Аймақтық дамуындағы тұрақтылық пен тепе-теңдік тұжырымдамасының мәні мен маңызы
Маңғыстау облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының теңгерімділігін бағалау
жүктеу/скачать 2.08 Mb.
|
| 2.2 Маңғыстау облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының теңгерімділігін бағалау
Аймақтық дамуының тепе-теңдігі дамудың экономикалық және әлеуметтік нәтижелерінің оның экологиялық шығындарына қатынасы арқылы анықталады. Экономикалық нәтижелердің көрсеткіші ретінде жалпы аймақтық өнім (ЖӨӨ), әлеуметтік нәтижелердің көрсеткіші ретінде - жан басына шаққандағы ЖӨӨ, ал экологиялық шығындардың көрсеткіші ретінде - өндіріс қалдықтарының көлемі (барлық сыныптардың жиынтығында) болып табылады. Таңдалған көрсеткіштердің өлшем бірліктері әр түрлі болғандықтан, оларды салыстыру үшін абсолютті (статистикада келтірілген бастапқы) емес, салыстырмалы (барлық аймақтар бойынша арифметикалық орташа мәнге қатысты) мәндер қолданылады. Олардың вариациясы неғұрлым аз болса, аймақтық дамуы соғұрлым теңдестірілген болады. Ең алдымен, біз аймақ экономикасы құрылымының тепе-теңдігіне және мамандандыру сияқты құбылысқа назар аударамыз. Бүкіл елдің және әр аймақтық экономикалық мамандануы әлеуметтік-экономикалық, табиғи-ресурстық ерекшеліктерге, тауарлар мен қызметтерді өндіру кезінде шығындарды азайтуды қамтамасыз ететін олардың тиімді үйлесіміне, яғни арзан бола отырып, ұлттық баланста айтарлықтай үлеске ие өнімді тиімді өндіру мүмкіндігінің болуына байланысты. Шикізат мамандануы экономикалық даму деңгейіндегі аймақтық сәйкессіздіктерді анықтайды. Шикізат өңірлері ұтқыр және білікті еңбек ресурстарын тартады, инвестицияларды тартады, осылайша белгілі бір әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер бойынша көшбасшы орталықтарға айналады. Сонымен бірге күрделі климаттық жағдайлар, инфрақұрылымға қызмет көрсетудің жоғары құны олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуына кедергі болады. Маңғыстау облысының ЖӨӨ құрылымында 2020-2022 жылдары өнеркәсіп үлесі орта есеппен 52,8%, ауыл шаруашылығы - 0,7%, құрылыс - 6,4%, сауда - 4,6%, Көлік және қоймалау - 6,2%, Ақпарат және байланыс - 0,5%, жылжымайтын мүлікпен операциялар - 6,4%, басқалары - 22,4% тең. Бұл ретте облыс өнеркәсібінде мұнай-газ өндіру секторы (90,5%) айтарлықтай үлеске ие. Өңдеу өнеркәсібі металлургия және дайын металл бұйымдарын өндіру, машина жасау және химия өнеркәсібімен ұсынылған. Сондықтан, Маңғыстау облысы Өңдеуші өнеркәсіптің даму деңгейі өте төмен (4-6%) тұрақты мамандандыруларсыз өңірлерге жатады, бұл суреттің деректерін айқын 9 суретте көрсетеді. Сурет 9. Маңғыстау облысының 2022 жылғы экономикалық дамуының жекелеген көрсеткіштері, млрд. теңге Ескерту-автор дереккөздер бойынша құрастырған [42] Өңірді мұнай-газ өндірісіне моно мамандандыру облыс экономикасының бір саладағы жағдайға тәуелділігіне ықпал етеді және энергия тасымалдаушылар мен көмірсутек шикізаты нарығындағы әлемдік конъюнктура нашарлаған жағдайда үлкен тәуекелдерге ұшырайды. Бұл ретте мұнай-газ кешенінің әлсіз мультипликативтік әсері байқалады. Өндірісте тек аумақтың, шикізаттың, судың және электр энергиясының бастапқы ресурстарын пайдалана отырып, мұнай-газ саласы (қызмет көрсету саласынан, атап айтқанда туризмнен айырмашылығы) жергілікті нарықта жабдыққа, тауарлар мен қызметтерге айтарлықтай сұранысты іс жүзінде көрсетпейді. Осыған байланысты Маңғыстау облысының 2025 жылға дейінгі даму бағдарламасында болашақта ЖӨӨ-нің өсуі нақты секторды (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, сауда, көлік және байланыс) және қызмет көрсету салаларын (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қызметтер және басқалар) дамыту есебінен қамтамасыз етілетіні көзделген (10 кесте). Кесте 10 - Экономиканың шикізаттық емес салаларын басым дамыту
Мұндай тепе-теңдікке жету жолдары келесідей: 1) индустриялық секторды мемлекеттік қолдау: - «Бизнестің жол картасы» бағдарламалары, «Қарапайым заттар экономикасы» жеңілдікті кредиттеу бағдарламасы арқылы жұмыс істеп тұрған өндірістерді қолдау; - экспортқа бағдарланған жаңа жоғары технологияларды құру - ИИДМБ шеңберінде, оның ішінде «Ақтау теңіз порты» АЭА, Жаңаөзен қаласының индустриялық аймағы аумағында өндірістер; 2) жұмыс істеп тұрған өндірістерді жаңғырту және реконструкциялау. Ел мен өңір экономикасындағы индустриялық сектордың маңыздылығы туралы мынадай деректер айтады: өнеркәсіпте облыс халқының шамамен 30% - ы жұмыспен қамтылған, ЖӨӨ құрамындағы саланың үлесі 50% - дан астам. 2022 жылы облыстың 164,4 мың тұрғыны қызмет көрсету саласында жұмыс істеді, бұл жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 60% -. құрайды; тағы 109,4 мың жұмысшы өнеркәсіптік және құрылыс кәсіпорындарында еңбек етті, ал жұмыспен қамтылғандардың тек 1,3% - ы ауыл шаруашылығы саласына тиесілі (3141 адам), 10 суреттің деректерін қараңыз. Сурет 10. Маңғыстау облысының шаруашылық қызмет түрлері бойынша жұмыспен қамтылған тұрғындарының құрылымы және ЖӨӨ құрылымы (%- бен) 2021 ж. Ескерту-дереккөздер бойынша құрастырылған [43] Суреттің деректеріне сәйкес, Аймақтың еңбек саласындағы жұмыспен қамту құрылымы жалпы аймақтық өнімді шығару құрылымына толық сәйкес келмейді. Бұл Маңғыстау облысының ерекшеліктерінің бірі болып табылады – аумақтағы еңбек әлеуетінің маңызды бөлігі емес-өнеркәсіптік және тау-кен өндіруші компаниялардың қызметкерлері ЖӨӨ-нің Арыстан үлесін (50% - дан астам) өндіреді. Экономиканың көлік және байланыс, сауда және т.б. сияқты секторларында жұмыс істейтіндер санының өсуі байқалады. Осылайша, көлікте және байланыста жұмыс істейтіндер 8-ден 18,3% - ға дейін өсті. Аймақта өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың үлесіне 6% - ы келеді, әлеуметтік салада (білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) экономикалық белсенді халықтың 15% - дан астамы еңбек етеді. Өңірге халықтың жұмыспен қамту бағдарламаларына нашар қатысуы тән. Маңғыстау облысындағы елеулі әлеуметтік теңгерімсіздіктердің бірі-жұмысшылардың еңбекақысын саралаудың жоғары дәрежесі. Ең алдымен, аймақтагі еңбекақы төлеу деңгейі Қазақстан бойынша ең жоғары деңгейдің бірі екенін атап өтеміз (11 сурет). Сурет 11. Қазақстан өңірлеріндегі жалақы деңгейі Ескерту-дереккөздер бойынша құрастырылған [44] Ең жоғары орташа айлық атаулы жалақы Жаңаөзен қаласында, одан кейін Ақтау қаласында тіркелді. Сонымен қатар, егер орташа айлық жалақы облыстағы жоғары жалақы алатын қызметкерлердің жалақысын есепке алу арқылы есептелсе, онда орташа жалақы нақты көріністі көрсетеді, өйткені ол «Жалақы қатарының» орталығындағы соманы көрсетеді. Аймақтағы жоғары жалақы жоғары жалақы алатын қызметкерлердің, оның ішінде орташа жылдық табысы жергілікті мамандардың табысынан едәуір асатын шетелдік мамандардың есебінен қалыптасады. Сонымен қатар, 2021 жылы Маңғыстау облысында ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар ҚР - дағы халықтың ең көп үлесінің бірі тіркелді - 8,6% (ҚР - да - 5,2%), оның ішінде қалалық жерлерде-2,9% (ҚР-да-3,8%), ауылдық жерлерде -12,5% (ҚР-да-3,8%). ҚР-7,2%) [45]. Егер бұл көрсеткіш қалалық жерлерде төмен көрсеткіштердің бірі болса, онда ауылдық жерлерде ол ел бойынша ең жоғары болып табылады. Демек, облыста қала тұрғындары мен ауыл тұрғындары арасында табыстың айтарлықтай дифференциациясы бар. Бес немесе одан да көп адамнан тұратын үй шаруашылықтары табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен облыстағы үй шаруашылықтарының басым бөлігін құрайды. Кедейліктің тереңдігі мен ауырлығы көрсеткіштерінің мәні тиісінше -1,6% және 0,5% құрады. Екі көрсеткіш орташа республикалық мәндерден асып түседі және ҚР-дағы ең жоғары көрсеткіштер болып табылады. Бұл ретте, Маңғыстау облысы ҚР экономикасының доноры-өңір болып саналады. Айта кету керек, 2021 жылы облыс азық-түлік тауарлары бағасының өсуі бойынша ҚР аймақтары арасында көшбасшы болды. Себебі облыста ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісінің үлесі шамалы және бұл азық-түлік тауарларының бағасын Ресейдегі бағаның өзгеруіне және көлік шығындары мен жанар-жағармай бағасына тәуелді етеді [46]. Жүргізілген зерттеу бізді Маңғыстау облысы бойынша еңбекақы төлеудегі салааралық айырмашылықтардың қалыптасқан жағдайы, мұнайшылардың еңбекақы төлеу деңгейі дәрігерлердің еңбекақы төлеу деңгейінен үш есе дерлік жоғары болған кезде әлеуметтік әділ деп санауға болмайды және мұнай-газдан басқа салаларда Жұмыспен қамтудың дамуына ықпал етпейді деген қорытындыға әкеледі. Аймақтық дамуының демографиялық және гендерлік тепе-теңдігін де қарастырайық. Маңғыстау облысы жоғары көші-қон ұтқырлығымен, туудың өсуімен, қандастар облысына, сондай-ақ еліміздің басқа аймақтарының тұрғындарына үлкен ағынымен сипатталады. Ел тәуелсіздік алған жылдары Маңғыстау облысының халық саны екі есеге артты (6-1-сурет). 2022 жылдың басында облыста 740 893 адам тұрды, оның 60% - ы ауылдық жерлерде [43]. Облыстағы халық тығыздығы-4,5 адам / км2. Сурет 12. Маңғыстау облысының 2012-2022 жылдар аралығындағы жыл басындағы халық санының өзгеру динамикасы, мың адам Ескерту: автор дереккөз негізінде құрастырған [43] 2022 жылдың басында облыс халқының жалпы санындағы ерлердің үлесі 49,9%, әйелдердің үлесі 50,1% құрады. Халықтың жыныстық-жас құрамына қатысты мыналарды бөліп көрсетуге болады: халықтың негізгі тобын 16 жастан 63(60) жасқа дейінгі еңбекке қабілетті жастағы адамдар құрады - 55%, одан кейін 15 жасқа дейінгі балалар - 38%, зейнеткерлер - 7%. Соңғыларының ішінде әйелдердің үлесі мужчин қарағанда 2,3 есе жоғары, бұл олардың өмір сүру ұзақтығының жоғарылауымен байланысты. 2021 жылы бұл көрсеткіш әйелдер үшін 74,46 жасты, ал ерлер үшін 66,72 жасты құрады. Облыста күтілетін өмір сүру ұзақтығы 1992 жылдан (67,8 жас) төмендеу үрдісіне ие болды, тек 2009 жылы (69,5 жас) биылғы деңгейден өтіп, содан кейін 2019 жылға (74,4 жас) дейін өсуді жалғастырды, алайда 2021 жылы 70,57 жасқа дейін төмендеді. (ҚР-да-70,23 жас). Сонымен қатар, 2020-2021 жылдары ҚР ауылдық өңірлері арасында ең жоғары күтілетін ұзақтығы Маңғыстау облысында тіркелді. Халық санының өсуі бойынша Маңғыстау облысы орташа республикалық көрсеткіштен (1000 адамға 13,89) едәуір асып, ҚР барлық өңірлерінен озып отыр. Аймақта елдегі туудың ең жоғары жиынтық коэффициенті - бір әйелге шаққанда 4,57 туу (ҚР - да-3,32), бұл ретте қалалық (4,91) және ауылдық (4,36) жерлерде [44]. Маңғыстау облысы-халық құрамында қазақтар басым болатын мононационалды өңір. 2022 жылдың басында халықтың жалпы құрамындағы қазақтардың үлесі 92%, орыстардың үлесі 4,8% әзірбайжандықтардың үлесі 0,9%, қарақалпақтардың үлесі 0,8% құрады, қалған ұлттар (украиндар, татарлар, армяндар, лезгиндер және т. б.) шамамен 1,5% - құрайды [С19]. Облыстың негізгі діндері-сунниттік ислам және православиелік христиандық. Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып табылады, онда барлық іс қағаздары жүргізіледі. Орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі мәртебесіне ие. Гендерлік мәселелер. Жұмыс күшіндегі әйелдердің үлесі 68,8%, ерлер-83,2% құрады, оның ішінде бұл көрсеткіш қалалық және ауылдық жерлерде әйелдер үшін төмен. Әйелдер үшін жұмыссыздық деңгейі (8%) мужчин қарағанда 4 есе жоғары (2,1%), ал егер бұл көрсеткіш қалалық және ауылдық жерлерде ерлер үшін орта облыс деңгейінде қалса, онда әйелдер үшін бұл мән қалалыққа қарағанда ауылдық жерлерде (8,8%) асады (7%); жұмыссыз әйелдердің 60% - ы үй шаруашылығын жүргізу себебінен жұмыс істемейді, 15% - ы отбасылық (жеке) мән-жайлар бойынша жұмыс істемейді; облыстағы жұмыссыз әйелдердің 82,4% - ы бұрын-соңды жұмыс істемеген. Жалақыдағы гендерлік алшақтық 44%13 құрады, бұл көрсеткіш тек Атырау облысында ғана жоғары [45]. Әйелдер арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі және ерлер мен әйелдер арасындағы жалақының алшақтығы негізгі жұмыс орындарының мұнай саласымен байланысты екендігімен түсіндіріледі, мұнда әйелдер үшін жұмыс істеу қиынырақ деп саналады.чем қарағанда [46]. Жұмыссыздық деңгейіне жергілікті халықтың менталитеті де әсер етеді, мұнда үйленген әйелдерге, әсіресе вахталық жағдайда жұмыс істеуге рұқсат етілмейді [47]. Жұмыспен қамтылған халықтың негізгі үлесі өнеркәсіпте (24,7 %), атап айтқанда тау – кен өндіру өнеркәсібі кіші секторында карьерлерді қазу – 49,1%, білім беруде – 13%, көтерме және бөлшек саудада – 8,6%, көлікте және қоймада-9,7%, құрылыста экономикада жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 8% - ы шоғырланған, ауыл шаруашылығында-тек 0,5 %. Облыс халқының жұмыспен қамтылуын арттыру мақсатында «Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Маңғыстау облысында өлім-жітімнің жалпы коэффициенті республикадағы ең төмен көрсеткіштердің бірі, ал ауыл халқы үшін бұл көрсеткіш ел бойынша ең төмен болып табылады [48]. Облыста нәресте өлімінің жоғары коэффициенті атап өтілді-1000 туылғанға 9,27, бұл орташа республикалық мәннен (8,44) асады . 2014-2020 жылдар аралығында облыс халқы арасындағы өлім-жітімнің негізгі себептері - ас қорыту, тыныс алу, ас қорыту, қан айналымы жүйесінің аурулары және т. б. осыған байланысты қоршаған ортаның климаттық және антропогендік өзгерістерінің аймақтагі халықтың денсаулығына әсерін азайту мақсатында Денсаулық сақтау жүйесін жақсартуды жалғастыру, сапалы медициналық қызметтердің қолжетімділігін арттыру, денсаулық сақтау саласын қолдау маңызды. салауатты өмір салты. Маңғыстау облысындағы әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының жағдайын қарастырайық. Денсаулық сақтау. 2021 жылы облыста медициналық көмекті облыстық ересектер мен балалар ауруханасы, Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы, перинаталдық орталық, қалалық, аудандық, ауданаралық ауруханалар, сондай-ақ мамандандырылған медициналық орталықтар мен Диспансерлер (туберкулезге қарсы, онкологиялық, тері-венерологиялық және т.б.) қоса алғанда, 31 ауруханалық ұйым көрсетті. Облыста тоғыз қосалқы станциясы, санитарлық авиация бөлімшесі және т.б. бар Маңғыстау облыстық жедел және шұғыл медициналық көмек станциясы жұмыс істейді. [39]. Облыс халқының медициналық стационарлармен (барлық бейіндегі ересектер мен балалар медициналық мекемелерін қоса алғанда, төсек-орындар) қамтамасыз етілуі ел бойынша орташа деңгейден төмен (11 кесте). Кесте 11 - Маңғыстау облысының тұрғындарын 2014-2020 жылдар аралығында медициналық стационарлармен (төсектермен) қамтамасыз ету
Бұл үрдістің негізгі себебі - денсаулық сақтау инфрақұрылымының дамуы Маңғыстау облысында туудың жиынтық коэффициентінің жоғары көрсеткішімен және көші-қон өсімімен сипатталатын демографиялық өзгерістерге әрдайым ілесе бермейді. Халықтың денсаулығын жақсартуды қамтамасыз ететін маңызды фактор салауатты өмір салтын ұстану және қажетті инфрақұрылымды дамыту болып табылады. Маңғыстау облысы бұқаралық спорттың қолжетімділігі мен дамуы бойынша елімізде көшбасшы болып табылады. Егер қазақстандықтардың 31% - ы еліміз бойынша бұқаралық спортпен айналысса, онда Маңғыстау облысында бұл көрсеткіш 36,8% -. құрайды, бұл 2020 жылғы деңгейден 12 993 адамға артық [50]. Бүгінгі таңда облыс бойынша 822 спорт нысаны жұмыс істейді, оның ішінде 447 Воркаут алаңы, 213 алаң ауылдық елді мекендерде тұрғызылған, 33 жабық спорт кешені бар және т. б. Білім. 2021 жылы облыста 331 мектепке дейінгі ұйым (189 ауылдық жерде), 172 жалпы білім беретін мектеп (106), 27 техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдары және 2 жоғары білім беру ұйымдары жұмыс істеді [51]. Айта кету керек, облыста еліміздегі ауылдық өңірлер арасында Мектепке дейінгі ұйымдар мен жалпы білім беретін мектептердің саны ең аз, ал қалалық жерлерде бұл көрсеткіш ҚР бойынша ең төмен көрсеткіштердің бірі болып табылады. Мәселен, білім беру мәселесі облыс үшін ең проблемалы мәселелердің бірі болып табылады, атап айтқанда туудың жоғары деңгейі, сондай-ақ қандастардың көп балалы отбасыларының облысқа үлкен ағыны облыстағы білім беру мекемелерінің жетіспеушілігіне және тиісінше оқушыларды үш ауысымда оқытуға алып келеді. 2021 жылы облыс білім беру саласына инвестициялар көлемі бойынша антилидерге айналды [52]. Облыста білім берумен қамту коэффициенттері төменде келтірілген, сондықтан бірқатар көрсеткіштер республикалық орташа мәндерден төмен, мысалы, ауылдық жерлерде балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтудың жалпы коэффициенті ел бойынша ауылдық жерлерде орташа деңгейден едәуір төмен (12 кесте). Кесте 12 - 2021 жылы Маңғыстау облысының халқын білім берумен қамту коэффициенттері,%
Сондай-ақ, ерлер де, әйелдер де саласындағы жоғары біліммен жалпы қамтудың төмен көрсеткішін атап өткен жөн, ол орташа республикалық көрсеткіштен 2,7 есе төмен. Аймақтық тұрақты дамуындағы әлеуметтік инфрақұрылымның рөлі жаңа сын - қатерлерге-жаһандануға, климаттық және демографиялық өзгерістерге байланысты артып келеді. Халықтың қартаюы мен жас білімді адамдардың көші-қонын бастан кешіретін аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылымы мен өмір сүру сапасын жақсарту білім беру мен еңбек нарығының мүмкіндіктерін кеңейту және әлеуметтік инклюзияны қолдау үшін ішкі инвестицияларды тартуға қабілетті [53]. жүктеу/скачать 2.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||