Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -дай (-дей)
- «екен, еді, бол»
- -атын (-етін, -йтын, -йтін)
- -агын (-етін), -йтын (-йтін)
| Есімшенің өткен шақ түрі етістік негізіне -ған (-ген -кан, -кен) жүрнағы мен -атын (-етін) жұрнағы жалға-ну арқылы жасалады.
а) -ған жұрнағы арқылы жасалған форма, сөйлемніц кай орнында калай түрлендіріліп жұмсалса да және құ-рылымы ж алаң я күрделі түрде колданылса да, дәйім өткен шақ мәнін білдіреді Мысалы: Мен ол кісіні талай көргенмін, талай әңгімелескенмін; Ж азылған хат, оқыл-ған кітап көп-ақ, бірақ солардың бәрі де есте қалмаған екен; Қөп жасаған білмейді, көп көрген біледі; Жылтьі-рағанның бәрі алтьін бола бермейді т. б. Бұл мысалдар-да, түрленіп те, түрленбей де қолданылуына қарай, өт-кен шақ есімшеден болған бастауыштар да, анықтауыш-тар да, баяндауыштар да бар, бірақ солардыц бәрінеп де өткен шак мәні аңғарылады. Бұл форма косарланып та жұмсала береді. Мысалы: кврген-білген, келген-кеткен, көрмеген-білмеген т. б. Өткен шақ есімшеден мынадай жұрнақтар арқылы туыцды сөздер жасалады: -ша, -ше: алғанша, келгениіе, айтқаніиа, кеткениіс... -дык, -дік (-тық, -тік): оқығандық, білгендік, көр-гендік, көрмегендік, жазғандықтан т. б. -дай (-дей): айтқандай, білгендей, көргендей... -сы (-сі): оқығансы, білгенсі, көргенсі, айтқансы... с к е р т у : -аған (-еген) қосымшасы қазак тілінде Шактық мәннен айырылып, сын есім тудыратын жұр-иақка айналып кеткен (алаған, береген, жатаған, қа-6аған, сүзеген, тебеген, ңашаған т. б.). 300 301 Әдетте, өткен шак есімше формасына «екен, еді, бол» көмекші етістіктері, «білем, шығар» (модаль) сөздері және «тәрізді, сияқты, секілді» шылаулары тіркесіп аса жиі колданылады. Бұл дәнекерлердің әрқайсысы есім-шеге өзінше әр қилы қосымша модальдік ренк, шақтық мән үстейді. Мысальг Үйықтаған боло қалды; кслген екен; айтңан еді; барған шығар; естіген білем т. б. ә) -атын (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы аркылы жаса-латын есімшенік қай мезгілді білдіруі контекске байла-нысты, өйткені оның қай шакты білдіруі айналасындағы сөздерге қарай ауысып отырады. Бірак бұл форада, әдет-те, бұрынғы я ертерек кезде болған амал-әрекетті ка-зіргідей етіп, қалтқысыз сенерліктей етіп көрсету үшін кебірек қолданылады да, осы шақ пен келер шақта бо-латын әрекетті білдіру үшін сирек жүмсалады. Оның бұл ауыспалы сипаты жүрнақтың күрделілігінен туған сияқты, мысалы, еткен шақтық мән жұрнактын қүра-мындағы әуелгі -ған (тұр+ган) белшегінен тнген енші болса, осы шақтық мән әуелгі -а (-е, -й) жүрнағы мен тұр етістігінен қалған болса керек. Ал -атын жүрнағы-ның келер шақтық мәні (баратын жүмысым бар; жөнел-тетін жолауіиыларым бар) сөз тіркестерінің аукымьтнан пайда болатын ерекшелік тәрізді. Мысалы: біздср уа-қыт-уақыт жиналатынбыз да, әлеуметтік жай, әдебиет мәселелері жөнінде пікір алысатынбыз, тіпті, кейде қат-ты таласатынбыз... сияқты тексте, әрине, еткен бір кез-дерде болған іс-әрекет жайында сез болып отырғаны айкын. Сонымен қатар, ол формадан еткен уакыттарда болған іс-әрекет бір жолғы қүбылыс емес, үнемі болып отырған, әдетке айналған, дағдылы машық болған амал-эрекет екені де бағдарланады. Осыдан бұл форманың, контекстке карай, бірде осы шақ, бірде келер шақ мә-нін білдіру касиеті калыптаскан. Өйткені Қолым тимей-ді, күнделікті істейтін ісім, атап айтқанда, беретік саба-ғым, үй-үйге кіріп, газеттен оқитын хабарым, арнай өт-кізетін әңгімелерім бар деген сияқты текстен. әрнне, дағдылы, үздік-создық тындырылып отыруға тиісті іс-әрекет аңғарылады. Ал ол баратынға ұқсайды, баратын сияқты дегендерді барғанға уқсайды, барған шығар тә-різді тіркестермен салғастырсақ, олардың алғашқылз-рынан келер ш ақ нышаны, соңғыларынан еткен шақ мә-ні айқын аңғарылады Сондай-ак, баратындай, келетін-дей дегендерді барарлықтай, келерліктей формалары-мен салыстырсақ, бүл мағьша онан да айқындала түсе- ді. Сонымен, -агын (-етін), -йтын (-йтін) формалы есім-діе өткен кезде болған іс-әрекетті шүбәсыз етіп сурет-геу үшін кебірек қолданылса да, әредік күнделікті әдет-ке айналып істеле беретін қазіргі істі де, болашақта істелуге тиісті істі білдіру үшін де жұмсалады. Баратын сияқты, баратын болар, баратын білем, ба-ратын болып отыр, баратын еді деген тіркестерден -атын формалы есімшеніц мағынасына тіркескен дәнекерлер зркасында әр түрлі күмәндылық, айғақтылык, болжал-дық тәрізді реңктер жамалады. Есімшенің осы шак түрі, жоғарыда айтылғандай, контекске қарай -атын (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы ар-қылы жасалады. Бірақ бұл осы шақтың мағынасы сей-лесіп отырған кезді дәл атамайды,— дағдыға, әдетке айналған, үйреншікті болған, жалпы жүзеге асып оты-ратын я істеліп жататын әрекетті білдіреді. Осы себеп-тен бұл форма жалпы осы ш ақ есімшесі деп аталады. Мысалы, Сенің алғаның да, алатының да, аларың да ылғи алғыс дегендегі алғаның — өткен шақ, алаты-ның — осы шақ, аларың — келер шақ екені күмәнсыз. Дегенмен, есімшенің осы шағының мағынасы да, қыз-ыеті де сол есімшелердің езге шақ формаларымен, етіс-тіктің өзге формаларымен үнемі қарым-қатынасқа түсу, олармен тығыз байланысу нэтижесінде қалыптас-қанын ескерген жен. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|