, үштен, екеуден, он-оннан, үшеу-үшеуден т.б.
Болжалдық сан есім заттың санын болжап көрсетеді.
Сұрағы: қанша? неше? қай шамалы?
Жасалу жолдары:
Сан есімге -даған, -деген, -таған, -теген -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы, жүздеген, қырықтай т.б.
Сан есімге көптік жалғауы мен септік жалғауы қатар жалғануы арқылы жасалады. Мысалы, отыздарда, елулерге т.б.
Сан есім мен шақты, жуық, тарта, таман т.б. септеулік шылаулардың тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, он шақты, жүзге жуық т.б.
Екі түрлі санның қосарлануы арқылы жасалады. Мысалы, екі-үш, он-он бес т.б.
Бөлшектік сан есім заттың бөлшектік санын білдіреді. Мысалы, 1/2 (екіден бір, екінің бірі, екіден бірі), 2,5 (екі жарым), 1/2 (екіден бір) т.б.
Сан есімнің емлесі
Күрделі сан есімнің әр сыңары бөлек жазылады. (Он бес, жүз жиырма үш, екі мың төрт т.б.)
Реттік сан есім араб цифрымен берілсе, -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағының орнына дефис қойылады. (8-сынып, 25-пәтер)
Реттік сан есім рим цифрымен берілсе, дефис қойылмайды. (І том, ХХІ ғасыр)
Күн, ай, жыл аттарымен тіркескен реттік сан есімнен кейін дефис қойылмайды. (2004 жыл, 1 қыркүйек)
"Екі, алты, жеті" сандарына -ау, -еу жұрнағы жалғанғанда, түбірдің соңындағы ы, і дыбыстары түсіп қалады. (Екі+еу = екеу, алты+ау = алтау, жеті+еу = жетеу.)
Болжалдық сан есім цифрмен берілгенде, қосымша дефис арқылы жазылады. (10-даған, 5-терде т.б.)
Болжалдық сан есім қосарланып келгенде, дефис арқылы жазылады. (Он-он бес, қырық-елу, 40-50 қой т.б.)
Болжалдық сан есім жасайтын шамалы, шақты т.б. шылаулары өздері тіркескен сандардан бөлек жазылады. (он шақты, жүзге шамалы, мыңға жуық, елуге тарта т.б. )
Қосарланып айтылған топтау сан есімдер сөзбен берілсе де, цифрмен берілсе де, дефис арқылы жазылады. (Екі-екіден, 10-10-нан, 30-30-дан т.б.)
Цифрмен таңбаланатын дара және күрделі сан есімдерге жалғанатын жалғаулар дефис арқылы жазылады. (15-тен, 20-дан, 25-ке т.б.)
Сан есімнің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Анық-тауыш
|
Сан есім сөйлемде
негізінен анықтауыш болады.
|
Үйдегі бес-алты малымыз жоғалып кетті. Ол үшінші бөлмеде жалғыз отыр.
|
Баста-уыш
|
Заттанған сан есім4 атау септігінде тұрып, бастауыш
болады.
|
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі түседі.
Қырық - қасиетті сан.
|
Толық-тауыш
|
Сан есім заттанып келіп, толықтауыш болады.
|
Екеуінен үйренгенің саған жетеді. Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады.
|
Пысық-тауыш
|
Сан есім етістікпен тіркесіп, іс-әрекеттің мөлшерін білдіріп, пысықтауыш болады.
|
Ат баспаймын деген жерін үш басады. Олар бүгін футболды бірінші ойнайды. Ол сол әнді тойда үш айтты.
|
Баян-дауыш
|
Сан есім сөйлем соңында жіктеліп немесе заттанып келіп, баяндауыш болады.
|
Оның жақсы көретін саны-жеті. Сен үйдің бесіншісісің. Оның жасы алтыларда.
|
Есімдік – зат есім, сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы. (Орынбасар сөз табы деп те аталады.)
Есімдіктің мағынасына қарай төмендегідей 7 түрі бар:
|
ереже
|
мысал
|
Жіктеу
|
Белгілі бір жақ түрінде қолданылатын есімдіктің түрі
|
мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар.
|
Сілтеу
|
Нұсқау және көрсету мағыналарын білдіреді
|
сол, мынау, аналар, міне т.б
|
Сұрау
|
Жауап алу мақсатында қойылған сұрақтар. (Қазақ тіліндегі барлық сұраулы сөздер жатады.)
|
кім? не? неше? қайда? неге? т.б.
|
Өздік
|
Өздік есімдігіне әр түрлі тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады.
|
өз, өзім, өзіміздің, өз-өзіне
|
Жал-пылау
|
Жалпылау, жинақтау мағынала-рын білдіретін есімдіктің түрі
|
барлық, бәрі, күллі,
барша, тегіс, т.б.
|
Белгі-сіздік
|
Затты, сындық белгіні,
сан-мөлшерді жорамалдап көрсететін есімдік түрі.
|
кейбіреу, қайсыбір,
әлдеқайда, әлдеқан-дай т.б.
|
Болым-сыздық
|
Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі
|
еш+(кім, қайда, қайда, қашан т.б.), ештеңе, дәнеме.
|
Есімдік құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді:
Дара есімдік бір сөзден тұрады. Мысалы: мен, олар, біреу, барлық, қайда, мынау т.б.
Күрделі есімдік екі түбірден жасалады. Мысалы: кімде-кім, өз-өзіне, әлдеқашан, әркім, ешбір т.б.
Есімдіктің септелуі
Атау
|
мен
|
сен
|
ол
|
бұл
|
бәрі
|
Ілік
|
менің
|
сенің
|
оның
|
бұның
|
бәрінің
|
Барыс
|
маған
|
саған
|
оған
|
бұған
|
бәріне
|
Табыс
|
мені
|
сені
|
оны
|
бұны
|
бәрін
|
Жатыс
|
менде
|
сенде
|
онда
|
бұнда
|
бәрінде
|
Шығыс
|
менен
|
сенен
|
одан
|
бұдан
|
бәрінен
|
Көмектес
|
менімен
|
сенімен
|
онымен
|
бұнымен
|
бәрімен
|
Есімдіктің тәуелденуі
|
|
ол
|
бұл
|
кім
|
өз
|
жекеше
|
Менің
|
оным
|
бұным
|
кімім
|
өзім
|
Сенің
|
оның
|
бұның
|
кімің
|
өзің
|
Сіздің
|
оныңыз
|
бұныңыз
|
кіміңіз
|
өзіңіз
|
Оның
|
онысы
|
бұнысы
|
кімі
|
өзі
|
көпше
|
Біздің
|
онымыз
|
бұнымыз
|
кіміміз
|
өзіміз
|
Сендердің
|
оларың
|
бұларың
|
кімдерің
|
өздерің
|
Сіздердің
|
оларыңыз
|
бұларыңыз
|
кімдеріңіз
|
өздеріңіз
|
Олардың
|
олары
|
бұнысы
|
кімдері
|
өздері
|
Ескерту: Еш, кей, әлде, әр, қайсы, бір есімдіктері зат есіммен және сын есіммен тіркесіп келгенде, бөлек жазылады. Мысалы: еш уақытым жоқ, кей кезде, әр адам, әр түрлі т.б.
ЕТІСТІК
Етістік заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді.
Сұрақтары: не істеді? не қылды? қайтті?
Тұлғасына қарай:
Негізгі етістік
|
Туынды етістік
|
Заттың қимылын білдіретін төл етістік. Сөздің түбірі етістік болады. Мысалы:
кел, кет, жүр, жаз, көрген, айтпады т.б.
|
Түбір етістікке және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған етістік.
Мысалы: ой-ла, есеп-те, сан-а, күл-імсіре, жу-ын, көг-ер т.б.
|
Құрамына қарай:
Дара етістік
|
Күрделі етістік
|
Бір ғана түбірден (негізгі / туынды) тұрады. Мысалы:
баста, кес, тасы, тара, аяқта, байы
|
Кемінде екі етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: алып кел, шөлдеп кеттім, жазып отыр, уәде берді, т.б.
|
Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:
Болымды етістік
|
Болымсыз етістік
|
Іс-әрекеттің жүзе-ге асқанын білді-реді.
Мысалы:
алды, жаздыр, өшірді
|
Іс-әрекеттің болмауын, жүзеге аспауын білдіреді.
Етістікке -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: өшірмеген.
Етістік пен жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады: өшірген жоқ, өшірген емес.
|
Мағынасына қарай:
Салт етістік
|
Сабақты етістік
|
Өзінің алдынан табыс септігіндегі сөзді қажет етпейтін етістік. Мысалы:
үйге кел, үйден шық, үйде отыр, үймен хабарлас.
|
Алдындағы сөздің табыс септікте тұруын қажет ететін етістік. Мысалы:
хатты оқы, ақшаны сана,
есепті шеш, шашыңды тара.
|
Есімдерден туынды етістік жасайтын жұрнақтар:
№
|
жұрнақ
|
мысал
|
1
|
-ла, -ле, -да, -де, -та
|
аяқта, ретте, өкпеле, ойла, қолда
|
2
|
-лан, -лен, -тан, -тен
|
ойлан, үйлен, әдеттен, рақаттан
|
3
|
-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес
|
көмектес, пікірлес, сырлас, ақылдас
|
4
|
-лат, -лет, -дат, -дет
|
әндет, дауылдат, түнделет
|
5
|
-а, -е
|
ата, деме, сына, міне, теңе
|
6
|
-ай, -ей, -й
|
күшей, мұңай, зор-ай
|
7
|
-қар, -кер, -ғар, -гер
|
басқар, ескер
|
8
|
-ар, -ер, -р
|
жаңар, ескір, жақсар, қысқар
|
9
|
-ал, -ел, -ыл, -іл, -л
|
жоғал, сұйыл, тарыл, теңел
|
10
|
-ық, -ік
|
бірік, дәнік, ор(ы)нық, тынық
|
11
|
-сы, -сі, -ымсы, -імсі
|
үлкенсі, пысықсы
|
12
|
-сын, -сін
|
жатсын, пысықсын, көпсін
|
13
|
-сыра, -сіре
|
әлсіре, қансыра, жетімсіре
|
14
|
-ыра, -іре
|
бұрқыра, күркіре, жарқыра
|
15
|
-ырай, -ірей
|
кішірей, бақырай, бажырай
|
Күрделі етістіктің бірінші етістігі негізгі етістік деп аталады, ал екінші етістігі көмекші етістік болады. Мысалы, бара жатыр / бара (негізгі етістік) жатыр (көмекші етістік).
Күрделі етістіктің негізгі сыңары есім сөзден болса, ол етістік құранды етістік деп аталады. Мысалы, жәрдем ет, үлгі қыл, дем ал, жақсы көр, қабыл ал, бас и, естен тан, еңбек сіңір т.б.
Сөйлемде бір етістік бірде негізгі етістік болып, бірде көмекші етістік болып ауысып келе берді. Мысалы: Ол орындықта отыр екен. Ол орындықта кітап оқып отыр. деген екі сөйлемдегі «отыр» етістігі бірінші сөйлемде негізгі етістік қызметінде болса, екінші сөйлемде көмекші етістік қызметінде жұмсалып тұр.
Ескерту: отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктері жалаң нақ осы шақ жасағанда, негізгі етістік болады. Мысалы: Мен тұрмын. Сен жүрсің т.б. Ал күрделі нақ осы шақ жасағанда, көмекші етістік болады. Мысалы: Мен айтып тұрмын., Сен ойнап жүрсің. т.б.)
ЕСІМШЕ
Есімше – бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.
Есімше есімдерше түрленіп (септеліп, тәуелденіп, көптеліп) есім қызметін атқарады.
Есімше жіктеліп етістік қызметін атқарады.
Есімшенің жұрнақтары:
1
|
-ған, -ген, -қан, -кен
|
ал-ған, кел-ген
|
2
|
-ар, -ер, -р
болымсыз етістік + с жұрнағы
|
бар-ар, жүр-ер;
оқыма-с
|
3
|
-атын, -етін, -йтын, - йтін
|
жаз-атын,өр-етін
|
4
|
мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек
|
бар-мақ
|
Есімшенің есімдерше тәуелденіп есім сөздің қызметін атқаруы
Жекеше
|
І
|
айтқан-ым
|
айтар-ым
|
айтатын-ым
|
ІІ
|
айтқан-ың
айтқан-ыңыз
|
айтар-ың
айтар-ыңыз
|
айтатын-ың
айтатын-ыңыз
|
ІІІ
|
айтқан-ы
|
айтар-ы
|
айтатын-ы
|
Көпше
|
І
|
айтқан-ымыз
|
айтар-ымыз
|
айтатын-ымыз
|
ІІ
|
айтқандарың
айтқандарыңыз
|
айтар-ларың
айтарларыңыз
|
айтатындарың
айтатындарыңыз
|
ІІІ
|
айтқан-дары
|
айтар-лары
|
айтатын-дары
|
Есімшенің есімдерше септеліп есім сөздің қызметін атқаруы
Атау
|
айтқан
|
айтар
|
айтатын
|
Ілік
|
айтқан-ның
|
айтар-дың
|
айтатын-ның
|
Барыс
|
айтқан-ға
|
айтар-ға
|
айтатын-ға
|
Табыс
|
айтқан-ды
|
айтар-ды
|
айтатын-ды
|
Жатыс
|
айтқан-да
|
айтар-да
|
айтатын-да
|
Шығыс
|
айтқан-нан
|
айтар-дан
|
айтатын-нан
|
Көмектес
|
айтқан-мен
|
септелмейді
|
айтатын-мен
|
Есімшенің жіктеліп етістіктің қызметін атқаруы
Жекеше
|
І
|
алғанмын
|
алармын
|
алатынмын
|
алмақпын
|
ІІ
|
алғансың
алғансыз
|
аларсың
аларсыз
|
алатынсың
алатынсыз
|
алмақсың
алмақсыз
|
ІІІ
|
алған
|
алар
|
алатын
|
алмақ
|
Көпше
|
І
|
алғанбыз
|
алармыз
|
алатынбыз
|
алмақпыз
|
ІІ
|
алғансыңдар
алғансыздар
|
аларсыңдар
аларсыздар
|
алатынсыңдар
алатынсыздар
|
алмақсыңдар
алмақсыздар
|
ІІІ
|
алған
|
алар
|
алатын
|
алмақ
|
Есімшенің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Анық-тауыш
|
Есімше зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып анықтауыш болады.
|
Болатын бала бесігінде бұлқынар. Адасқанның айыбы жоқ. Айтар сөзіңді айтып қал.
|
Баста-уыш
|
Есімше сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады.
|
Оқыған білімді болады. Көрмес - түйені де көрмес. Бітіргендер сыртқа шықты.
|
Толық-тауыш
|
Есімше атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында заттанып қолданылса, толықтауыш болады.
|
Сөзді тыңдайтынға айт. Естігенді ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар. Оны атарға оқ таппады.
|
Пысықтауыш
|
Есімше барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші
есіммен, септеулік шылаулармен
тіркесіп пысықтауыш болады.
|
Оны көрген сайын баласы есіне түседі. Мен оны көргенде таң қалдым. Мен үйге барғанға дейін кітап оқыдым
|
Баян-дауыш
|
Есімше жіктеліп келіп сөйлемде баяндауыш болады.
|
Адал кісі арымас. Сыпайы сырын сақтар. Мен қалаға ертең барармын. Мен қалаға кеше барғанмын.
|
КӨСЕМШЕ
Көсемше – бірде пысықтауыштың, бірде баяндауыштың қызметін атқаратын етістіктің түрі.
Іс-әрекеттің жай-күйін білдіріп, пысықтауыштың қызметін атқарады.
Жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, баяндауыштың қызметін атқарады.
Көсемшенің жұрнақтары:
1
|
-а, -е, -й
|
бар-а-ды, кел-е-ді
|
2
|
-ып, -іп, -п
|
шығ-ып,ез-іп
|
3
|
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі
|
ал-ғалы, бер-гелі, бас-қалы
|
Көсемшенің жіктелуі
-
|
Жекеше түрі
|
Көпше түрі
|
І
|
бара-мын
|
келе-мін
|
бара-мыз
|
келе-мін
|
ІІ
|
бара-сың
бара-сыз
|
келе-сің
келе-сіз
|
бара-сыңдар
бара-сыздар
|
келе-сіңдер
келе-сіздер
|
ІІІ
|
бара-ды
|
келе-ді
|
бара-ды
|
келе-ді
|
Ескерту: көсемшенің -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы жіктелмейді.
Көсемшенің сөйлемдегі қызметі
Пысықтауыш
|
Баяндауыш
|
Көсемше іс-әрекеттің түрлі күйін білдіріп, пысықтауыш болады.
|
Көсемше күрделі етістіктің құрамында келіп, баяндауыш болады.
|
Мен сөйлескелі (не үшін?) келдім. Ол жымиып (қалай?) күлді. Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың.
|
Алып та халықтан үйренеді. Ол үйіне барып келді. Ол өз ойын айта салды. Түнде жаңбыр жауыпты.
|
ҚОСЫМША:
Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады. Мысалы,
-ған, -ген, -қан, -кен: бұрынғы өткен шақ есімшесі
-ар, -ер, -р: болжалды келер шақ есімшесі
-атын, -етін, -йтын, -йтін: ауыспалы өткен шақ есімшесі
-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек: мақсатты келер шақ есімшесі
-ып, -іп, -п: бұрынғы өткен шақ көсемшесі
-а, -е, -й: ауыспалы осы (келер) шақ көсемшесі
-мақ, -мек ... формасы арқылы жасалған есімшелерден зат есімге айналып кеткен сөздер аса көп. (құймақ, піспек, ілмек, шақпақ, соқпақ т.б.)
ЕТІС
Етіс іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді. Оның 4 түрі бар:
түрі
|
ереже
|
жұрнақ
|
мысал
|
Өздік етіс
|
Іс-қимылды адам
өзі істейді.
|
-ын, -ін, -н
|
жу-ын-ды,
ки-ін-ді,
тара-н-ды,
Ол тез киінді.
|
Өзгелік етіс
|
Адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады.
|
1. -дыр, -дір, -тыр,
-тір, -ыр, -ір:
2. -ғыз, -гіз,
-қыз, -кіз:
3. -т:
4. -сет
|
1)жаз-дыр,ас-ыр
2)айт-қыз, бар-ғыз
3)жаса-т,оқы-т
ал-дыр, айт-қыз,
4) көр-сет.
|
Ырықсыз етіс
|
Іс-қимылдың
орындаушысы айтылмай, іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді.
|
1. -ыл, -іл, -л:
2. -ын, -ін, -н (етістіктің түбірінде "л" әрпі болса):
|
1)аудар-ыл-ды
2) ал-ын-ды
шөп шаб-ыл-ды, киім іл-ін-ді, өлең айт-ыл-ды.
|
Ортақ етіс
|
Адам іс-қимылды
біреумен бірлесіп, ортақтасып істейді.
|
-ыс, - іс, -с
|
жаз-ыс-ты,
бөл-іс-ті.
оқы-с-ты.
жер қазыс-ты, телефон арқылы сөйле-с-ті.
|
Қосымша:
-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер де ортақ етіс мағынасын береді. (ақылдас, қоштас, тілдес, пікірлес, сырлас т.б.)
-лын, -лін, -ныл, -ніл жұрнақтары ырықсыз етіс мағынасын береді. (алма же-лін-ді, жоқ ізде-лін-ді, ат байла-ныл-ды т.б.)
-лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұрнағымен жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мағынасында жұмсала береді. (әуре-лен, қату-лан, шат-тан, қаһар-лан, мейір-лен, әл-ден т.б.) Сондай-ақ -ырқан, -іркен, -сын, -сін жұрнақтары арқылы жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мәнін береді. (шім-іркен, тұш-ырқан, аз-сын, көп-сін, жер-сін, бәл-сін т.б.)
ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ
Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы. Етістіктің 3 шақ тұлғасы бар: осы шақ, өткен шақ, келер шақ.
1. Осы шақ
Осы шақ сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:
1. Нақ осы шақ
|
2 . Ауыспалы
осы шақ
|
Дәл сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:
|
Күнделікті болып жатқан іс-қимыл-ды білдіреді.
|
1. Жалаң нақ осы шақ:
"жатыр, отыр, жүр, тұр" қалып етістік-терінің жіктелуі арқылы жасалады.
|
2. Күрделі нақ осы шақ:
(-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) (қалып етіст.) + ж.ж
|
Етістік +
(-а, -е, -й) +
жіктік жалғауы
|
жатырмын, жүрміз, отырсың, тұрсыз.
|
бар-а жатырмын,
кел-іп отырсың.
|
Күнде сабаққа бар-а-мын.
|
2. Өткен шақ
Өткен шақ сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:
Жедел ө. ш.
|
Бұрынғы ө. ш.
|
Ауыспалы ө. ш.
|
Іс-қимылдың
жуық арада болғанын білдіреді.
|
Іс-қимылдың жалпы
болғанын көрсетеді.
|
Сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды білдіреді.
|
етістік +
(-ды, -ді, -ты, -ті) + жіктік жалғауы
|
етістік + (-ған, -ген, -қан, -кен, -ып, -іп, -п) + жіктік жалғауы
|
етістік +
(-атын, -етін, -йтын, -йтін) + жіктік жалғауы
|
Кеше сабаққа бар-ды-м.
|
Кеше сабаққа бар-ған-мын(бар-ып-пын).
|
Күнде сабаққа бар-атын-мын.
|
3. Келер шақ
Келер шақ сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:
Болжалды к. ш.
|
Мақсатты к. ш.
|
Ауыспалы
келер ш.
|
Іс-қимылдың
келешекте болаты-нын дәл көрсет-пей, болжай ғана білдіреді.
|
Іс-қимылдың
келекшекте мақсат етіле орындалаты-нын білдіреді.
|
Алдағы уақытта
болатын іс-қимыл-ды білдіреді.
|
етістік +
(-ар, -ер, -р) + жіктік жалғауы
-ма (-с)
|
етістік +
(-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек) + (-шы, -ші)+ ж.ж.
|
етістік +
(-а, -е, -й) +
жіктік жалғауы
|
Ертең сабаққа барармын.
Ертең мен сабаққа бармаспын
|
Ертең сабаққа бармақшымын.
Бармақпын
Айтпақпын
|
Ертең сабаққа барамын.
|
ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ
Етістіктің райлары орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді. Етістіктің 4 рай түрі бар:
түр
|
ереже
|
жасалу жолы
|
мысал
|
Ашық рай
|
Іс-қимылдың
қай шақта екенін
білдіреді.
|
Үш шақтың жасалу жолдары арқылы.
|
Мен келдім
(келе жатырмын,
келемін, келмекшімін, келгенмін т.б.).
келетінмін
|
Бұйрық
рай
|
Іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.
|
Етістіктің бұйрықты
түрде жіктелуі арқылы.
|
Мен бар-айын
Сен бар
Сіз бар-ыңыз
Ол бар-сын
Біз бар-айық
Сендер бар-ыңдар
Сіздер бар-ыңыздар
|
Шартты рай
|
Іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді.
|
Етістік + (-са, -се) + жіктік жалғауы.
|
Күн ашық бол-са, тауға шығамыз. Егер сен ойна-са-ң, мен де ойнаймын.
|
Қалау рай
|
Қалау, тілекті білдіреді.
|
Етістік + (-ғы, -гі, -қы, -кі) + тәуелдік ж. / кел етістігі.
|
Біздің сабақ
оқы-ғы-мыз келді.Сенің үйге қайт-қы-ң келе ме?
|
Қосымша: Төмендегі қосымшалар да қалау рай жасайды:
1. -ғай, -гей, -қай, - кей: оқы-ғай-сың, кел-гей-сің
2. -са, -се игі еді: бар-са игі еді, кел-се игі еді
ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК
Тұйық етістік – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі.
Тұйық етістік -у жұрнағы арқылы жасалады
Негізгі етістік
Туынды етістік
Болымсыз етістік
Етіс
|
-у
|
қара-у
ойна-у
алма-у
оқыт-у
|
Тұйық етістік есімдерше түрленеді:
Көптеледі
|
Тәуелденеді
|
Септеледі
|
жүгірулер
жарысулар
тексерулер
|
I) айту-ым,айту-ымыз
II) айту-ың, айту-ларың
айтуыңыз, айтуларыңыз
III) айту-ы,
|
Ілік: білу-дің
Барыс: білу-ге
Табыс: білу-ді
Жатыс білу-де Шығыс: білу-ден
|
Тұйық етістіктің емлесі
1
|
2
|
3
|
й+у=ю
и+у=ю
|
қ,+у=ғу
к+у=гу
|
п+у= бу
|
жай+у=жаю
жи+у=жию
|
жақ+у=жағу
төк+у=төгу
|
жап+у=жабу
кеп+у=кебу
|
4
|
5
|
6
|
ы+у=у
і+у=у
|
йы+у=ю
йі+у=ю
|
у+у=уу
|
оқы+у=оқу
жекі+у=жеку
|
байы+у=баю
кейі+у=кею
|
жу+у=жуу
қу+у=қуу
|
Етістіктің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Бастауыш
|
Есімше мен тұйық етістік атау септігінде тұрып, бастауыш болады.
|
Ізденген жетер мұратқа.
Оқу-білім бұлағы.
|
Баян-дауыш
|
Етістіктер жіктеліп келіп, баяндауыш болады.
|
Мен биыл мектепті бітіремін. Мен қалаға баратынмын.
|
Толық-тауыш
|
Есімше және тұйық етістік атау және ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш болады.
|
Білгенге маржан, білмеске арзан.
Біз енді жарысуға кірістік.
|
Пысық-тауыш
|
Қимылдың әр түрлі қасиетін білдіріп,пысық-тауыш болады.
|
Ол күлімсіреп қарады.
Оны жеңу үшін күш керек.
|
Анық-тауыш
|
Есімшелер және ілік септігіндегі тұйық етістік анықтауыш болады.
|
Оқудың шегі жоқ.
Ақыл- тозбайтын тон, білім- таусылмайтын кен.
|
ҮСТЕУ
Үстеу – қимылдың түрлі белгісін (мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын) білдіретін сөз табы.
Үстеудің құрамына және тұлғасына қарай түрлері мынадай:
Құрамына қарай
|
Тұлғасына қарай
|
Дара үстеу
|
Күрделі үстеу
|
Негізгі үстеу
|
Туынды үстеу
|
Бір ғана түбірден
(негізгі / туынды) тұрады.
|
Кемінде екі түбірден тұрады.
|
Бөлшектеуге келмейтін төл үстеулер.
|
Түбірге жұрнақ жалғануы арқылы немесе кейбір септік жалғаула-рының көнеленуі арқылы жасалған үстеу.
|
кеше, былтыр
|
бүгін, қыс бойы
|
ең, ертең, бұрын
|
бірге, зорға, балаша
|
Ескерту: оқулықта үстеудің құрамына қарай 3 түрі бар деп берілген: негізгі үстеу, туынды үстеу және күрделі үстеу.
Үстеудің мағынасына қарай 7 түрі бар. Олар төмендегідей:
түр
|
ереже
|
сұрақ
|
мысал
|
Мекен
|
Қимылдың болу
орны мен бағытын білдіреді.
|
қайда? қалай қарай? қайдан?
|
ілгері, осында,
бері т.б.
|
Мезгіл
|
Қимылдың мезгілін білдіреді.
|
қашан? қашаннан бері?
|
бүгін, таңертең,
түнде, т.б.
|
Себеп-салдар
|
Қимылдың болу
себебін, салдарын білдіреді.
|
неге? не себепті? неліктен?
|
амалсыздан, лажсыздан, босқа, бекерге т.б.
|
Қимыл-сын
|
Қимылдың жүзеге асу амалын білдіреді.
|
қалай? қайтіп? қалайша?
|
емін-еркін, әрең т.б.
|
Мөлшер
|
Қимылдың мөлшерін, көлемін білдіреді.
|
қанша? қаншама? қаншалық?
қаншалап?
|
неғұрлым,
әжептәуір,
біршама соншалық,
|
Күшейт-кіш
|
Қимылдың белгісі мен сапасын тым күшейтіп не солғындатып көрсетеді.
|
қалай? қандай?
|
ең, тым, аса,
өте, нағыз, кілең, орасан т.б.
|
Мақсат
|
Қимылдың болу мақсатын білдіреді.
|
қалай? не мақсатпен?
|
әдейі,
қасақана, жорта т.б.
|
Туынды үстеудің жасалу жолдары
-ша, -ше
|
-лай, -лей,
-дай -дей
-тай -тей
|
-дайын
-дейін
-тайын
-тейін
|
-ншама,
-ншалық
|
-майынша
-мейінше
-байынша
-бейінше
-пайынша
-пейінше
|
бұлбұлша,
сәбише, көзінше
|
осылай,
шикілей,
қыстай
|
тотыдайын, жорғадайын
|
осыншама, соншалық, осыншалық
|
алмайынша, жемейінше
|
Түбірге сіңісіп кеткен септік жалғаулары арқылы:
Барыс септігі
|
Жатыс септігі
|
Шығыс септігі
|
Көмектес септігі
|
бірге, босқа,
зорға, текке
|
баяғыда,
аңдаусызда
|
шалқасынан, шетінен
|
кезекпен,
ретімен
|
Екі я да одан көп түбірдің
бірігуі және кірігуі арқылы:
|
қосарлану мен қайталануы арқылы:
|
тіркесуі арқылы:
|
Жаздыгүні, (жаздың + күні), таңертең (таң+ертең),
|
Жоғары-төмен, әрең-әрең, бет-бетімен, қолды-қолына.
|
Күні бүгін, ала жаздай, таң сәріде, кешке дейін,
|
Үстеудің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Баста-уыш
|
Үстеу атау септігінде тұрып бастауыш болады.
|
Еріншектің ертеңі бітпес. Бүгін-Ұлыстың ұлы күні.
|
Баян-дауыш
|
Үстеу жіктеліп келіп немесе заттанып, баяндауыш болады.
|
Мен сенімен біргемін.
Талапты бала -талпынған құстай.
|
Толық-тауыш
|
Кейде үстеу заттанып келіп, толықтауыш болады.
|
Естілер ертеңгіні ескере, көре сөйлейді.
Бүгінгісін ғана қамдан-ған алысқа бармайды.
|
Пысық-тауыш
|
Үстеу қимылдың әр түрлі белгісін білдіріп, пысықтауыш болады.
|
Кеше қар жауды.
Ол лезде келді.
Мен амалсыздан үйге кеттім.
|
Анық-тауыш
|
Мөлшер үстеу зат есіммен, күшейткіш үстеу сын есіммен тіркесіп келіп, күрделі анықтауыш болады.
|
Ең берекелі, ең парасатты тәжірибе-халық түйген тұжы-рымдар.Сонша алтынды қайдан алады?
|
Үстеудің емлесі
Негізгі және туынды үстеулер көбінесе айтылуынша жазылады және кейбір туынды үстеулер морфологиялық принцип бойынша жазылады. (ертең, төмен,
лажсыздан т.б.)
Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі үстеулердің әрбір сыңары бөлек жазылады. (құр әншейін, ала жаздай, күн ұзаққа, күн ілгері т.б.)
Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған күрделі үстеулер сызықша арқылы жазылады. (көзбе-көз, олай-бұлай, тұс-тұстан)
Сөздердің кірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі сыңарларының дыбысталуынша, өзгеріске түскен күйінде жазылады. (бүгін (бұл+күн), биыл (бұл+жыл), қыстыгүні (қысты ң+күні) т.б.)
ЕЛІКТЕУ СӨЗ
Еліктеу сөз – әр түрлі дыбысқа, құбылысқа еліктеуден және олардың бейнесін елестетуден туындаған сөз.
Құрамына және тұлғасына қарай мынадай түрлері бар:
Құрамына қарай :
|
Тұлғасына қарай:
|
Дара е.с.
|
Күрделі е.с.
|
Негізгі е.с.
|
Туынды е.с.
|
Бір ғана түбірден
(негізгі /
туынды) тұратын төл еліктеу сөз.
|
Екі сөздің қосарлануы-нан жасалған еліктеу сөз.
|
Бөлшектеуге келмейтін
түбір еліктеу сөз.
|
Жұрнақ
жалғануы арқылы
жасалған.
Жұрнағы:
-аң, -ең, ың, -ің, -ң
|
тарс, күмп, жымың т.б.
|
тарс-тұрс, қисаң-қисаң т.б.
|
морт, күрс,
селк т.б.
|
қиса-ң, елп-ең, ырж-ың-ырж-ың т.б.
|
Еліктеу сөздің мағынасына қарай 2 түрі бар:
1. Еліктеуіш
|
2. Бейнелеуіш
|
Түрлі дыбыстарға еліктеуден
туындаған еліктеу сөздер.
|
Көру арқылы сипаттайтын
еліктеу сөздер.
|
дыбысқа негізделеді
|
көрініске негізделеді
|
тарс, сарт-сұрт, тасыр-тұсыр, салдыр-гүлдір т.б.
|
маң-маң, сылқ, жалт, күрт, морт, қисаң-қисаң т.б.
|
Еліктеу сөздің сөйлемдегі қызметі
|
Ереже
|
Мысалдар
|
Бастауыш
|
Көмекші етістікпен
тіркесіп келген еліктеу сөз заттанып, бастауыш болады.
|
Тарс-тұрс еткендер жақындаған-дай болды.
Жарқ-жұрқ еткен су екен.
|
Баян-дауыш
|
Еліктеу сөз көмекші
етістікпен тіркесіп келіп көбіне күрделі баяндауыш құрамында жұмсалады.
|
Торғайдың үні шыр-шыр етеді. Сұр жылан тілін сумаңдатып, ыс-ыс етеді.
|
Толық-тауыш
|
Еліктеу сөз көмекші
етістікпен тіркесіп келіп, сондай-ақ заттанып, толықтауыш болады
|
Ол тасыр-тұсырды
алыстан естіді. Қорс-қорс еткеніңді тый.
|
Пысық-тауыш
|
Еліктеу сөз
етістікпен тіркесіп, пысықтауыш болады.
|
Ала мысық әрі-бері
зу-зу етіп өте шығады. Ол қираң етіп қайта құлады.
|
Анық-тауыш
|
Еліктеу сөз көмекші
етістікпен тіркесіп, зат есім алдында тұрып оны анықтайды.
|
Сол кезде тура
алдынан бұрқ еткен шаң шықты. Мылтық атылғандай шаңқ еткен оқыс үн қатты. естілді.
|
ШЫЛАУ
Шылау - сөз және сөйлемді байланыстырады және сөзге қосымша мағына береді.
Оның 3 түрі бар: септеулік шылау, жалғаулық шылау, демеулік шылау
1. Септеулік шылау
Септеулік шылау атау, барыс, шығыс және көмектес септіктерінде тұрған сөзбен тіркесіп қолданылады. Сөздің септігіне қарай оның 4 түрі бар:
септік
|
шылау
|
мысал
|
Атау септігіне қатысты
|
туралы, жайында, сияқты, тәрізді, секілді, үшін, сайын т.б.
|
Отан үшін отқа түс – күймейсің.
|
Барыс септігіне қатысты
|
дейін, қарай, тарта, таман, жуық т.б.
|
Түске дейін жүзге жуық хат жібердік.
|
Шығыс септігіне қатысты
|
кейін, соң, әрі, гөрі, бері
|
Бұдан әрі оның сөзін ести алмадым.
|
Көмектес септігіне қатысты
|
бірге, қабат, қатар
|
Мен әкеммен бірге жұмыс істедім.
|
1. Жалғаулық шылау
Жалғаулық шылау сөздер мен сөйлемдерді салаластыра (тең дәрежеде) байланыстырады. Оның 6 түрі бар:
түрі
|
шылауы
|
мысал
|
Ыңғайластық жалғаулық
|
мен, бен, пен, және, әрі, да, де, та, те
|
Қыста және көктемде күн суық болады.
|
Қарсылықты жалғаулық
|
бірақ, дегенмен,
алайда, сонда да, сөйтсе де, сөйткенмен
т.б.
|
Оның ойлағаны болды, бірақ мәселенің басы шешіле қоймады.
|
Себеп-салдар жалғаулық
|
өйткені, себебі,
сондықтан, сол үшін, неге десеңіз т.б.
|
Біз ауылға бара алмаймыз, өйткені демалыс бітіп қалды.
|
Талғаулықты жалғаулық
|
не, немесе, я, я (не) болмаса,
яки, әлде т.б.
|
Бұл істі я мен бітіремін, я сен бітіресің.
|
Кезектес жалғаулық
|
кейде, бірде, біресе.
|
Көктемде біресе жаңбыр жауады, біресе күн ысып кетеді.
|
Шартты жалғаулық
|
егер, егер, де.
|
Егер ол келмесе, жоспар өзгереді.
|
3. Демеулік шылау
Демеулік шылау тіркескен сөзге қосымша мағына береді. Мысалы, ма, ме демеулігі өзі тіркескен сөзге сұраулық мағына береді (Бұл кітап па?). Оның 6 түрі бар:
түрі
|
шылауы
|
мысал
|
Сұраулық мағына беретін демеулік
|
ма, ме,ба, бе,па, пе, ше
|
Қазір жаңбыр жауып кетсе ше? Есенсің бе?
|
Күшейткіш мағына беретін демеулік
|
-ақ, -ау, -ай, да, де, та, те
|
Осы сен-ақ бізді шаршатып бітірдің.
|
Белгісіздік мағына беретін демеулік
|
-ау, -мыс, -міс, кейде
|
Ертеректе бір әулие кісі болыпты-мыс.
|
Болымсыз-дық мағына беретін демеулік
|
түгіл, тұрсын, тұрмақ
|
Сен түгіл мен де бес алған емеспін.
|
Шектік мағына беретін демеулік
|
ғана, тек, -ақ
|
Ол кеше ғана келді.
|
Нақтылау мағына беретін демеулік
|
ғой, қой
-ды, -ді, -ты, -ті
|
Бұл оқиға бұрын болған-ды. Бұл менің ағам ғой.
|
ОДАҒАЙ
Одағай – дербес мағынасы жоқ, адамның көңіл-күйін білдіретін немесе жануарларға қаратылып айтылатын сөз.
Одағайда дербес лексикалық мағына болмайды. (пәлі, әттең, ойпырмай т.б.)
Одағай сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді. (Қап, соны күшік кезінде атып тастау керек еді.)
Одағай сөйлем мүшесі бола алмайды, яғни сөйлем мүшесіне талданбайды. (Әттең, қазір жанымда әкем болғанда ғой.)
Одағай мағынасына қарай 3-ке бөлінеді:
1. Көңіл-күй одағайы
|
2. Жекіру, бұйыру
одағайы
|
3. Шақыру одағайы
|
Адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз
|
Жекіру, тыйым салу мәнін білдіретін сөз
|
Мал, ит-құсты шақыру не қууға байланысты айтылатын сөз
|
алақай (қуану),
әттең (өкіну), шіркін (таңдану) т.б.
|
тәйт, жә, тек т.б.
|
шөре-шөре,
құрау-құрау,
моһ-моһ т.б.
|
СИНТАКСИС
Синтаксис (грек. "құрау, біріктіру, рет") – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысын қарастыратын грамматиканың бір саласы. Оны төмендегі кестеден көруге болады:
СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ
4 түрлі тәсілмен байланысады:
Жалғаулар арқылы (сөздер жіктік, септік және тәуелдік жалғауларымен байланысады. Мысалы: Балаға берді. Үйдің есігі)
Шылаулар арқылы (сөздер шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: сабақ туралы сөйлестік, отан үшін отқа түс.)
Орын тәртібі арқылы (Сөйлемдегі сөздер ешбір жалғаусыз байланысады. Мысалы: алыс жер, атақты адам)
Дауыс ырғағы арқылы (Сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы байланысады. Мысалы: Бұл – біздің мұғалім. Асан – белгілі ақын.)
СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ
Қиысу –бастауыш пен баяндауыштың байланысуы. Олар сөйлем болады. Мысалы: Мен жазушымын. Біз барғанбыз.
Матасу – ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. Мысалы: баланың үйі, біздің гүліміз.
Меңгеру – атау, ілік септігінен басқа септіктердің жалғаулары арқылы байланысуы. Мысалы: Суды төкті. Ағасына берді.
Қабысу – ешбір жалғаусыз орын тәртібі арқылы байланысуы. Мысалы: қара қалам, алтын сағат, әдемі қыз.
Жанасу – Үстеу мен етістіктің байланысуы. Мысалы: кеше болды, сол арқылы білдім.
СӨЗ ТІРКЕСІ
Сөз тіркесі – кемінде екі сөздің мағыналық әрі тұлғалық жақтан байланысуы.
Сөз тіркесінің айрықша белгілері:
Ең кемі толық мағыналы екі сөзден тұрады
Өзара грамматикалық тәсілдер арқылы бірі екіншісіне бағына (сабақтаса) байланысады.
Зат, құбылыс жайында кеңірек, нақтылы түсінік береді.
Сөз тіркесінің бірінші сыңары бағыныңқы сөз, ал екінші сыңары басыңқы сөз деп аталады:
Бағыныңқы сөз – тірек сөздің мағынасын нақтылап, даралап сипат беретін бірінші сөз. (әдемі киіну)
Басыңқы сөз – сөз тіркесін жасауға тірек болатын екінші сөз. (үш бала)
Сөз тіркестерін сөйлемн жасалады:
Сөз тіркесі
|
Сөйлем
|
бала бөленген бесік, бесіктің үсті, жеті нәрсе, үстіне жабылады
|
Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабылады.
|
сол қол, қолына ұстаған,
үлкен шортан, отырғандарға көрсетті, мақтана көрсетті,
ұстаған шортанды
|
Дәмеш кемпір сол қолына ұстаған үлкен шортанды отырғандарға мақтана көрсетті.
|
Сөз тіркесінің түрлері
Сөз тіркесінің екі түрі бар: есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі.
түрі
|
Есімді сөз тіркесі
|
|
Етістікті сөз тіркесі
|
ереже
|
Басыңқы сыңары
есім сөзден болған сөз тіркесі.
|
|
Басыңқы сыңары
етістіктен болған сөз тіркесі.
|
мысал
|
бағыныңқы
|
басыңқы
|
|
бағыныңқы
|
басыңқы
|
жаңа
айтуға
|
киім
құмар
|
|
жел
соғыс
|
соқты
аяқталды
|
Достарыңызбен бөлісу: |
