Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

ә) -мақ (-мек...) жұрнағы арқылы жасалатыи есімше амал-әрекеттің алдағы уақытта жүзеге асуы анық, айкын (сенімді) екенін білдіреді. Мысалы: Тоты қүс түсті көбе-лек, жаз сайларда гулемек, Бәйшеиіек солмақ, күйре-мек. Олар осында келмек, біз оларды күтпекпіз т. б.

Бұл есімшеге -шы (-ші) формасы қосылып та жұмсала береді. Ондайда есімше амал-әрекетті білдірмегенімен, жүзеге асу үмітін нығайта, күшейте түседі (мен айтпац-шымын; олар жүрмекші). -мақ (-мек) формалы есімше әредік қана септеліп, тәуелденіп жүмсалғаны болмаса, негізінде аз түрленеді (Алмақтың бермегі болады).

0. 
   с к е р т у : 1. -мақ (-мек...) формасы арқылы туған есімшелерден зат есімге айналып кегкен сөздер аса көп (қуймақ, піспек. ілмек, шақпақ, соқпақ, қыспаң т. б.)-
   

0. 
   Қазіргі қазақ тіліндегі -у (алу, жазу), -ушы (сөй-леуші, өтінуші), -аған (-еген), -ашақ (келешек, бола•
   

§ 95. КӨСЕМШЕЛЕР

Етістік негіздерінен арнаулы қосымшалар арқылы жасалып, тиісті дәрежеде шақтық, модальдік және бас-ка мәндерді білдіретін ерекше формалар көсемшелер категориясы деп атал ад ы ^

Көсемшелер етістіктің' жалаң және күрделі негіздері-не, қимыл атауларына, есімшелерге, рай формаларына, көсемшелердің өздеріне басқа ешбір дәнекерсіз-ақ еркін тіркесіп, олардың белгілерін, сипаттарын білдіреді де, сөйлемде көбінесе динамикалы адвербиал (етістіктен болған пысықтауыш) болып қызмет аткарады. Көсемше-лердің осы касиеті оларды етістіктің өзге формаларыиан (категорияларынан) ерекшелендіріп отыратын негізгі жалпы грамматикалық (категориялық) сипаты болады. Мысалы: Ол күліп сөйледі; күле сөйледі; күліп ( күле) •сөйлесті; күле (күліп) сөйлескенше; күліп. (күле) сөй-лескендей; күліп (күле) сөйлесе ме екен; күле сөйлесіп отырды т. б.

Мұнымен қатар, көсемшелердің барлық түрлері де бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы бола береді, бірақ олардын ішінен тек жіктелетін түрлері (-ы п , -іп , -п; -а, -е, -й) ғана басыцқы сөйлемнің баяндауышы болады. Мы-салы: Ж аңбыр жауып, жер көгерді; біз келмей, сен ор-ныңнан қозғалма; Күн суытңалы, үй де суыды; Сен кел-гениіе, біз үйде боламыз; Біз бүл кітапты оцыппыз; Қазір-үйге қайтамыз т. б. '

Көсемшелер жеке-дара сөз есебінде қолданылмайды, Морфологиялық жағынан түрленбейді, демек, көптік, тә-Уелдік, септік қосымшалары қосылмайды, тек әредік ка-на жіктеледі, пысықтауыш және баяндауыш қана бола-Ды. Көсемшелер тек етістік негіздерімен, олардан өрбіген етістік формаларымен ғана тіркесетіндіктен, субстантив-тік, адъективтік қызмет атқармайды, тек пысықтауыш, баяндауыш болады және күрделі етістік компоненттерініц Күрамында негізгі я жетекші сыңар есебінде кызмет етеді.

Осыған орай, көсемшелердің әбден қалыптасқан дагдылы кызметі етістіктің белгісін білдіру болады. Рас, үстеулер де етістіктің белгісін білдіреді, бірақ үстеулер ол белгіні сөздін лексикалық семантикасы (ертең, бүгін, кеиіе, бу~ рын, кейін, соңыра,...) арқылы білдірсе, көсемшелер ол үшін ездерінің қосымшаларын дәнекер етеді жэне көсем-шелердің осы семантикасында сәл де болса, шақтық мән

0. 
   онын иышанасы болады. Қесемшенін шақтык қасиеті оның пысыктауыштық қызметінде көмескі де болуы мүм-кін, бірақ баяндауыш болғанда, шактык мәні айқын кө-рінеді. Мысалы: мен барып сөйлесейін; мен бара сөй-лесейін; мен баратынмын деген сөйлемдердегі бар етіс-тігінен туган көсемшелердің мағыналарын салыстырып
   

керіңіздер.
Сонымен, кесемшенін жалпы грамматикалық (кате-гориялык) кызметі етістік айналасына байлаулы болса, мағынасы етістікке катысты белгімен байланысты бо-лады. Осы себептен де көсемшелер етістіктің негізгі бір

категориясы саналады. -

Бұл категорияның арнаулы формалары бар. Олар
мыиалар: 1) -ып, -іп, -п; 2) -а, -е; -й (бұл екеуі жіктеле-леді); 3) -ғалы, -гелі, -қалы, -келі; 4) -ғанша, -генше,

0. 
   қанша; -кенше (бұлар жіктелмейді).
   
   23. 
       оғарыда айтылған ерекшеліктеріне орай, шакқа катысына қарай, кесемшелерге темендегідей қысқаша сипаттама беріледі.
       

23. 
    Өткен шақ көсемше етістік негізіне -ып (-іп, -п),
    
0. 
   ғалы (-гелі, -қалы, -келі), -ғанша (-генше, -қанша, кен-ше) жүрнақтары жалғану арқылы жасалады.
   

Өткен шақ көсемшенің бірінші түрінің мағынасы да, кызметі де орасан кеп. Олардың кейбір негізгі сыр-си-пат^ары мынадай:

Б^л форма дара түрде де (айтып; көріп), қайталанып та (айтып-айтып, көріп-көріп), қосарланып та (келіп-ке-тіп, көріп-біліп), бірінен соң бірі тізіліп те (мен бәрін көріп, біліп, түсініп, байыптап &аырмын), аналктика-лық етістіктің жетекші компоненттері ретінде де (айтып жібер; сүрініп кетіп жүрме) және жіктеліп те (айтыппын; көріпсің) жүмсала беред^ Осындай ситуацияларда кө-семше, біріншіден, сөйлемде амалдың белгіеін, бейнесін, мезгілін, тәсілін, себебін жәие баска сипатын білдіретін дара я күрделі пысықтауыш болады (мысалы: Мен ин-ститутқа оқуды аңсап келіп түстім; Ол мектепті жумыс істей жүріп бітірді; Олар кино көрейін деп. кетті; Ad-

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: