Сұрау есімдіктерініц септелу ерекшелігі

Басқа сүрау есімдіктері тәуелденбейді. Сұрау есім-діктерінің бәрі көпше түрде өзгермейді, тек кім? не? не~ иіе? дегендер ғана көптеледі, мысалы: кім — кімдер,

мен	кіммін	біз кімбіз (біздер кімдерміз)
сен	КІМСІҢ	сендер кім (дер) — сіндер
C I3	K1MC13	сіздер	кім (дер)— сіздер
ол	K1M	олар	кімдер т. б.

Сұрау есімдіктері я бүтіндей, я жартылай езгерсе де сөйлемде негізінде сүрау мағынасын тудырады, мысалы;

кім айтар қазір бізді көіипелі ел деп? Кім айтар өмір бойы көіикен ел деп? (Т. Жароков).

Сұрау есімдіктерінің кейбіреулері косарланып та қолданыладьі, ондайда есімдіктер саралау, жекелеу ма-ғынасын білдіреді, мысальі: Сіздің үйгв кім келді? Сіз-дің үйге кім-кім келді? Қайсың келдің? Қай-цайсың

Сөйлемнің жалпы мағыналық ерекшелігіне және қол-данылу өзгешелігіне қарай сұрау есімдіктері кейде сұ-рау мағынасын бермейді. Мысальі: Ырысты, еркін, азат елім ңандай! Қең байтаң, кең дәулетті жерім қандай! Өлкемнің оңы — мақта, солы — қырман, Бітетін біздің жерге егін цандай! (I. Жансүгіров) дегендегі қандай сөздері сұрау емес, адамның көңіл күйіне қарай экспрес-сивтік мағына беріп тұр. Шартты бағыныңқылы сабақ-тас құрмалас сөйлемдерде де сұрау есімдіктері қатыс-тық мағына береді, демек, бағыньіңқы сөйлемде сұрау есімдігі қолданылса, басыңқы сөйлемде сілтеу есімдігі қолданылады және бағыныңқыдағы сұрау есімдігі қай тұлғада тұрса, басыңкыдағы сілтеу есімдігі сол тұлғада тұрады:

Орын жағынан сұрау есімдіктері тікелей баяндауьіш-қа тете тұрады, өйткені білуді мақсат етіп, сұрау қой-ған кісі сұраульі сөзге жауап беруші адамньің назарын аудара айтадьі. Осьілай септеліп те, тәуелденіп те, жік-теліп те қолданылатьін болғандықтан, сұрау есімдігі сөйлемнің барлық мүшелері ретінде де қызмет атка-радьі.

Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жа-

тады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өз-

Қолданылады. Мысальі: Ж ас екенің рас, бірақ алғашңы

кезде өзім көмектесіп, қамқорың боламын ғой (С. Қө-беев); Өзің жүрген жақтан өзің тауып келген жол бар ма? (М. Әуезов); Базарәлі өзі ере шығып, жақсы қсібаң-пен ырза қоіи айтысып, ез көзішие барлық топты аттан-дырып салды (М. Әуезов); Өзіміз үшін өмір ңұрып жат-қанда, Күләнданың әлдецашан бузылған моласын қи-майсың ба? (С. Ерубаев).

Өздік есімдіктің тәуелдеулі формада қолданылуьінда мынадай екі түрлі ерекшелік бар:

23. 
    Жіктеу есімдіктері кабаттасып та (тіркесіп те), кабаттаспай да қолданьілады. Онық бер жағьінда, өздік есімдік тәуелдіктің қай жагында тұрса, кабаттасатын жіктеу есімдігі де сол жақта колданьілады, мысальі:
    

өзім — мен өзім; өзің — сен өзің; әзіңіз — сіз өзіңіз; взі — ол өзі; өзіміз — біз өзіміз (ездеріміз, біздер өзде-ріміз); өздерің — сендер өздерің; өздеріңіз — сіздер өз-деріңіз; өздері — олар ездері.

0. 
   Тәуелдеулі өздік есімдік сөйлемде бастауыш бол-са, ж ақ жағынан жіктік жалғаудьі тікелей өзіне бағын-дырады (қиьістырады, жақтастырады). демек, бастауыіи болатьтн өздік есімдік тәуелдіктін кай жағыида тұрса, баяндауьіш та жіктіктің сол жағьінда тұрады, ал тәуел-деулі зат есімдерде ондай қасиет жоқ, мысалы:
   

өзім келдім	(жақтасады)	—жолдасым келді (жақтас-
өзің келдің	—«—	пайдьі)
өзіңіз келдіңіз —«—		— жолдасың келді —«—-
өзіміз келдік —«—		—- жолдасыңыз келді	—<г—
өзі келді —«—		— жолдасымыз келді	—<г—

— жолдасы келді —«—

Тәуелдеулі өздік есімдік тәуелдеулі зат есімше сеп-теледі, мьісалы:

Атау өзім — әкем

Ілік өзімнің — әкемнің

Барыс өзіме — әкеме
Табьіс өзімді — әкемді
Жатьіс езімде —- зкемде
Шығыс өзімнен — әкемнен
Көмектес өзіммен — әкеммен

Өздік есімдіктің көнеленген кепбір жалаң және қосар-ланған түрі баска категорияға көшкен, мысалы, өзге, өз-геіие дегендер сын есім категорнясыяа ауысадьі. Мысалы: Абай мынадай өзгеше іиалға бірталай аңырып, ңсійран

қап түрып зорға аңғарды (М. Әуезов); Өзге денемнен айрылып, қүр өзім ғана ңалғсіндсій (Ғ. Мүсірепов). Мұн-дай сөздер, үнемі анықтауьіш болып кызмет атқарады да, формальдық жағынан шьірай жүрнақтарын да ка-бьілдайдьі (өзге адам — өзгелеу, езгерек; әзгеше адам — өзгеіиелеу, өзгеш ерек); сол сияқты өзді-өзі, өзімен-взі, ез-өзінен деген қосарланған түрлері, езімше, өзіңізіис, езіңше, өзініие, вздерініие, өздігінен сияқты көнеленген жалан (туындьі) түрлері үстеу категориясына көшкен. Мьісалы: Екі есікті бітесе, түніиығып өрт өзінен-өзі өше-ді (Ғ. Мұстафин); Бәрі өзінен-өзі туса, өзінен-өзі болса, жүрт тып-тыныш жатпас вді? (Ғ. Мүсірепов); Қалың ағаіи жапырағы, Сыбырласып өзді-взі (Абай); Бала өз-дігінен біліп, дәйім әдет қылып кету үіиін, алдын ала ар-наулы жаттығу жүмыстарын жүргізу керек (С. Көбеев).

Өздік есімдіктің тәуелдеулі түрі сөйлемніц барлық мүшесі де бола алады. Бірақ бастауьіш есімшеден бол-са, өздік есімдіктен болған баяндауыш бастауышпен жақтаспайды, алдындағы жіктеу есімдігінен болғаи қо-салқьі анықтауышпен қиысады, мысальі:

Бүл жүмысты істеген кісі мен өзіммін, (менмін)


кісі сен өзіңсіц (сенсіц)
кісі ол әзі (ол) т. б.
Өздік есімдік зат есімнен бүрын айтылғанда, ілік жалғаулары түсіріліп қолданылып, үнемі аныктауыштық қызмет атқарадьі. Мысалы: өз (өзімнің) кітабым, өз (взіңнің) кітабың), өз (езіңіздің) кітабыңыз, өз (өзінің) кітабы т. б.

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: