Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялык. бөл-шектері жок, демек, казіргі кезде морфологиялық ж:ағы-нан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге болмайтыидай етістік формалары аталады Мысалы: аз, ал, айт, алда, арба, ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, байла, баста, бақырай, де, ез, ер, ес, жет, жала, жьіла, же, оісел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір, илсін, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, үқ, шал, шай, шаіи т. б.

Бірак, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түбірі де та-рихи дамып отыратындықтам, олардын қатары да бірте-бірте толығып, көбейіп отырған, сол себептен түбір етіс-тіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз есебінде жүмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын ажыратуға болмайтындай болып кеткен сөздер бар. Мысалы, жоғарыдағы етістіктердің ішінен: айт (ай+

0. 
   т), алда (ал + да), байла (бай+ ла, бау+лсі), б а қ ы р а й (бақ+ы рай), жыла (йығ + л а ), баста (бас + та) дегендер-ді, сондай-ақ тоңта (тоқ+ та), тоңыра (тоқ + ыра), болыс (бол + ыс), сөйле (сөз + ле), тула (ту+ ла, шегін (шек+
   

0. 
   ін), іиегер (ш ек+ер) т. т. тәрізді қазіргі шақта түбір
   

саналып жүрген етістіктерді алсак, жақша ішінде керсе-тілгендей, әуелгі түбір сөздер мен жұрнақтардан кейбі-реулері деформаланбай-ақ, кейбіреулері деформаладып бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен. Дәл осы СНЯК.ТЫ, әр алуан өзгерістердің нәтижесінде бүрын бел-шектенетін, қазір бөлшектенбейтін омоиим етістіктер пай~ да болған. Мысалы: су жылы-ды және жылы су; бала тоң-ды және тоң к,атты дегендердегі сияқты әрі етістік эрі ссім болатын түбірлер ғана емес, әрі етістіктің, әрі есімшн, жүрнағы болатын косымшаларда — осындай ра-му зандарына лайық қалыптасқан формалар. Ал түрегел (тұра кел), әкел (алып кел), әпер (алып бер), әкет (алып кет), өйт (олай ет), сөйт (солай ет) тәрізді бірігу-дек кұралған түбір етістіктер де, әриие, жоғарыда айтыл-ған кағидалардың бір айғағы екені шексіз. Осыларға орай банырғы түбір етістіктерді түпкі я негізгі түбір жә-не кенеленген түбір деп шартты түрде белуге де болады.

Сонымеғі, қазіргі тіліміздегі етістік түбірі неше килы формалар (есімше, кесемше, рай, етіс, шак т. б.) тудыра-тын косымшалардың барлығын алып тастағанда, сақта-латын, яғни, әрі қарай тағы да бөлшектеуге болмайтын я келмейтін түпкі белшек болады. Мысалы: берчл-ген; бер-іл-се, бер-гіз-дір-т-іп-ті, бер-гіз-іл-іп-ті... деген формалар-дыц бәріне де ортақ түпкі белшек бер белшегі түбір сана-лады. Сол сияқты, сөйле-ді-м; сөйле-т-тім; сөйле-т-тір-ді-м; сөйле-с-тір-ді-ң-дер; сөйле-ген... тәрізді формалардың түпкі түбірі—- сөйле сөзі болады. Бүл сөздщ төркіні — сөз+ле екені аян бола тұрса да, көнеленіп қалыптасқан сөйле түбірін сөй + ле дегек белшектерге саралау қисын-сыз, ейткені, қазіргі тілімізде сөй деген сез атымен жоқ. Ендеше, осы сияқтанған, әбден тұтасып бір түлға болып қалыптасқан формалар (мысалы: үйықта — үйщы, бо-лыс — бол т. т.) түбір сөз саналады жәие түбір сөз ре-тінде қабылданылуға тиіс.

Тіліміздегі осындай түбір етістіктер екінші ж ақтарап-Ка тікелей бұйыру я тілек айту мағынасын (сен оқы; сен сөйле...) білдіріп, бұйрык (императив) я тілек (оптатив) Рай формасымен түрлес те, орайлас та болатындыктан, грамматикада бүйрық-тілек (императив — оптатив) ра-чьіныц жекеше турінің екінші жағыныц формасы санала-ДЫ- Бірақ бұл түбір лұғат жеке-дара сөз ретінде санал-ғаньімеи, сейлеу тілінде басқа қызметте (функцияда) ^Ұмсалмайды, тек айт-айттсіп, жүр-жүрлеп, оқьі-оңы-ла« - деген тәрізді қайталама түрде ғана (күшейту

үшін) қолданылады. Осы ерекшелік етістік түбірін есім түбірлерін басқаша етіп, ерекшелеидіріп тұрады, өйтке-ні тіліміздегі есім түбірлері атау түрінде жеке-дара тұ-рып та кділы-қилы қызмет атқара береді. («Етістіктің негізгі және онын, грамматикалық сипаты» деген тақы-рыпты қараңыз).

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: