ПУНКТУАЦИЯҒА ҚАТЫСТЫ СЫЗБАЛАР

ПУНКТУАЦИЯҒА ҚАТЫСТЫ СЫЗБАЛАР 
 
1 – кесте
 
Нүкте 
Негізгі қызметі 
Хабарлы сөйлемнен кейін нүкте қойылады. Жай, екпінсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді 
сөйлемнен кейін нүкте қойылады. 
Мысалы:
Аспанда алақандай бұл жоқ. 
Мысалы:
Кітабыңды маған бере тұршы. 
Драмалық 
шығармаларда 
кейіпкер атынан 
кейін нүкте 
қойылады 
Кейіпкерлердің 
айтқан сөзіне 
тікелей қатысы жоқ, 
автордың түсінігі 
ретінде айтылған 
ремаркадан кейін 
жақша ішінде нүкте 
қойылады. 
Жазуда кісі аттары, 
газет-журнал 
атаулары, басқа да 
сөз шартты түрде 
қысқартылған 
жағдайда, әрбір 
әріптен не буыннан 
кейін нүкте 
қойылады. 
Дәйексөздің, 
келтірілген 
мысалдың қайдан 
екенін, авторын 
көрсететін сөздер 
жақшаға алынып, 
жақша жабылған 
жерге нүкте 
қойылады. 
М ы с а л д а р 
Біржан. Қалғанын 
мен айтайын, мынау 
Ыбырай сен, анау 
жас пері Балуан 
Шолақ... Анау 
отырған Ақан сері. 
Айша. Ақан!?.. 
Құлақпен естіген-ді 
көз көреді деп, сері 
сіз екенсіз, есенсіз 
бе? 
Қобыланды. Бақ 
күшіме бағып көр! 
(Қылышымен қара 
тасты қақ бөледі. 
Зуыл басылады.) 
М. Әуезов немесе 
М.Ә., Ғ. Мұстафин 
немесе Ғ.Мұст. 
«Қазақ әдебиеті» - 
«Қ.Ә». 
- т.б. тағы басқалар 
- т.с.с. тағы сол
сияқты 
- т.т. тағы тағылар 
- т.с. тағы сондайлар 
Мен жазбаймын 
өлеңді ермек үшін, 
Жоқ – барды, ертегіні 
термек үшін (Абай). 
Ескерту 
 
Мынадай жағдайда нүкте қойылмайды 
Бас әріптерден және буындардан қысқарған 
сөздердің әріптерінің немесе буындарының 
арасына нүкте қйылмайды: ҚазМУ, 
ҚазҰТУ 
Ұзындық, көлем өлшемдерінің және басқа 
да қысқартылып қолданылытын шартты 
белгілерінен кейін нүкте қойылмайды: км, м, 
см, га, г, л, а (ампер), v (вольт)
Қосымша қызметі 

110 
2 – кесте
Қос нүкте 
Жалпылауыш сөзден 
кейін, бірыңғай 
мүшелердің алдынан 
қойылады 
Жалғаулықсыз себеп-
салдар салаласта 
салдар мәнді 
сөйлемнен кейін 
қойылады 
Жалғаулықсыз 
түсіндірмелі 
салаласта жай 
сөйлемдердің 
арасына қойылады 
Төл сөздің алдында 
келген автор сөзінен 
кейін қойылады 
М ы с а л д а р 
Енгі үшеуі: 
қалпақты, қылышы 
бар, көк шекпенді 
жат адамдар екен 
Оларды кінәлауға да 
болмайды: 
географиялық картада 
ондай ат жоқ 
Сол 1926 жылы 
қазақ тарихында зор 
бір оқиға болды: 
тұңғыш рет қазақ 
ұлт театры ашылды 
Бөлтірік шешен 
былай деген екен: 
«Дүниеде азбайтын 
байлық біреу, ол – 
ақыл». 
3 – кесте 
 
Көп нүкте 
Айтылмақшы ой аяқталмай 
қалғанда немес бір ой 
екінші оймен мағыналық 
байланысқа түспей, 
шашыраңқы айтылғанда, 
сөйлем срңында көп нүкте 
қойылады 
Көп нүкте алынған 
цитатаның не 
алдынан, не соңынан 
немесе сөйлем, сөз 
қалдырылған жерге 
қойылады. 
Айтылып келе жатқан ойға кенет, 
тосын, күтпеген немесе өте алшақ 
жатқан нәрсе қосылып кетсе, оның 
алдынан көп нүкте қойылады.
М ы с а л д а р
Маған да ол орысша, 
қазақша, өзбекще әндер 
айтқызып рахаттанатын... 
Сөйтіп жүрсем... Оны 
Нартайға айтқызармыз... 
Ереуіл атқа ер салмай, 
Егеулі найза қолға 
алмай... 
Ерлердің ісі бітер 
ме?! 
ХІХ ғасырда қазақтың жалпы 
халықтық тілін негіз еткен 
үлгілерге Абай, Ыбырай бастап, 
қазақ әдебиеті өкілдерінің 
мұралары, ауыз әдебиеті нұсқалары, 
шығыс классик әдебиетінің қазақша 
жырланған үлгілері, баспасөз, 
оқулықтар, сөздіктер және... 
христиан дінін уағыздайтын 
миссионерлік әдебиет жатады. 
 

111 
4 – кесте
 
Үтір 
Қойылатын орындар 
Бірыңғай мүшелер 
жалғаулық 
шылаусыз бірыңғай 
мүшелердің 
әрқайсысымен 
қайталанып 
айтылғанда, 
араларына үтір 
қойылады 
Оңаша-
ланған 
айқында-
уыштың 
алды-
артынан 
қойылады 
Құрмалас 
сөйлем 
құрамын-
дағы жай 
сөйлем-дер 
арасына 
қойылады 
Төл сөз 
хабарлы 
сөйлем 
болса, 
автор сөзі 
алдынан 
үтір, 
сызықша 
қойылады 
Оқшау сөздер (қаратпа сөз, 
қыстырма сөз, одағай) 
сөйлем басында келсе, одан 
кейін үтір қойылады. Сөйлем 
ортасында келсе, екі шетінен 
үтір қойылады. Сөйлем 
соңында келсе, алдынан үтір 
қойылады. 
Қаратпа 
сөз 
Қыстыр
-ма сөз 
Одағай 
М ы с а л д а р 
Қорықпаймын енді 
мен Аңыздан, 
желден, бораннан. 
Шеген - әрі батыл, 
әрі ақылды 
кейіпкер
Сіздер 
маған өз 
хылқымыз-
ды, қазақ 
халқын, 
сүйюді 
үйреттіңізд
ер 
Ел болғың 
келсе, 
бесігіңді 
түзе. Ақыл 
жастан 
шығады, 
Асыл 
тастан 
шығады 
Білгір 
кісіні 
ақылды, 
кітапты 
ұстаз 
сана, - 
депті 
Шәкәрім. 
Балам, 
ертерек 
кел. 
Әрине, 
ертең 
сабақ 
болады. 
Жүре-
гім, 
ойбай, 
соқпа 
енді. 
5 – кесте
Нүктелі үтір 
Қойылатын орындар 
Нүктелі үтір санамалап айтылған, мағынасы 
ыңғайлас сөйлемдердің арасына қойылады. 
Бір күрделі ойдың, шумақтың, сөйлемнің 
ішінде мағынасы, құрылысы жағынан 
ұқсас келетін сөйлемдер арасына 
қойылады. 
М ы с а л д а р 
Қазақ тілінің негізі болған көне түркі жазба 
нұсқаларын мынадай кезеңдерге бөліп 
қарауға болады: 
1. Көне түркі және Орхон-Енесей-Талас 
кезеңі; 
2. Қараханид кезеңі; 
3. Орта ғасырлық кезең; 
Тастүлек сайып қырандай,
Ұлдарым елді қорғаған; 
Жырым бірге майданға, 
Барсын оқтай ойнаған; 
Бомбасы жерге жарылса, 
Танкісі тауда ойнаған... 
 
 
 
 
 

112 
6 - кесте 
Қойылатын орындар 
Бірыңғай 
мүшелерге 
ортақ 
жалпылауыш 
сөздің алдынан 
сызықша 
қойылады.
Сызықша 
оңашаланған 
айқындауыш
-тың екі 
жағынан 
қойылады. 
Жалғаулықсыз 
қарсылықты, 
түсіндірмелі 
салалас құрмалас 
құрамындағы жай 
сөйлемдердің 
арасына 
қойылады.
Төл сөз, автор 
сөзі, диалогта 
сызықша 
қойылады. 
Сан, уақыт, 
кеңістік 
мөлшерінің 
аралық шегін 
көрсету үшін 
қолданылады. 
М ы с а л д а р
Әбен мен Әбді 
және Мұқа, 
Дәрмен – 
төртеуі ер 
қайратына 
бекінген күйде 
қолдарына бір-
бір қару ұстай 
алысты. 
Өзі әнші, өзі 
сұлу 
Байтасқа 
екеуі де – 
бірі кәрі, бірі 
жас бала – 
қызғана да, 
тамашалай да 
қараған еді. 
Үйде шешен, - 
дауда жоқ. 
Жастардың 
білімге 
құмарлығы 
соншалық – 
қолдарынан кітап 
түспейді. 
«Табалдырықта 
тұрма», - деді 
әжем. «Өркенің 
өссін десең, - деп 
толғаған Қаз 
дауысты Қазыбек, 
кекшіл болма». 
- Екі көзің не 
үшін керек? 
- Жақсыларды 
көкөру үшін. 
Алматы 
әуежайынан 
күнбе-күн 
Алматы-
Қарағанды, 
Алматы-
Ташкент 
сапарлары 
бойынша ұшақ 
қатынап 
тұрады. 
7 - кесте 
Бастауыш пен баяндауыш тау тұғадағы сөзден болғанда, 
бастауыштан кейін сызықша қойылады 
Қойылатын орындар 
Бастауыш 
Зат есім – 
баяндауыш 
Зат есім 
Бастауыш 
Сілтеу 
есімдігі
–
баяндауыш 
Зат есім 
Бастауыш 
3-жақ 
жіктеу 
есімдігі
– 
баяндауыш 
Зат есім 
Бастауыш 
Заттанған 
сын есім, 
сан есім, 
есімше 
– 
баяндауыш 
Зат есім 
Бастауыш 
Тұйық 
етістік 
– 
баяндауыш 
Зат есім 
Бастауыш 
Зат есім
– 
баяндауыш 
Тұйық 
етістік 
Бастауыш 
Сан есім
– 
баяндауыш 
Сан есім 
М ы с а л д а р  
Бөрік – 
адамға 
көрік. 
Бұл – 
үлкен 
қуаныш. 
Ол - әйгілі 
әнші. 
Ер жігіттің 
екі 
сөйлегені - 
өлгені 
Оқу – 
білім 
бұлағы. 
Алдау – 
зұлымдық, 
Алдану - 
ақымақтық 
Менің 
мақсатым 
– еліме 
пайдалы 
азамат 
болу. 
Бес жерде 
бес – 
жиырма 
бес. 
Сызықша 

113 
8 - кесте 
 
Жақша 
Қойылатын орындар 
Жақша сөйлем 
ішіндегі белгілі бір 
сөздің мағынасын 
немесе ойға қатысты 
басқа бір ойды жол-
жөнекей түсіндірген 
жағдайда қолданылады 
Белгілі бір 
цитатаның кімнен 
алынғандығын 
білдіру үшін, 
соңында тұрған 
оның аты жақшаға 
алынып жазылады 
Драмалық 
шығармалардағы 
автор 
түсіндірмелері 
жақшаға алынып 
жазылады 
Кейде сөйлемдегі 
белгілі бір сөздің мәні 
оқушыға түсініксіз, 
талас, күдікті болса, сол 
сөзден не сөйлемнен 
кейін қойылатын сұрау 
белгісі, леп белгісі 
жақшаға алынады 
М ы с а л д а р 
Байжан бұрынғы 
Ақмола облысының 
Қызылжар (Петропавл) 
уезіндегі бір ауылда, 
кедей шаруалы үйде 
1917 жылы туды 
Ақыл сенбей, 
сенбеңіз,
Бір іске кез 
келсеңіз. 
(А.Құнанбаев). 
Төлеген: Осы 
жолы тірі әкелуге 
серт етемін, 
жолдас генерал! 
Панфилов: Бар. 
(Бұлар кетеді, 
телефон 
сылдырлайды.) 
Мұнда аудармашы сөзге 
сөз тауып, сан жағын 
ғана сақтаған: 
ломберный стол – төрт 
таған стол (?), салфетка 
– орамал (?)... 
9 - кесте 
Қойылатын орындар 
Дәйексөз 
тырнақшаға алынады 
Төл сөз 
тырнақ-
шаға 
алынады 
Мақал-
мәтелдер, 
афоризм 
сөйлем ішінде 
келтірілгенде 
тырнақшаға 
алынады 
Дәйексөз ретінде 
емес, сөйлемде 
оның 
ажыратылмайтын 
мүшесі ретінде 
келтірілген 
біреудің сөзі 
тырнақшаға 
алынады 
Біреудің 
айтқанынан 
алынған жеке-
жеке сөздер 
тырнақшаға 
алынып 
жазылады 
М ы с а л д а р
Махамбет Өтемісұлы 
туралы 
З.Қабдоловтың мына 
пікірі еске түседі: 
«Махамбет - өмірдегі 
қасіреттің 
синониміне, өнердегі 
қасиеттің символына 
айналған аса аяулы 
әрі ардақты ат». 
«Осы 
өнерді 
қайтсем де 
меңгере-
мін!» - деп, 
ішімнен өз-
өзіме ант 
еттім. 
«Ит маржанды 
неғылсын» 
деген сөз бар,
Сәулесі бар 
жігіттер бір 
ойланар.
Кейбір 
жазушылар 
қаламынан 
шыққан, «тілге 
жейіл, жүрекке 
жылы тиерліктей» 
сөз түйдектерін 
кездестіруге 
болады.
Зеренің соңғы 
айтқан 
«мылжың», 
«мақтаншақ», 
«даңғой» 
дегендері 
шынымен төрт 
көзі түгел отыр 
еді. 
Тырнақша 

114 
9 – кестенің жалғасы
Тырнақша 
Қойылатын орындар 
«Де» дәнекерінсіз 
айтылып, заттанып 
тұрған төл сөздер 
тырнақшаға 
алынады. 
Астарлы, 
кекесін, қалжың 
мәнде айтылған 
сөздер 
тырнақшаға 
алынады. 
Объект етіп алынған 
сөйлем, сөз тіркесі, 
сөз не буын, әріптер 
тырнақшаға алынып 
жазылады. 
Кәсіпорын, өндірістік 
бірлестік, қоғамдық ұйым, 
көлік құралдары, газет, 
журнал, кітап т.б. атаулары 
тырнақшаға алынып 
жазылады. 
М ы с а л д а р 
«Қайдан білейін» - 
ді қой. 
Есен-сау жүрсіз 
бе? «Ақынның 
төресі?» 
«Тарақ» деген 
сөздегі «та» буыны 
– ашық буын. 
«Қайрат» - ерікті спорт 
қоғамы. «Ана тілі» газеті. 
М.Әуезовтың «Абай жолы» 
романы. 
«Жазушы» баспасы. 
10 - кесте 
 
Леп белгісі 
Қойылатын орындары 
Леп белгісі 
көтеріңкі 
дауыспен 
айтылған 
лепті 
сөйлемдерден 
соң 
қойылады 
Ерекше бір 
көңіл-күйге 
байланысты 
көтеріңкі 
дауыспен 
бұйыру, 
өтініш 
мағынасында 
айтылған 
сөйлемдерден 
соң 
қойылады 
Ұранды 
сөйлем-
дерден 
кейін 
қойылады 
Ерекше 
көтеріңкі 
дауыспен 
айтылған 
қаратпа, 
одағай 
сөздер мен 
«жоқ», «иә» 
деген 
сөздерден 
кейін 
қойылады 
Ерекше мән 
бере 
көтеріңкі 
айтылған 
атаулы 
сөйлем 
сияқты 
сөздерден 
кейін леп 
белгісі 
қойылуы 
мүмкін 
Сәлемдескенде 
айтылатын, 
ішінде 
сұраулық 
шылауы бар 
тіркестерден 
кейін леп 
белгісі 
қойылады 
М ы с а л д а р 
Шіркін, 
айтушы мен 
болғанда, 
ұқтырушым 
сен 
болсайшы, 
Абай! 
Ақырмаңыз! 
Тоқтатыңыз 
мынау 
бассыздықты! 
Біз, қазақ, 
ежелден 
еркіндік 
аңсаған! 
Тоғжан! 
Япырмай, 
жақсы 
айттыңыз-
ау! Жоқ! 
Бармаймын! 
«Иегі 
ителгінің 
тамағындай» 
деп 
қызықтырған, 
асықтырған 
қалыңдық! 
Ділда! 
Мұның 
жары! 
- Есенсіз бе! – 
деді Асқар 
Айбалаға келіп. 
 
 
 

115 
11 - кесте 
Сұрау белгісі 
Қойылатын орындары 
Сұраулы сөйлемдерден 
кейін қойылады 
Сұраулық мәнін көтеру 
үшін кейде бірыңғай 
мүшенің әрқайсысынан 
кейін қойылады 
Сұрау белгісі кейде сөйлемдегі 
белгілі бір сөздің мәні оқушыға 
түсініксіз, неге олай деген күдік 
туғызғанды аңғарту үшін 
қойылады, мұндайда ол сол сөзден 
кейін жақшаға алынады. 
М ы с а л д а р
Сен биыл ондасың ба? 
Мал-жан аман ба? Асқар 
сөзіне жұрт сенбесе ше? 
Бұл қайсың, Мұратпысың? 
Жел ме? Аттың жал 
құйрығы ма? Жылан 
ба? Әйтеуір бірдемелер 
ысылдайды. 
Еңбек – кеме, матрос – мен кемеде, 
оны сүймек сыбаға пешенеме (?) 
12 – кесте
 
Тыныс белгілерінің 
қабаттаса қолданылуы 
Қойылатын орындары 
Егер сұраулы сөйлем лептік 
интонациямен айтылса, 
сұрау мен леп белгілері 
қабат қойылады. 
Жалғаулықсыз 
қарсылықты салалас 
құрмалас 
құрамындағы жай 
сөйлемдері арасына 
үтір, сызықша 
қойылады. 
Төл сөз бен автор сөзі арасына 
сызықша үтірмен, леп белгілерімен 
қабаттаса келуі мүмкін; тырнақша 
мен үтір, нүкте, сұрау, леп 
белгілері, көп нүкте қабаттаса да 
қойылуы мүмкін.
М ы с а л д а р
Шіркін, Нұра, жер шұрайы 
сенен өтер ме?! 
Не қыл дейсің маған?! 
Айтты, - көндім,
Алды, - бердім, Енді 
өкіндім, өзіме аз. 
Халық ырымында: «Сүтті жерге 
төкпе», - деген бар. 
«Өзім алып шықсам қайтеді?» - деп 
ойлады Бүркітбай. 

116 
Ұсынылған әдебиеттер тізімі 
 
1 Сыздықова Р. Емле және тыныс белгілері. Алматы: Рауан, 2014ж. -284 б. 
2 Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы: 
Рауан, 2015 
3 Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы. –Алматы: Ана тілі, 1991. -128 б. 
4 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы, 2017 
5 Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері.- Алматы, 2014 
6 Жолымбетов Қ. Қазақ орфографиясын игерудің негіздері Алматы, 2016 
7 Уәлиев К., Алдашев А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар.- Алматы, 2015 
8 Мұсабеков Ф. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы.-Алматы, 2015 
9 Мұсабеков Ф. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері.- Алматы, 2014 
10 Ысқақов А., Хасенов Ә. Тыныс белгілері.- Алматы, 2015. 

117