Идиомаланған түрақты тіркестер: қйс пен көздің ара сында, аяқ астынан, түн баласында, қаннен қаперсіз елден ала бөтен, томаға түйьщ, қүлан таза т. б.
§ 100. ҮСТЕУЛЕРДІҢ МАҒЫНАЛАРЫ
Үстеулердін мағыналары да түрлі-түрлі болады Кей бір үстеу сездер, сөилемде колданылу ерекшелігіне Kf pan, әлденеше мағынаны білдіреді. Мысалы, Ол сон
ғана әнін тоқтатып, көпке қарады (М. Әуезов); Сен сон-
да барып қон да, ертең осында қайтып кел (С. Мұқанов) деген сөйлемдердіц екеуінде де кездесетін сонда деген үстеу — бір ғана сөз. Бірақ осы үстеу алғашкы сөйлем-де мезгілдік мағынаны білдірсе, екінші сеилемде мекен-дік мағынаны білдіріп тұр. Ол сөз алғашқы сөйлемде қашан? екінші сөйлемде қайда? деген сұрауға жауап бе-реді.
Сол сияқты, Ол өлең былай шығарылды (С. Мүка-
нов), Сен ана ағашты былай лақтьірып таста (Ғ. Мұста-фин) деген сөйлемдердегі былай дегеи сөздің де мағы-насы бірдей емес. Бірінші сөйлемдегі былай қимылдың сынын білдірсе, екінші сөйлемде қимылдың бағытын біл-
діріп тұр. Бірак бүл сөздердіц де төркіні бір Үстеу сез-
дер мағынасына қарай тдптастырғанда мынадай сегіз
топқа бөлінеді. /
1)Мезгіл үстеулер. 2) Мекен үсгеу-лер. 3) Мөлшер үстеулері. 4) Сын (я бей-не) устеулері. 5) Күшейту (я үлғайту) устеулері. 6) Мақсат үстеулері. 7) Се-
е п - с а л д а р ү с т е у л е р і . 8) Т о п т а у (я d e n y ) ү с т е у л е р і .
Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы мерзімін я дәі-ді мезгілін білдіреді де, ңаіиан? қашаннан? сияқты сү-рауларға жауап береді.
Мезгіл үстеулері аса көп. Оларға, мысалы, мынадай сөздер жатады: бүгін, былтыр, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, глі, ендігәрі, екіншәрі, бұрын, әуел-баста, ey re, кеіи, күндіз, бүрсігүні, әсте, күнімен, ертеден, күні бугін, күні кеіике, бүгін таңда, күн ара, күні бойы, қыс-тыгуні, қыстай, жаздай, ала жаздай, күні-түні, анда-санда, енді-енді, оқтын-оқтын, оқта-текте, кейде, кей-кей-де, әлгінде, әрқашан, әлдеқаиіан, осындайда, апаң-сапақ-та, таң сәріде, ежелден, баяғыдан, әуелден, ңазірде, үдайы (зр уақытта) т. б.
Мекен үстеулері кимылдың орнын (мекенін), ба-ғытын білдіреді де, қайда? қайдан? сияқты сұрауларға Жауап береді.
Мекен үстеулеріне мынадай сездер жатады: ілгері, ілгеріде, әрі, әріде, әрмен, кері, жоғары, төмен, жолшы-°ай, жол-жөнекей, алға артта, алды-артынан, тысқары,
әлдеңсійда, сонда, осында, мүнда, былай, одан-бұдсн 7■б.
Достарыңызбен бөлісу: |
