БАШКОРТОСТАН — КҮПМИЛЛӘТЛЕ ВАТАНЫМ

Хамматов Д.Д.

Башкортостан Республикасы

Дүртөйле районы Имай-Утар

төп гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Хамматова Р.Р.

Шуның өчен дә җирле милли телләр бе­лән бергә шушы республика территориясендә яши торган төрле милләт һәм халык вәкилләренең аралашу һәм аң­лашу чарасы буларак та рус теле кулланыла.

Рус булмаган халыкларның аңлы рәвештә рус телен үзләштерүгә омтылышлары милли республикалар тер­риториясендә икетеллелек (билингвизм), ягъни туган телдән дә, рус теленнән дә файдалану күренешен бар­лыкка китерде. Милли-рус икетеллелеге — объектив, прогрессив күренеш, һәм ул торган саен арта бара.

Советлар чорында икетеллелек күренеше аеруча зур үсеш ала. Бу рус теле – халыкара тел булу сәбәпле. Төрле миләтләр арасында никахлашу саны арту, халыкларның миграцияләре –болар бөтенесе дә рус теленең абруен югарыга күтәреп килгәннәр.Шуңа күрә халыкларның якынлашуы,икътисадый өлкәсендә берләшүе нигезендә икетеллелек күренеше тагын да киңәя бара.

Икетеллелек проблемасын өйрәнү даими актуаль булып тора. Бу мәсьәлә күп кенә галимнәр тарафыннан өйрәнелде. Хәзерге вакытта икетеллелек милли телләр үсешенең әһәмиятле һәм законлы үзенчәлеген тәшкил итә. Бүген­ге көндә, теге яки бу телдәге үзгәрешләр турында, ул телнең алга китүе, камилләшүе, үсеш перспективалары турында сөйләгәндә, икетеллелек күренешен исәпкә ал­мый мөмкин түгел. Чөнки милли тел, аның ияләре даи­ми рәвештә икенче бер телне дә кулланганлыктан, шул телнең йогынтысына дучар булып тора. Ике телдән дә файдаланучылар (билингвлар) ул телләрне яхшы белеп, дөрес кулланганда, нигездә, бер телнең икенче телгә уңай йогынтысы — бер-берсен үстерүе, баетуы, камилләште­рүе турында сүз алып барырга туры килә.

“Күпмилләтле социолингвистик тормыш шартларында нинди дә булса тел саклансын һәм аның кулланылыш даирәсе тараймасын өчен, бу телне шул телдә аралашучыларның һәркайсы аңлавы мәҗбүри”, —ди америка галиме Фишман.

Дәүләт телләре белән беррәттән мәктәпләрдә, югары уку йортларында чит телләр дә өйрәтелә. Моңа сәбәп булып тирән социаль-икътисадый үзгәрешләр, рухи-әхлакый даирәнең яңаруы тора.Хәзер мәктәп укучыларының чит телләрне өйрәнү теләге шактый артты. Бу җәмгыятебез тормышында чит телләрне, төрле илләр мә­дәниятен өйрәнүнең әһәмияте үсү, Башкортостанның чит илләр белән бәйләнешләре арту, уку­чыларның гомуми әзерлеге, шәхси үсеше дәрә­җәсе белән дә бәйле.Мин үзем татар милләтеннән. Минем дусларым һәм сыйныфташларым да татар милләтеннән. Безнең барыбызның да туган җиребез – Башкортостан. Шуңа күрә безгә дәүләт теле буларак башкорт теле дә керә башлады.Чит телләрдән мәктәбебездә немец телен өйрәнәбез,ә башка фәннәр рус телендә алып барыла. Шуңа күрә без бу дүрт телне дә яхшы белергә тиешбез.Ләкин беләбезме соң? Барлык фәннәр дә рус телендә алып барыла. Шуңа күрә безнең күпләребез рус телендә фикер йөртә. Хәтта русча сүзнең татарча тәрҗемәсен белми,русча-татарча катнаштырып сөйли,фикерләү дәрәҗәсе түбән.Сүз байлыгы аз. Бу әдәби китап укымаудандыр ,дип уйлыйм.Шуның өчен дә мин әдәби әсәрләр укыйм,татар телендә чыккан гәзит-журналлар алдыртам.

Күп кенә шагыйрьләрнең тел турында язган шигырьләрен барлап чыктым.

Ике телем — ике канатым

Күрсәм иде шуны мин тагын:

Ярдәмләшеп, телләр бер-берсендә

Тапса фәкать кардәш, туганын, – дип язган татар шагыйре Х.Туфан. Мин аның фикерләре белән тулысынча килешәм.

Бу темага багышланган төрле легендалар да бар. Мәсәлән: “Исеме дә булмаган бер елга ярында ике агай: рус һәм татар кешесе очрашкан. Сөйләшеп киткәннәр. Борынгыдан килгән кунакчыллык гадәте буенча, төенчекләрен ачып уртак табын ясаганнар. Татар агае “аша” ди икән, ә рус “ешь” дип кыстый ди. Шул вакыттан бирле бу елганы Ашаешь дип йөртә башлаганнар”.

Без нәкъ шундый чорда яшибез. Гүя, елганың бер ярында татар, икенче ярында рус тора. Бик элекке заманнар­дан килгән ике халыкның дуслык хисләре чагылышы булып Агыйделнең кече сеңлесе Ашаешь агып ята.

Рус телен дә бик яратып өйрәнгән, белгән, иҗатында киң файдаланган Тукай бер шигырендә түбәндәге юлларны язган:

Рус белән тормыш кичердек сайрашып,

Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.

Бүгенге көндә ике телне дә яхшы белү — безнең бурычыбыз.

Татарча да яхшы бел, русча да яхшы бел.

Икесе дә безнең өчен

Иң кирәкле затлы тел -дип язды Ш.Маннур.Башкорт шагыйре Рәми Гариповның түбәндәге юллары да гыйбрәтле, илне ил, халыкны халык, телне тел берсен-берсе хөрмәт итеп, өйрәнеп, сыешып яшәргә чакыра:

Телне телләр хушсынмаса,

Артылмаслык тау булыр.

Булмас дуслык, дау булыр

Дау артыннан яу булыр.

Татар классик поэзиясенең күренекле вәкиле Дәрдмәнд тә телләрне өйрәнергә, ләкин аларны бер-берсе белән бутап, телләрне пычратмаска куша:

Кил, өйрән, и туган, бер башка телне,

Бүтән телләр белү яхшы һөнәрдер.

Катыштырма вә ләкин телгә телне,

Тел уйнатмак наданлыктан әсәрдер.

Бу юллар бик матур әйтелгән.Һәм шуңа да, телләр белү -олы байлык, дип исәплим.

Зур фән дөньясына керергә омтылган кеше халыкара 14 телнең кимендә икесен бик яхшы белергә тиеш дип уйлыйм мин. Бер генә тел аркылы өйрәнеп бер фәнне дә төгәл итеп үзләштереп булмый. Шуның өчен без үз телебезне үзәккә куеп, шуның нигезендә башка телләрне дә өйрәнергә тиешбез. Тәҗрибә күрсәткәнчә, кеше нихәтле күбрәк тел белсә, шулхәтле күбрәк белем алырлык сәләткә ирешә. Юкка гына халыкта “Бер тел – бер ачкыч, ике тел – ике ачкыч”, “Телләр белгән илләр гизгән”, “Телләр белгән ил ачар” кебек мәкальләр барлыкка килмәгән.

Әти-әнием дә мәктәптә укыганда ук телләрнең барысын да яхшы үзләштерүемне телиләр.Шуңа күрә немец телен тырышып үзләштерәм. Ә ике кадерле тел — рус теле һәм татар теле мине балачактан алып гомер буена озатып баручы юлдашларым.

Тел – кешеләрнең аралашуы өчен иң әһәмиятле чара. Ул кеше тормышында гаять зур урын тота. Ул – тормыш чыганагы, белем чишмәсе. Тел – кешеләрнең бер-берсе белән аралашырга, бер-берсен аңларга, бер-берсенең теләк-максатларын, уй-фикерләрен белергә ярдәм итә.

Фән, техника алган киткән заманда яшәү кешеләрдә телләр өйрәнүгә дә ихтыяҗ тудыра. Бер генә тел аркылы өйрәнеп бер фәнне дә төгәл итеп үзләштереп булмый. Шуның өчен без үз телебезне үзәккә куеп, шуның нигезендә башка телләрне дә өйрәнергә тиешбез. Кеше нихәтле күбрәк тел белсә, шулхәтле күбрәк белем алырлык сәләткә ирешә. Моның өчен илебездә барлык шартлар да бар.

Әдәбият

1. Ахунзянов Э.М. Двуязычие и лексико-семантическая интерференция. – Казань, 1968.

3.Байрамова Л.К. Введение в контрастивную лингвистику. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1994.

4.Гараев Ф.М. Языковая политика на современном этапе // // Татар теле һәм этносы тарихи мәсьәләләре. – Казан: ИЯЛИ, 2000.

5.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре. – Татарстан Республикасы «Хәтер» нәшрияты, 2001. – 432 б.

6.Юсупов Р.А. Икетеллелек һәм сөйләм культурасы. – Казан: Тат.кит.нәшр., – 1987.
ТЕЛЕ БАРЛАР ХАЛЫК БУЛГАН

Хаҗиева Т.С.

Актаныш муниципаль районы аерым фәннәрне

тирәнтен үзләштерүле 2 санлы

Актаныш гомуми урта мәктәбе

Фәнни җитәкчесе: Тимирова М. З.

Татар теле үзенең үсеш дәверендә төрле кыенлыкларны, киртәләрне үтте.

1552 елны Казанны явыз Иван басып алгач,татар халкы күп гасырларга коллыкка төшә.Көчләп чукындыру сәясәте коточкыч зур куәт ала.

Ләкин халык үзенең динен,телен ,гореф-гадәтләрен саклап кала. Алай гына да түгел,татарлар Россиянең иң укымышлы милләте булып өлгерәләр.

XIX-XX гасырлар чигендә татарлар яңарыш кичерә. Искиткеч тизлек белән китап нәшриятлары, дистәләгән газета, журнал, милли театрлар барлыкка килә.

Халыкның китапка, белемгә омтылышы җәдитчелек хәрәкәтендә чагылышы таба.Бу хәрәкәт, мәгариф, мәдәният системаларындагы үзгәрешләрләр белән бергә, гомумән, милли яшәешне тамырдан үзгәртеп коруны максат итеп куя.

Ул татар халкының үз аңы ныклап уянган икәнлеген һәм милләтебезнең дөнья мәйданында үз урынын ныклап эзли башланганлыгын аңлатучы төп дәлил булып тора. Шушы үзаң белән бергә, халкыбызда беркайчан да сүнмәгән дәүләтчелек идеясе яңа көч ала. Буби мәдрәсә шәкертләре халыкның шушы тойгыларын чагылдырып шигырь һәм бәетләр чыгаралар.

1917 елгы Февраль революциясе нәтиҗәсендә Россиянең төрле почмакларында милли оешмалар барлыкка килә.

1920 елның 20нче маенда Россия хөкүмәте башлыгы - совнарком председателе В.И.Ленин һәм Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитеты председателе М.И.Калинин кул куйган Татарстан Автономиясе Совет Социалистик республикасын төзү турында декрет чыгарыла.Төрле яклап, хокуклары кысылган рәвештә булса да, республика барлыкка килүе искиткеч зур әһәмияткә ия була. Шунсыз татар халкының культурасын, әдәбиятын,телен үстереп булмас иде.Милләтнең саклануы турыдан –туры телгә бәйле.Чөнки гыйлем алу, аны үстерү, дөньяны танып белү һәм аралашу туган тел аша тормышка ашырыла.Тел бетсә, милләт бетә, халык бетә.

Мин бүгенге көндә татар теленең әһәмиятенә тукталып үтәсем килә.Безнең алда телебезне камил үзләштерү проблемасы тора.Моның өчен яшь буынга татар телен өйрәтү, укытуны киләчәк буынга сеңдереп, аны телле милләт итү өчен армый-талмый эшләргә кирәк.Телебезнең дәрәҗәсен тиешле рәвештә күтәрә алсак, аны чын мәгънәсендә Татарстанда дәүләт теле, ә Россиядә аңлашу-аралашу теле итсәк, без телебезне бөек сәясәткә чыгара алачакбыз. Мәсәлән, Татарстанның милли Сабантуе татарлар өчен генә түгел, башка милләтләр өчен дә гадәти бәйрәмгә әверелде. Аны һәр төбәк, һәр халык үз бәйрәме кебек кабул итә, әлеге мисал Россиядә татар факторының үсә баруы турында сөйли.

Тел мәсьәләсендә минем дин турында да әйтеп узасым килә. Ислам дине дә татарларның үзләрен-үзләре саклап калуда зур әһәмияткә ия. Белемле, культуралы дип башлыклары милләтнең үзара дуслыгын, милләтара дуслыкны ныгыта ала.

Татар халкының рухи бердәмлеген тәэмин итүче үзәк-Казанның үсеше, күтәрелеше Татарстанның дәүләтчелеге барлыкка килүе-барлык татар халкының дәүләтчелеге торгызылуы ул. Дәүләте булган халыкның гына киләчәге бар. Соңгы вакытта, милли телләргә, шул исәптән татар теленә дә игътибар арту, аңа йөз белән борылу - бик күпләрне куандырырлык вакыйга. Татар теленең дәүләт теле булуына ирештек. Республикадан читтә яшәүче кардәшләребезнең активлашуы, хәтта Америка, Австралия, Финляндия, Кытайда гомер итүче милләттәшләребезнең туган телдә аралашуын, татар халкының гореф-гадәтен, сәнгатен җырларын күңелгә сеңдерергә ашкынып, сагынып, күрешергә килүләре – үрнәк алырдай мисал. Минемчә, телне өйрәтү белән бергә , мәдәнияткә дә нык игътибар итәргә кирәк, мәсәлән, татар җыры Америка, Кытай, Япониядә һәм башка кыйтгаларда да җырлана. Бу эшкә күбрәк яшьләрне тартырга кирәктер, яшьләр бөтендөнья татар яшьләре белән тыгыз элемтә дә булса, телебезнең куллану мөмкинлекләре киңәер иде. Әлеге эштә элемтәнең электрон төрләре зур әһәмияткә ия. Бүген дөньяда яшәүче татарларның күбесенең татар телевидениясен, татар радиосын карау һәм тыңлау мөмкинлеге бар. Электрон почта интенсив эшләргә тиеш, интернетны тагын да киң кулланырга кирәк.

Хәзерге вакытта җир шарында 5500 тел бар дип исәпләнә. Татар теле дә гади тел түгел. Ул дөньяның 14 иң әһәмиятле телләре арасында.Төрки телләрнең бердәнбер зур вәкиле.

Телебез киләчәктә саклансын, яшәсен дисәк, без ана телен гаиләгә кайтарырга тиешбез. Ана телне гаиләгә иңдермибез икән, ул вакытта без телсез калачакбыз. Ата-ананың Аллаһы Тәгаләдән бирелгән бурычы-телне ачу. Ата- ана бу бурычын үтәми икән, димәк ул халык алдындагы изге бурычын үтәмәде дигән сүз.

Тел авылларда гына түгел, шәһәрләрдә дә киң кулланылышта булырга тиеш. Татарстанда яшәүче һәр татар кешесенең өлкәне дә, кечесе дә шул телдә сөйләшер. Минемчә, ата-анасы татар булган балага татарча белү, уку мәҗбүри итеп каралсын иде. Татар теле – зур үсешкә ирешкән әдәби тел, фән, фәлсәфә, техника теле, абстракт фикерләрне тәфсилләүче тел. Югыйсә, ул дөньякүләм әһәмияткә ия булган тел итеп саналмас та иде.

Без, бу тел, кайчан да булса, бетәр, юкка чыгар дип күркып яшәмибез. Фикерләремне Җәвад Тәрҗемановның шигырь юллары белән төгәллисем килә.

Татар телем,

Үсеп,сиңа алга барасы –

Гасырларын кичеп, чорларга.

Теләгем шул:

Яңа дәвер, яңа чорларда

Насыйп булсын сөйгән халкыма,

Сәйдәш маршын уйнап

Сөекле “Туган тел”не җырларга.

1. 
   Н.Г. Гәрәева, Н.В. Максимов, Ә.Ә. Зыятдинова. Тел – белемнең ачкычы. Казан: “Мәгариф” нәшрияты 2005.
   
2. 
   Х. Сарьян “Уеңны уйдырып сая”. Казан: Татарстан китап нәшрияты 1977.
   
3. 
   Ф.С. Сафиуллина, М.З. Закиева. Хәзерге татар әдәби теле. Казан: “Мәгариф” 1993.
   
4. 
   Татарстан Респупликасы дәүләт телләре һәм Татарстан Респликасында башка телләр турында Татарстан Республикасы Законы. Казан:Татарстан китап нәшрияты 2005.
   
5. 
   Татарстан Республикасында тел сәясәте. «Мәгариф» нәшрияты.
   
6. 
   Татар акылы. Казан: “Мәгариф” нәшрияты 2002.
   
7. 
   Тел – халыкның көзгесе. Казан: “Мәгариф” нәшрияты 2009.
   
8. 
   Татар халык иҗаты. Казан: “Мәгариф” нәшрияты 2004.
   
9. 
   Ф. Хөсни. Ни әйтергә? Ничек әйтергә? Казан: Татарстан нәшрияты 1974.
   

Хафизова Л.

Сарман гомуми урта гомуми белем бирү

мәктәбе

Дөньяның төрле илләрендә сибелеп яшәүче татар халкының тарихи Ватаны һәм милләттәшләребезнең иң зур күпчелеге гомер итә торган ил - бүгенге Русия Федерациясе. Менә инде биш гасыр дәвамында, Русия дәүләт булып формалашкан чорлардан башлап, татарлар шушы ил халыклары белән бергәләшеп, икътисадый һәм социаль үсешкә, мәдәнияткә, фәнгә һәм мәгарифкә үз өлешен кертеп килә.Татар халкының язмышы монда - ата-бабаларыбызның кан-тирләре тамган, борынгы татар дәүләтләренең дәвамчысы булган дәүләттә хәл ителә. Аның үткәне, бүгенгесе һәм киләчәккә өметләре борынгы дәүләтләре барлыкка килгән һәм юкка чыккан ата-бабаларыбыз җире белән бәйле. Дүрт гасыр элек дәүләтебез җимерелсә дә, авыр еллар кичерсәк тә, без исән, телебез, мәдәниятебез, язмышыбыз үз кулыбызда. Татар халкы төрле сәбәпләр аркасында шактый ерак араларга сибелеп утырган, халыкның формалашу тарихы катлаулы. Шул катлаулылык халыкның килеп чыгышында, ономастикасында, гореф-гадәтләрендә, йолаларында чагылыш таба. Гореф-гадәт, йола һәм бәйрәмнәребезнең чагылыш тапкан әдәби әсәрләребез безнең тарихыбызның бер гүзәл әдәби мирасы да. Мирас... Ул буыннан-буынга күчеп килә торган байлык. Йола, гореф-гадәт һәм бәйрәмнәребез безнең- рухи мирасыбыз, байлыгыбыз.

Матди байлык ул – фани, бетә торган, вакытлы нәрсә, ә рухи байлык, акыл көче белән хасил булган дөньяга караш, кешеләрнең мөгаләмәсе, гореф-гадәте - мәңгелек. Мирасның иң кадерлесе бербөтен халыкның гомуми җанына сеңеп кала, аның телендә, әдәбиятында, гореф-гадәтендә, буыннан-буынга күчеп килгән йолаларында, бәйрәмнәрендә саклана. Ул мирас буыннан-буынга тарих чылбыры булып үрелеп барсын иде.

Кыскасы, безнең максатыбыз- туган телебезне, тарихыбызны, рухи байлыкларыбызны, гореф-гадәтләребезне өйрәнеп, буыннар арасында ныклы бәйләнеш булдыру, бөек милләт булып яшәвебезне дәвам итү.

Танылган тел белгече, галимебез М. Зәкиев фикере буенча, бүгенге көндә туган тел өлкәсендә татар халкы алдында түбәндәге бурычлар тора: «Милләтне тергезү, саклау һәм үстерүнең хәл ителәсе проблемалары бик күп. Аларны түбәндәге төркемнәргә аерып күрсәтергә мөмкин булыр иде.

1. Милләтнең дәүләтчелеге булу, һәм дәүләти эшләрнең һәр өлкәдә үз исеме белән аталган милләтне саклау һәм үстерүгә юнәлгән булуы.

2. Милләтне саклау аның телен саклауга һәм милли телне тормышның барлык сфераларында киңрәк куллануга турыдан-туры бәйле, чөнки тел бар – милләт бар, тел юк – милләт юк». Милләтне милләт итеп саклый һәм милли мәдәниятне үстерә торган төп корал буларак,иң элек милли телне торгызыр һәм үстерер өчен Татарстан дәүләте ышанычлы чаралар күрә башлый. 1990 нчы елның 30 нчы августында Татарстанның дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителеп, анда татар теле рус теле белән тигез дәрәҗәдәге дәүләт теле итеп игълан ителде.

Финляндиядә нибары мең татар татар яши. Бөтенесе дә татарча сөйләшә.Дәүләт теле түгел бит анда татар теле. Ни өчен? Чөнки гаиләдә татарча сөйләшәләр.Бала дөньяга үзенең теле белән туа, ата-ана шушы телне ачарга тиеш.Аллаһы тәгаләдән бирелгән бурыч.Алар аны үтәргә тиеш. Иң беренчесе,әлбәттә,гаилә.Әгәр гаиләдән адәм баласы туган теле белән икән, аның яшәеше башкача булачак.Икенчесе-дәүләт теле дигән сүз, ул- дәүләт үз халкы шушы телдә сөйләшергә тиешдигән сүз. Әгәр дәүләт шушы телдәхалкы белән сөйләшә икән,ул-дәүләт теле.Әгәр дә дәүләт шул телдә халкы белән сөйләшә алмый икән,димәк. Дәүләт теле нигездә юк. Без бик акрынлап барабыз моңа,җиңел түгел,,дәүләт сөйләшә башләды, акрын гына.әлбәттә, үз телендә, үз халкы белән. Президентның,дәүләт советы рәисенең,башка дәүләт әһелләренең интервьюлары татар телендә матур итеп үткәрелә.Шулай булкач,менә шушы телдәул республикага яңгырый.Моны бит татар да, рус та, башкалар да ишетә.Димә, без инде үзебезнең дәүләт органнарындатдатшушы ук рәвештә эш алып барырга тиешбез. Сессияләребезнең яртысы.әйтик. рус телендә, яртысы татар телендә барса, ул, әлбәттә, татар теленең гамәлләшүе булыр иде.Киләчәктә, әлбәттә, аны, чын мәгьнәсендә, менә шул биеклеккә күтәрергә тиешбез.Безнең татар телендә чыга торган шактый журналларыбыз, кызыклы китапларыбыз бар. Бүгенге көнне, без әйтә алабыз, татар теле үзенең урынын алып килә. Һәм ул юкка гына дөньяның 14 теленең берсе дип саналмый, чөнки татар теле төрки телеләр арасында иң беренче урында тора.Татар телен белгән кеше башка төрекләр белән сөйләшә ала дигән сүз.Шуның өчен ЮНЕСКО аны шушы 14 тел арасына керткән. Һәм без инде бүгенге көндә әйтә алабыз: татар теле киләчәктә төрки халыклар һәм дәүләтләр белән сөйләшү теленә әверелергә мөмкин.

Ана телендә уйлыйбыз, кайгырабыз, шатланабыз.Аның матурлыгына,тирәнлегенә ныграк төшенә барган саен кадерсезләнүен күреп тә җаныбыз әрни. ,,Мин бүген поздно кайтам. Не волнуйтесь, яме?” Бу бүгенге яшьләрнең сөйләшүе. Уйланырлык, әйеме? Кызганыч ки, бүгенге көндә телебез шул дәрәҗәдә руслашкан. Иң гаҗәбе: безнең һәрберебез татар сүзен кушмыйча сөйләшә ала, ә рус сүзе кыстырмыйча татарча аралаша алмый. Арада бер рус кешесе булса, без, татарлар, тизрәк русчага күчәбез, аларга татар телен өйрәнергә мөмкинлекләр тудырмыйбыз.Ә бер татар руслар арасына эләксә? Юк. Алар бер дә арабызда татар бар дип татарча сөйләшергә ашыкмыйлар.

Ана телен бездә кем саклый сон? Билгеле,ана телебезне саклауда безнең,мәктәп укучыларының өлеше зурдан. Чөнки татар теле һәм әдәбиятында ата-бабаларыбызның тарихы, милләт язмышы чагыла. Гомергә татар хатын-кызлары милләт анасы булып саналганнар . Шушы аналар тудырып үстергән мәшһүр татар әдипләребезнең гасырлар аша чынбарлыкны, тормышны, яшәешне күзаллап, язып калдырган әсәрләре әле бүген дә актуальлеген югалтмыйлар, халкыбызга хезмәт итәләр. Ул әсәрләр безне уйланырга мәҗбүр итәләр икән, димәк, алар беркайчан да мәгънәви серләрен югалтмаячаклар, яшь буынга дөрес тәрбия бирүдә үзләренең өлешен кертәчәкләр. Шуның өчен безгә беркайчан да мәктәбебездә татар теле дәресләрен укытуны туктатырга ярамыйхалкының үткән бөек тарихы, бүгенгесе, киләчәге, матур сөйләме һәм эчке дөньясы шушы телдә саклана, шушы тел аша аң-зиһенгә үтеп керә. “Тел ул – милләт язмышы”, - дип юкка гына эйтмэгэннэр.

Бүгенге көндә яшьләрне татар теленә җәлеп итәр өчен бик күп эшләр эшләнелә. Төрле конкурслар,акцияләр еш була. Инде хәзер, татар яшьләрен җәлеп итәр өчен, хәтта татар дискотекалары да ачыла,анда татар эстрадасының танылган җырчылары чыгыш ясый. Ничек кенә булмасын,нинди генә чаралар үткәрелмәсен,кешеләр татар телендә сөйләшүне,аралаашуны туктатмаска тиешләр. Татар телендә һаман да китаплар чыгарылсын, ңырлар яздырылсын,татар телендә сөйләшүчеләр артсын дигән теләктә каласы килә.
Әдәбият
1. .Зәкиев М.З., Н,В,Максимов Татар теле 10-11, 2005

2. ,,Сабантуй” газетасы 15.11. 2003 ,4 бит

3. Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле – Казан, Мәгариф 2003

4. Сәясәтче,галим Индүс Таһировның ,,Балкыш “ тапшыруында Гадилә Нургали белән әңгәмәсе 7.11.2003

Хәсәнов Г.М.

Яр Чаллы шәһәре,

79 нчы лицей-интернаты

Фәнни җитәкче: Сөләйманова Х.Х.
Галимҗан Ибраһимов - халкыбыз тарихында бай әдәби мирас калдырган шәхес. Язучының күпчелек әсәрләре кат-кат басылган. Иҗат мирасы да шактый өйрәнелгән. Аның иҗатын тикшерү, бастыру эшенә Мансур Хәсәнов, Фәнис Исламов, Тәлгать Галиуллин, Фоат Галимуллин, Дания Заһидуллина аеруча зур өлеш керткәннәр. Аларның хезмәтләрендә Г.Ибраһимов иҗаты төрле яклап өйрәнелә: күпкырлы эшчәнлеге, педагогик мирасы, әдәби әсәрләренә бәя бирелә.

Безнең эшнең максаты: Г. Ибраһимов иҗатында романтизмның чагылышын, әсәрләрендә романтик геройларның бирелешен өйрәнү. Шуңа ирешү өчен түбәндәге бурычларны билгеләдек:

Г.Ибраһимовның иҗатын өйрәнгән тәнкыйть мәкаләләрен барлау һәм өйрәнү.

Әдипнең башлангыч чор әсәрләрен уку һәм анализлау, романтик геройларга бәя бирү.

Эшебез керештән, ике бүлектән, йомгак һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Беренче бүлектә Г.Ибраһимов иҗатына күзәтү ясалды. Әдип, эшчәнлегенең беренче адымнарыннан ук, үзен олы язучы итеп күрсәтә. Башлангыч чор әсәрләреннән үк кеше яшәешенең мәгънәсен тормышның үзендә, яшәеш күренешләрендә эзли башлый. Кешене табигатьнең аерылгысыз өлеше рәвешендә күз алдына китерү, табигыйлеккә дан җырлау бигрәк тә аның “Яз башы”, “Сөю-сәгадәт”, “Яшь йөрәкләр” һәм “Табигать балалары” дигән әсәрләрендә чагылыш таба. Г.Ибраһимов өчен кеше үзенең хисләре, теләк омтылышлары белән табигать баласы. Г.Ибраһимовның 1917 елга кадәрге әдәби иҗаты әдәбият белемендә икегә бүлеп карала. Беренчесе 1907 – 1912 елларны эченә ала . Бу чорда язучы үзенең иҗат принциплары буенча романтик юнәлештә үсә. Аның иҗатына романтик рәвештә гаделсезлеккә каршы чыгу, ирек теләү хас. Әдипнең ул елларда язган “Яз башы”, “Диңгездә”, “Сөю сәгадәт”, “Уты сүнгән җәһәннәм” кебек хикәяләрендә реаль тормыш белән килешмәүче шәхес образлары бирелә. Реаль тормышка алар романтик хыял дөньясын, матурлык һәм мәхәббәтне каршы куялар.

Г. Ибраһимов әдәби иҗатында икенче чор 1912 нче ел ахырыннан башлана. Бу чорда язучының иҗаты реалистик элементларның ныгуы белән аерылып тора. Язучы хәзер үзенең әсәрләрендә социаль мәсьәләләрне күтәрә башлый, “тормыш төбендә” яшәүчеләрнең образларын сурәтләүгә борылыш ясый. “ Карт ялчы”, “Көтүчеләр” хикәяләре – шуның ачык мисаллары.

Эшебезнең икенче бүлеген “Г.Ибраһимов - романтизм тарафдары” дип атадык.

Романтизм татар халкының рухи үсешендә зур роль уйный. Иҗат методы буларак аның төп сыйфатларыннан берсе гадәти булмаган кеше образларын тудырудан гыйбарәт. Романтик герой башкалардан үзенең фикер-карашлары белән аерыла. Г.Ибраһимовның романтизмы - татар әдәбиятында алга таба ясалган җитди үсеш. Ул тормышны үзгәртеп кору кирәклеген күтәреп чыга, рухи һәм физик матурлыкка омтылышны чагылдыра. “Г. Ибраһимов көчле характерлы образлар тудыра, аларны иске тормыш тәртипләренә каршы куя. Аның каһарманнары яңача яшәүгә, иреккә омтылалар,1”- дип язган М.Хәсәнов үзенең “Язучы, галим, көрәшче” мәкаләсендә.

Без Г.Ибраһимовның 1917 нче елга кадәрге иҗатын күздән кичердек, әсәрләрен укып чыктык. Әдипнең Октябрьгә кадәрге иҗатында кырыс чынбарлык шартларындагы кешеләрнең язмышы өчен борчылу күзгә бәрелеп тора. Андый кешеләрне явызлык һөҗүменнән, җәбереннән аралап, коткарып калу юлын эзләгәндә, автор мәгърифәтне, сәнгатьне һәм мәхәббәтне идеаллаштыру ягына китә. Галимҗан Ибраһимов хакыйкать һәм ирек өчен көрәшкә ашкынучыларны, кол булып яшәргә теләмәүчеләрне үз әсәрләренең уңай геройлары итә.

Тик әдипнең уңай геройлары да авыр язмыш кичерергә дучар булалар. «Яшь йөрәкләр» романының төп геройларыннан, мәсәлән, Зыя һәм Мәрьям үзләренең рухи ирекләре өчен, шуның бер күренеше булган тигез мәхәббәтләре өчен, борынгыдан калган тәртипләргә, ата-аналарының иске гадәтләренә каршы көрәшергә телиләр. Ләкин максатларына ирешә алмыйлар, кызганычлы рәвештә һәлак булалар, чөнки алар һаман да үзенең өстенлеген сакларга тырышкан иске тормыш белән көрәштә көчсезләр әле. Алар хыял иткән Бәхет һәм Азатлык патшалыгы да куе томан эчендә. Аны күрү өчен башка караш һәм аңа ирешү өчен кыюлык, батырлык һәм тәвәккәллек кирәк.

Без түбәндәге нәтиҗәләргә килдек: авторның башлангыч чор иҗатына караган әсәрләрен күздән кичергәннән соң, Г. Ибраһимов иҗатында әдәби иҗатның романтик тибы һәм романтик методына хас билгеләр тулы булып ачылып китте, дия алабыз. Болар:

1.Чынбарлыкка каршы куелган матурлык идеалын эзләү, мәхәббәтне, табигатьне һәм шуларга табынган шәхес иреген идеаллаштыру (“Сөю-сәгадәт”, «Яшь йөрәкләр», “Яз башы” ).

2.Иҗтимагый тирәлектән читтәрәк торган гадәттән тыш герой образы бирелү. (“Көтүчеләр”, “Карт ялчы”)

3Әсәрләрдә артык дәрәҗәдә кискенләштерелгән ситуацияләрне, хәлләрне бирү. (“Яшь йөрәкләр”)

4.Шәхеснең эчке дөньясына аеруча игътибар итү, психологизм һәм лиризм элементларының көчәюе. (“Уты сүнгән җәһәннәм”)

Г.Ибраһимов иҗатында күзәтелгән Романтизмның бу билгеләрен саф көенчә дә, реализм белән аралашкан төстә дә табарга мөмкин. Романтизм реализмдагы эмоциональлекне, психологизмны көчәйтә. Бу шулай ук романтизмнан реализмга күчүнең иң характерлы бер мисалы булып тора дисәк тә, ялгыш булмастыр. Без язучының әсәрләрен конкрет анализлау җирлегендә тулырак итеп ачарга, аңа бөтенлек бирергә тырыштык. Г. Ибраһимов иҗатында, бигрәк тә “Көтүчеләр”, “Карт ялчы”, «Яшь йөрәкләр» романында, романтизм белән реализмның якынлашуы нык сизелә, ягъни әсәрләрдә романтизм һәм реализм янәшә яшиләр. Без Г. Ибраһимовның иҗат методына геройлар, аларның характерлары, үзара мөнәсәбәтләре һәм язмышлары аша якын килергә тырыштык.

Галимҗан Ибраһимовның иҗат юлы татар әдәбияты тарихында аерым урын тота. Язучының әдәби мирасы гаять зур әһәмияткә ия. Аның романтик һәм реалистик әсәрләре аша яңа буыннар татар халкы тарихындагы сәхифәләрне өйрәнәләр. Шул ук вакытта аның әсәрләрендәге геройларның характеры бөтен кеше өчен кызыклылар, теләсә кайсы милләт укучыларына аңлаешлы һәм якыннар.

Әдәбият

Гыйләҗев Т.Ш.Галимҗан Ибраһимов.//Т.Гыйләҗев. Казан, Мәгариф,2007, 44б

Заһидуллина Д.Ф. “Яшь йөрәкләр” романында милли фәлсәфә. // Мәгариф, 2007, №3, 8- 12 б.

Исмәгыйлева С. “Яшь йөрәкләр”// Мәгариф. – 1997, №3, 18 - 21б.

Халит Г. Кешегә һәм чынлыкка мәхәббәт белән.\\ Г.Халит – Казан: тат.кит.нәшр., 1975, 235б.

Хабетдинов А. Г.Ибраһимов – татар баганасы.// Идел, 2001, №4, 2-3 б.

Хәмидуллин Л. Иске чаршауларны алып ташлыйк.// Казан утлары., 1998, №3, 177 – 184 б.

Хәсәнов М.,Галимҗан Ибраһимов. //Татар әдәбияты тарихы.3 т.- Казан, Тат.кит.нәшр., 1986,338 б.

Хәсәнов М. Язучы, галим, көрәшче. // Мирас, 2003, №4, 129 б.