Аманкулов Ж. Е., магистрант Академии государственного управления

Аманкулов Ж. Е., магистрант Академии государственного управления

при Президенте Республики Казахстан

Перспективы сотрудничества РК с АСЕАН

Одним из важных направлений во внешней политике Казахстана является сотрудничество с Юго-Восточной Азией, где сегодня наблюдается устойчивый экономический рост и имеются серьезные заявки на роль глобального игрока. Так, в августе 2006 г. в столице Индонезии Джакарте, послом Казахстана Мухтаром Тлеуберды проводилась встреча с генеральным секретарем АСЕАН Онг Кенг Йонг, в ходе которой стороны договорились об установлении и развитии межрегионального сотрудничества в экономической сфере и учреждении политического диалога «АСЕАН плюс Центральная Азия», в котором Казахстан будет рассматриваться как потенциальный, стратегический партнер, с учетом роли Казахстана на региональной и международной арене, в частности, в рамках Совещания по взаимодействию и мерам доверия в Азии (СВМДА).

Помимо проведения официальных встреч, за небольшой промежуток времени осуществлено ряд государственных визитов Президента Н. А. Назарбаева в страны-участницы АСЕАН по вопросам установления дипломатических и развития торгово-экономических отношений между странами. Кроме того, казахстанская сторона намерена реализовать проект о сотрудничестве в области культуры, образования, спорта, средств массовой информации и информационных технологий.

Ассоциация государств Юго-Восточной Азии является одной из наиболее динамично развивающихся региональных организаций, опережая другие регионы мира по темпам экономического роста, в том числе в технологически передовых отраслях в условиях усиления международной конкурентоспособности. Все более пристальное внимание уделяется вопросам обеспечения международной стабильности в рамках регионального форума АСЕАН. Вместе с тем, странами - участницами АСЕАН на протяжении 35-летней истории категорически отвергались возможности трансформации Ассоциации в военно-политический блок по ряду причин, основными из которых являются – отсутствие целесообразности создания единого оборонительного комплекса, ввиду наличия различных источников поставки военной техники, взаимных территориально-пограничных претензий. С учетом перечисленных факторов, военное сотрудничество в рамках АСЕАН действует в рамках двустороннего или трехстороннего взаимодействия по линии противодействия повстанческим, экстремистским и иным радикальным движениям, обмена разведывательной информацией, проведения совместных учений.

По существу, АСЕАН превращается в центральный элемент системы многостороннего взаимодействия в рамках Азиатско-тихоокеанского региона. В настоящее время, членами АСЕАН рассматривается вопрос о создании зоны свободной торговли, Зоны инвестиций АСЕАН (АIА) и Схема промышленного сотрудничества (АICО), в связи с чем, проводится комплексная работа в сфере согласования тарифной номенклатуры, таможенной оценки, установление системы «зеленого прохода», т.е. системы упрощенных таможенных процедур, согласование товарных стандартов.

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы

Мемлекеттік басқару академиясының магистранты Байтемір С.
Транскаспий аймағының геосаясаты және Қазақстан Республикасының

қауіпсіздік мәселелері
«Каспий маңы аймағы» терминінің кең мағыналық аясында бүгінгі таңда Каспий теңізі периметрі бойынша орналасқан бес мемлекет жатады. Атап айтқанда, Әзербайжан, Ресей, Қазақстан, Түркіменстан және Иран. Бұл мемлекеттерді «Каспий теңізі бассейні» мемлекеттері деп атау қалыптасқан. Бұл төңіректе сөз «Каспий маңы» терминінің саяси-жағырафиялық мәні жайлы болып отыр.

Қазіргі заманғы геосаяси мектептер мен «классикалық геосаясаттың» ілімдік ерекшеліктерін жалпылай және икемдей келе, Каспий маңы аймағындағы халықаралық қатынастарға геосаяси факторлардың сөзсіз ықпал ететінін алға тарта аламыз.

Соңғы уақыттары Каспий мәселесі өзіне аталмыш аймақ байлығын игеруге қатысқысы келетін әлемнің көптеген мемлекеттерінің айрықша көңілін аударып отыр. «Каспий үшін күрестің» ХХІ ғасырдың алғашқы онжылдығындағы әлемдік саясаттың басты оқиғасы болып отырғандығы ешкімге жасырын емес. Сондай-ақ бірқатар Оңтүстік-Шығыс Еуропа, Кавказ және Балтық жағалауы елдері де Каспий мұнайын тасымалдауға қатысты ұсыныстарымен және әр түрлі жобаларымен шығып жүр.

Болашақта энергоқамтамасыз етуге қатысты сұрақтардың Ресей стратегиялық жоспарларында да маңызды орын алатынын байқауға болады. Бұл «Каспий үшін күрес» жаңа бастау алған өткен ғасырдың 90-жылдырымен салыстырғанда Ресей саясаты үшін ілгерілеушілік болғаны сөзсіз. Осы жағдайда Қазақстанның Каспий теңізінің түбін ұлттық сектор бойынша бөлуге әрқашан қарсы болып келе жатқан Иранға ықпал етуде тиімді пайдалануға мүмкіндігі бар еді. Қазіргі кезде «Каспий маңы» мемлекеттері көпжақты келісімге келмегенімен, мемлекеттер арасында екі жақты келісімдер жасалынған. Атап айтқанда Қазақстан мен Ресей қол жеткізген консенсустың өзге бір аспектісі – бұл теңіздегі даулы бөліктерге қатысты мәселелерді шешудегі өзара тиімді ынтымақтастықтың жарқын көрінісі. Жалпы, Каспий бойынша даулы мәселелер біртіндеп өз шешімін тауып келе жатыр. Бүгінде бұл төңіректегі мемлекеттердің алдында тұрған негізгі мәселе – теңіз байлығын тиімді игеруде біршама қолайлы өзара түсіністік қарым-қатынасты орнату.

Аймақтағы геосаяси жағдайға толыққанды баға беріп, сараптама жүргізу үшін Каспий маңындағы жағдайды мұқият қарастыру қажет. Әлемдік және аймақтық деңгейде халықаралық қатынастарды айқындап отырған мұнай факторы Каспий теңізі аймағында аса үлкен маңызға ие.

Каспийдің стратегиялық мәні төмендегідей факторлар арқылы айқындалады:

● Каспий шельфі әлемдегі мұнайға аса бай аймақтардың бірі болып табылады. Батыс сарапшыларының пайымдауынша, каспий теңізінің қазіргі таңда дәлелденіп отырған мұнай қорының көлемі 4 млрд. тонна (29 млрд. баррель). Бұл әлемдік мұнай қорының 2,6 % құрайды. Зерттеліп қойған табиғи газ көлемі шамамен 7 трлн текше метр.¹⁸

● Каспий қазіргі күнгі негізгі әрі әлеуетті мұнай және мұнай өнімдерінің өтімді нарықтары болып табылатын Еуропа мен Азия, сондай-ақ энергоресурстар жеткізуші өңір есебіндегі Таяу және Орта Шығыс, Солтүстік Африка, Ресей арасында орналасқан.

Сол себептен, Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдай Парсы шығанағы аймағы маңындағы қалыптасып отырған жағдай тәрізді, әлемдегі өзге мұнайлы өңірлермен салыстырғанда анағұрлым күрделі әрі шиеленісті болып табылады.

Каспий маңындағы мемлекеттер үшін Каспий теңізі аймағындағы жағдай ерекше маңызды мәнге ие.

Біріншіден, басты мүдде энергоресурстарды өздерінің экономикалық дамуы мен осы саладағы өзекті мәселелерді шешу үшін пайдалану төңірегінде тоғысып отыр.

Екіншіден, кей мемлекеттердің континентішкілік орналасу жағдайы мен теңізге шығуға тура жолдың жоқтығы мұнайды әлемдік нарыққа ұсынуда айтарлықтай қиындықтар тудырады. Бүгінде монополия құрып тұрған негізгі құбыр желісі бар Ресейге тәуелділікті төмендетуде энергоресурстарды тасымалдау жолдарын диверсификациялау маңызды болып табылады.

Үшіншіден, жаңа мемлекеттер алдында Каспий маңы, Каспий төңірегіндегі және аймақтан тыс елдер арасында таласқа түскен шиеленісті геосаяси ойын жағдайында өз ұлттық мүдделері мен қауіпсіздігін қорғап қалу мәселесі тұр. Сондықтан да, бүгінгі таңда Каспий мұнайы үшін күрес Қазақстан және оның Каспий теңізіндегі секторы төңірегінде болып жатыр.

Аймақтағы үрдістерге ықпал етуші негізгі фактор Батыс-Ресей сызығының пайда болуы болды. Соңғысы бірінші кезекте Каспийдегі американдық мүддеге қарсы тұрар бірден-бір бәсекелес ретінде қарастырылады. Мұндай бағаның берілуі барлық Каспий мемлекеттері мұнай құбырларының әлі де болса Ресей Федерациясы территориясы арқылы өтуіне байланысты болып отыр. Қазіргі таңда тек бір ғана Каспий аймағының құбыр желісі Ресей арқылы өтпейді. Бұл – қуаты шамалы Баку-Тбилиси-Батуми мұнай желісі. Осыған байланысты Ресей ғана аймақ байлығының сыртқы нарыққа шығуы есебінен экономикалық және саяси табыс тауып отыр. Бұл сыртқы және ішкі ойыншылардың Каспий мұнайын әлемдік нарыққа тасымалдау салада тамырының жаңа баламасын құруға деген құлышыныстарының жандана түсуіне себеп болды.

Осынау жағдайларға сараптама жасай отырып, Каспий шикізат ресурстарының әлемдік масштабты маңызының арта түсуіне байланысты Каспий теңізі аймағындағы үрдістердің «жаңа фазасы» басталғандығына көз жеткіземіз. Бұған Каспий байлығының Парсы шығынағының басты баламасы ретінде қарастырылып жүргендігі де үлес қосып отыр.
Бактымбет А.С., магистрант Академии государственного управления

при Президенте Республики Казахстан
Сотрудничество Казахстана и ЕС: проблемы и перспективы развития
С момента получения независимости Казахстан начал осуществлять активное сотрудничество со странами Евросоюза. ЕС, в совокупности, является вторым торговым партнером Казахстана после России. Поэтому, ЕС придает огромное значение развитию условий торговли с Казахстаном в контексте принципов свободного рынка. ЕС полностью поддерживает усилия Казахстана по вступлению его в скором времени в ВТО. Принимая во внимание географическое положение Казахстана, характер его соседей, природные ресурсы и состав населения страны, ЕС привержен оказанию поддержки по сохранению как межэтнической, так и экономической стабильности на международном и региональном уровнях. В этом отношении, действия ЕС в Казахстане можно рассматривать в общерегиональном аспекте. Одним из важнейших составляющих этого сотрудничества является энергетический фактор. В настоящее время Казахстан экспортирует в страны Европы энергоресурсы на сумму, превышающую  10 миллиардов долларов. В основе энергетического сотрудничества – безопасность энергопоставок, углубление и расширение маршрутов транспортировки казахстанских углеводородов

На современном этапе в Казахстане особое внимание уделяется реализации альтернативных маршрутов. Среди них: нефтепровод Констанца (Румыния) – Триест (Италия). В настоящее время в Казахстане работают такие крупнейшие европейские компании как «ТоталФина», «Аджип», «Эни», «Шелл», «Бритиш Газ», «Бритиш Петролиум».

Со временем, в случае расширения экономического присутствия этих компаний в казахстанской экономике, возможно усиление позиций ЕС в стране и в регионе, в целом.

Можно сказать, что сегодня отношения РК с ЕС приобретают стабильный и долгосрочный характер. Исключительно важное место принадлежит ЕС в инвестиционном сотрудничестве. Доля инвестиций ЕС в казахстанские проекты составляет примерно 14 % от общего объема инвестиций в Казахстане. Причем большую часть европейских инвестиций в казахстанскую экономику сделала Великобритания (12,6 % от общего объема инвестиций), далее следуют Нидерланды (2,6 %), Германия (2 %) и Италия (1,7 %)

На наш взгляд интересы Казахстана в отношениях со странами ЕС заключаются в следующем:

 -в широком привлечении европейского капитала для оздоровления экономики республики, решения социальных и экологических проблем;

-расширении торгово-экономических связей;

-использовании интеграционного опыта ЕС в определении и проведении собственной внешней политики.

По статистике Национального Банка РК общий объем инвестиций бельгийских компаний в экономику Казахстана в период с 1996 по третий квартал 2007 г. составил 186 млн. 300 тыс. долл.

Что касается Италии, то с этой страной Казахстан имеет давние отношения в разных областях сотрудничества, в том числе и в энергетической сфере.  Следует отметить, важность развития двусторонних отношений между Казахстаном и Италией в политической и экономической областях.

Товарооборот между двумя странами составил более 1230 млн. долларов США. Италия входит в число главных внешнеторговых партнеров Казахстана и является крупным экспортером казахстанской меди (50 % всей продукции меди).

В силу того, что Казахстан и другие страны Центральной Азии не входят в зону традиционных геополитических интересов Европы, стратегические интересы Европейского союза в отношении данного региона еще не выстроены в четкую схему.

Тем не менее, уже сегодня прослеживается экономическая заинтересованность Европы в освоении энергетических и других минеральных ресурсов Казахстана. Таким образом, можно сделать вывод, что, начиная с первых лет независимости до настоящего времени, Республика Казахстан постепенно наращивает сотрудничество со странами Европейского Союза в энергетической сфере.

В дальнейшем сотрудничество будет только возрастать. Всё это осуществляется  в русле политики многовекторного развития, проводимой Президентом страны Н. Назарбаевым. 

Региональная интеграция, вырастающая на базе интернационализации производства и капитала, в то же время выражает определенную дивергенцию в системе мирового рынка, то есть параллельную тенденцию, развивающуюся рядом с более глобальной. Она представляет собой, если не отрицание глобального характера мирового рынка, тем не менее, в определенной мере попытку замкнуть его в рамках группы развитых государств-лидеров. Речь идет о качественном сдвиге, обусловленном, с одной стороны, растущими экономическими потребностями к хозяйственному сближению разных стран, с другой – всеохватывающим характером углубления противоречий в рамках мировой системы. Выход из этих противоречий, как и задачи, диктуемые ускорением интернационализации национальных хозяйственных комплексов, современное рыночное хозяйство стремится решить через посредство региональной экономической интеграции. 

Интеграционный процесс в рамках СНГ во многом начинается как бы с новой отметки. Во многом это обусловливается тем, что по своей природе само соглашение о Содружестве Независимых Государств имеет двойную направленность. С одной стороны, оно нацелено на окончательный демонтаж старых экономических структур, с другой – предусматривает организацию качественно новых отношений между суверенными государствами, формирование и сохранение единого экономического (рыночного) пространства.

Принятые решения явились политико-юридическим признанием того факта, что в стратегическом плане интеграции в СНГ для входящих в него государств разумной альтернативы не существует. Ее экономическим фундаментом служит сложившаяся в советский период взаимодополняющая структура народных хозяйств бывших республик СССР – ныне стран-членов СНГ. Характеристика их хозяйственной взаимозависимости может быть выражена отношениями объемов ввоза и вывоза продукции к ее производству и потреблению. Так, доля ввоза (включая импорт) в потреблении в период 1965-1990 гг. колебалась от 15-16 % (Российская Федерация) до 30-31 % (Армения). Вывоз (включая экспорт) от объема производства составлял от 10-12 % (Россия, Казахстан) до 25-28 % (Азербайджан). Интенсивность межреспубликанских связей (отношение вывоза республики по линии межреспубликанского обмена к ее общему вывозу) в среднем по бывшему СССР составляла 75-80 %. Ниже среднего уровня этот показатель был лишь у России (65-70 %), во всех остальных республиках он был выше и составлял до 95-97 % (Молдова, Киргизия, Армения). Для сравнения следует отметить, что в этот же период интенсивность межгосударственных связей ЕС равнялась 60 %. Если в межреспубликанский обмен в бывшем СССР поступало почти 20 % совокупного валового продукта, то аналогичный показатель стран ВС составил 14 %.

Здесь необходимо учесть и неравномерность размещения и освоения природно-сырьевых ресурсов на территории Советского Союза. Это привело к тому, что некоторые бывшие союзные республики стали монополистами в добыче и переработке важнейших видов сырья. Так, например, на долю России приходилось более 90 % общесоюзной добычи нефти (включая газовый конденсат), более 75 – газа, около 91 – деловой древесины, более 80 % - деловой древесины, пиломатериалов и бумаги. На долю Украины приходилось 65-68 % общесоюзного производства стали, готового проката, стальных труб. Республика Узбекистан производила более 60 % хлопка-волокна.

Успешное проведение экономических преобразований в странах СНГ невозможно без тщательной разработки и осуществления скоординированной реформы законодательства. Если участники СНГ хотят оживить торговлю, стимулировать капиталовложения (в том числе и взаимные), их законодательство должно стать не только привлекательным для бизнеса, но и унифицированным.

Тарихнамада қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы басқару жүйесі, олардың институттарының қарым-қатынастары, өздеріне тән белгілері мен ерекшеліктері жайлы әр түрлі деңгейдегі деректер, жазбалар, ғылыми еңбектердің қоры бар. Олардың басым бөлігі орыс зерттеушілерінің үлесіне тиеді. Бұл мәселенің тарихнамасының осы негізде қалыптасуының себебі де белгілі. Қазақтардың басқару жүйесін зерттеу Ресейдің отарлау саясатымен қатар басталды деуге болады. Ал, кейіннен тарих ғылым ретінде қалыптасқаннан соң басқару жүйесі мәселесінің тарихнамасы әрі қарай дамыды. Дегенмен де, ғалымдар зерттеулері көбінесе орыс құжаттарының негізінде жазылды. Халық арасындағы шежіре-деректердің пайдаланылмауы, тарихтың объективтілігін төмендетті. Далалық ауызша тарихнама тек ХХ ғасырдың 90-жылдарынан ғылыми айналысқа ене бастады.

Ұзақ тарихи кезеңде ұлы далада үстем болып келген хандық мемлекет және дәстүрлі басқару жүйесі, оның ішінде хандық билік қызметі ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарына қарай өзгере бастады. Бұл өзгерістің басты себебі - қазақ қоғамындағы басқару жүйесіне сыртқы жағдайлардың күрделі әсер етуі. М. Вяткин өзінің «Очерки по истории Казахской ССР» деген еңбегінде «В конце 20-годов ХVІІІ века ослаблялось политическое господствующее положение в казахском союзе знати «белой кости», джучидов. Естественно, что политический вес старшин в конце 20-годов ХVІІІ века значительно вырос, в то время как политическое влияние знати «белой кости» упало», - деп билік жүйесіндегі туындаған өзгерісті айқындайды.Қазақ қоғамындағы биліктің дағдарысына әсер еткен саяси билік өкілдері – хандар мен сұлтандар және рубасы қарасүйектер өкілдерінен құралған – потестарлық билік арасындағы қарама-қайшылық ғасырлар бойы жалғасып келді. Бұл көшпелі қоғамның билік дағдарысының ішкі себебі болды. Дегенмен қазақ қоғамындағы биліктің дағдарысына шешуші әсер еткен сыртқы саяси жағдайлар еді.

Қазақ даласының шығысынан Жоңғар хандығы мен батысынан Еділ қалмақтары, оңтүстіктен Қоқанд, Хиуа хандықтары, солтүстіктен – башқұрттар қимылдары, әсіресе Ресей мемлекетінің отарлау мақсатындағы әрекеттері тәуелсіздіке басты қауіп тудырды. ХVШ ғасырда Жайық және Ертіс бойына орнығып қалған орыс-казактары да қазақ жерлерін шабуылдай бастады. Орта жүздегі хандық билік те аталмыш кезенде бірыңғай, иерархиялы жүйе есебінде қызмет атқармады. ХVШ ғас. 30-50 жылдары саяси билікте бірнеше хандардың есімдері аталады. М. Вяткин өз еңбегінде: «В Средней Орде были свои ханы. Из них известны имена Семеке и Кучука. Последний был ханом в поколении найман. Кроме этих двух ханов в Средней Орде было два владельца из султанов - Абулмамбет и Барак», -деп осы кезеңдегі бірнеше хандарды атайды. Бұл деректерден біртұтас саяси биліктің орнына саяси тұрақсыздық, дағдарыстың күшейгенін көреміз. Олардың барлығына ортақ белгі – ақсүйектер тек өз төңірегіндегі руларға, төлеңгіттеріне ғана шынайы ықпал жүргізді және де сұлтандардың билік басына келуі де рубасы, би-ақсақалдардың араласуының негізінде шешілген. Осыған орай А. Левшин былай деп жазады: «Как бы ни была белая кость ханского потомка, если он умом, богатством или другими качествами несоставил себе значительного числа приверженцев, то голос его не делает перевеса в собраниях народных». Бірақ ХVШ ғасырдағы аумалы-төкпелі жағдай хандық биліктің күшеюіне жол бермеді.

Дегенмен сыртқы саяси жағдайдың күрделі, жаугершілік кезеңінде сұлтандар тарапынан бірнешеуі іріктеліп тарих сахнасына шықты. ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарынан кейін Орта жүзде Абылай сұлтанның ықпалының жүре бастағаны, бірақ оның бірден хан сайланбағаны көптеген әдебиеттерден белгілі. Шындығында да, хандық билігі әлсіз жағдайда, халық арасында беделі жоғары рубасылары, билері бар Орта жүзде бірден билікті қолға алу мүмкін емес еді. Дәстүрлі басқару жүйесінің жазылмаған зандылықтарын түсінген Абылай сұлтан болды. Осы кезеңдегі ауыр шайқастардан кейін Абылай ұлыс сұлтаны атанды. Ол тұтас елді жаугершілік кезінде қол астына біріктіре алса да, атақ үшін хандыққа таласуды емес, шынайы билікті көздеді. Алайда, іс жүзінде, ұлан-байтақ аумақтарда басы бірікпей, жан-жақта көшіп жүрген қаншама руларды бір биліктің астына жинау үлкен біліктілікті, ерлікті, көрегендік қабілетті талап ететіні белгілі. Ұзақ уақыт бойында түрлі саяси, әскери сындардан өткеннен кейін ғана барып Абылай хандық дәрежеге көтерілді. ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап қазақ жері екі ірі мемлекетпен түрлі деңгейлердегі қарым-қатынас жасауға мәжбүр болды. Қазақтың халық қамын ойлаған хандары мен сұлтандарының басты мақсаты «екі түйе сүйкенсе, ортасында шыбындай болып өліп қалмау», қайткен күнде де екі елдің қарама-қайшылығын пайдаланып жан сақтау керек болды. Абылай осы саясатты ұтымды колдана білген ірі тарихи тұлға.

Дегенмен Абылай ұлыс сұлтаны атанған 1734 жыл мен хан сайланған 1771 жылға дейін 40 жылға таяу кезең саяси, әскери күреспен өткен кезең екенін ескерсек, бұл көшпелі мемлекеттік жүйе үшін қалыпты жағдай. Меритократиялық принциптері үстем болған қазақ қоғамында хан билігі үшін бедел мен білік керек. Абылай осы сыннан мүдірмей өткен ел басшысы. Қорыта келе, біз ХVШ ғасырдың ортасында «Ақтабан шұбырынды» кезеңінде дағдарыста болған хандық билік жүйесінің қайта күшейе бастағанын айта аламыз. Ол белгілі дәрежеде қазақ қоғамында саяси биліктің потенциалының сақталғанын көрсетеді.