Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| § 69. ЖІКТЕУ ЕСІМДІКТЕРІ
Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар деген сөздер жатады. Жіктеу есім-діктері сан жағынан аз болғанымен, қызметі жағынан есімдіктердің ішіндегі аса жиі қолданылатын тобы. Жіктеу есімдіктері үнемі жақтьіқ үғыммсн байланьіс-ты келеді. Сол себептен олар ылғи адаммсн байланыс-ты, демек, сөйлеуші, тындаушы және бөгде кісі деген үғымдармен байланьістьі колданьілады. Жіктеу есімдігінін. III жағы, әдетте, сілтеу есімдігі-ыеи ортақ болып келеді. Қазак тіліндегі жіктеу есімді-гініи III жағы делініп есептелетін ол деген сөз кейде жік-теу ссімдігінің III жағы ретінде жұмсалады (мысалы: ол айтты, ол келді, ол — студент), кейде сілтеу есімдігі ретінде жүмсалады (мысалы: ол кезде, ол кісі, ол кітап-ша... т. б ) Жіктеу ееімдіктерініц белгілі бір жактьі нактьілы етіп көрсетуі әрқашан сөйлеуші адаммен (I жақпен) ты-гыз байланысты болады, демек, сөйлеушінің өзге адам-дарға (тындаушыға, басқа бөгде кісіге) катынасы кай дәрежеде болатындьіғына орай және соған лайьіқты анықталып отырыладьі. Мысальі, екі кісі өзара әңгіме-лесіп отыратын жағдайда олардың қайсысы сөйлеуіне байланысты жақтық ұғым да ауьісып отырады. Яғни сейлеуші адам колданьілатын «мен» (I ж ақ), екінші адам сөйлегенде «сен» (II жак) больіп кетеді, керісін-иіе, алғашкы тыңдаушы екінші кісі қолданған «сен» (екінші жак) деген ұғьш ауысьіп бірінші ж аққа («мен.»-ге) айналады. Мысалы, Ә. Әбішевтің «Достық пен ма-хаббат» пьесасынан Нұрлан мен Темірдің сөздерін алып қарайық: с м і р. Ағатай дейтін сен кім едің? ұ р л а н. Мен — өз бауырыңыз, Нүрлан Тайманов дейтін партизан. е м і p. А, Нүрлан Тайманов сен бе едің? Осында, ең алдымен, Темір сөйлегенде II жақ — тын-даушы «сен» болып тұрған Нүрлан, өзі сейлеген кезде I жақ — сөйлеуші «мен» (Темір) II жақ — тыңдаушы «сен» дәрежесіне ауысады. Есімдіктердің де септеу жүйесі басқа есімдермен не-гізінде бір ізді болғанымен, олардын әр тобына тән кей-бір ерекшеліктері де жок емес. Мысалы, жіктеу есімдік-терінің жекеше түрлері төмендегіше септеледі:
210 211
Бұл үлгіден, басқа есімдерге қарағанда, жіктеу есім-діктерінің ерекшелеу септелетіні керінеді. Бірақ бұл ерекшелік олардың көпше түрлерінде және сіз деген есімдіктерде кездеспейді, соңғылар (сіз, біз, сендер, сіз-дер) септеу жағынан басқа есімдерге ұқсас келеді. Мьі-салы: бастауыш болып, мені, маған есімдіктері толыктауыш бо-льш, менің есімдігі аныктауыш болып, сенбісің? есімдігі баяндауыш болып тұр. Бірак, сөнте түра, жіктеу есім-діктері өздігінен атау түрінде тұрып ешқашан да пы-сьіқтауыш болып қызмет атқармайды. Сол сиякты, жік-теу есімдіктерінің атау формада анықтауыш болуы — үйреншікті құбылыс. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|