Актуальные проблемы международных отношений

1. Таскин В.С. Материалы по истории кочевых нородов в Китае. Выпуск1.Сюнну.- М: Наука,- 1989. 285б.

2. Салғараұлы Қ. Сиуңну. « Хан кітабы». Алматы: Санат,-1998.- 288,б.

3. Гумилев Л.Н. Хунну в китае. Москва: -1974.

4. Крюков М.В. , Малявин В.В., Софронов М.В. Китайский этнос на пороге средних веков. М; 1979.б.
Аннотация: В этой статье рассказывается период шестнадцати государств пяти северных китайских племен III-VI вв. Вторжение сюнну на китайскую землю, проблемы между кочевыми и оседлыми племенами, данные об общей численности сюнну были взяты и рассмотрены с китайских источников.

Ключевые слова: сюнну, династия, император, шаньюй, қитай, север, кочевые, оседлые.
Abstract: This article tells about the period of sixteen states of five Northern Chinese tribes in the III-VI centuries; intrusion of Hsiung-nu upon the Chinese earth, problems between nomadic and settled tribes. Information about the total population of Hsiung-nu was taken from the Chinese sources.

Keywords: Hsiung-nu, dynasty, emperor, Shangqiu, Chinese, north, nomadic, settled.

Н.Жартын Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Халықаралық қатынастар факультетінің Түркітану кафедрасының магистранты Астана. Қазақстан

КӨНЕ РУНИКАЛЫҚ ЖАЗУЛАРДАҒЫ АВТОР ЖӘНЕ

АВТОРЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
Түйін: Аталған мақалада көне руникалық жазулар, соның ішінде Орхон ескерткіштері, Ұйғыр қағанаты ескерткіштерінің авторлары және авторлық мәселесі туралы айтылады.

Кілт сөздер: Этелмиш, Хэнтэ, тугю, экспанция, Ханган, Терхин, Тэсин.
Дүниедегі әр бір халықтың рухани мәдениеті, тарихи ескерткіштері бар. Сол ескеткіштердегі ең құнды деректер – жазба мәдениеті болып табылады. Ескерткіштерден сол замандағы қоғамды, әлеуметті, тарихты, мәдениетті, халықтың салт-дәстүрін айқындай аламыз. Сонымен қатар олардан бізге тарихи ұмытылып қалған, бізге жетпеген ұлы тұлғалар мен аңыздарды, мәдени мұраларды таба аламыз.

Монғолиядағы, Оңтүстік Сібірдегі және Шығыс Түркістандағы ескерткіштер көне заманғы ең маңызды ескерткіштер болып саналады.

ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында белгілі шығыстанушылар В.В.Бартольд және И.Марквард түркі ескерткіштеріндегі тарихи деректерді тұңғыш рет зерттеп, ондағы сақталған тарихи мұраларды баршаға жария етті. Зерттеу барысында ғалымдар бұл ескерткіштердің түркі заманының тарихы және олардың құрған мемлекеті туралы маңызды дерек көз екендігін дәлелдеді [1:34]. Тарихи деректерге бай эпиграфиялық мәтіндердің үш түрі белгілі болды. Бұлар ең алдымен Солтүстік Монғолиядағы (орхон ескерткіштерінен), содан әрі ХХ ғасырда көп зерттеле қоймаған ұйғыр дәуірінің ескерткіштері және белгілі бір жүйеге келген көне қырғыздардың енисей ескерткіштері еді. Өткен ғасырдың 60-70 жылдары басталған зерттеулер көне ескерткіштер жанрындағы дискуссияны руникалық ескерткіштерден тарихи дерек көздер ретінде жақсы қарастыра алмады. Сонымен қатар ескі түрік ескерткіштерінің жаңа ашылымдары Совет-Монғол жазығы зерттеулеріндегі экспидицияның (1969-1990ж.ж.) еңбектері күтпеген жаңалықтары алып келді. Ол көне түркі халықтарының жазба түріндегі тарихи ескерткіштердің ерекшеліктері.

Түркі қағанаты 551 жылы Монғолия территориясында пайда болды. Ол 80 жыл бойы билік еткен бірінші еуразиялық империя болды. Таң империясының ірі экспанциясына байланысты 630 жылы бұл қағанат құлады. Бірақ елу жылдан кейін қайта жаңғырып, тағы да елу жыл бойы өз үстемдігін жүргізді. Бүгінгі күнге жеткен ескерткіштердің бәрі сол ҮІІІ ғ. 20-30ж.ж. екінші кезеңдегі қағанаттың мұралары болып табылады. Түркі археологиясының білгірі Л.Р.Қызыласовтың 1965 жылғы еңбегін ескере кетсек: «Көлденең жазулы қалпына келтірулер Бірінші Түрік қағанатының алтайлық тугю-түркілердің және басқа тайпалардың ешқайсысында кездеспейді» [2:23]. Және сол кезде басқа альтернативті дәлелдер болмаған. Ал үш жылдан кейін соғды жазуымен жазылған стела табылды. Ол төртінші түрік қағанын Таспардың дәуіріне жататын Бұғыт ескерткіші болды [3:55]. Ол өзінің тұлғасы бойынша жүз елу жылдан кейінгі ескерткішке жатады. Бұғыт ескерткіші 582 жылы тұрғызылған.

Енді бірінші Қағанаттың ескерткіштерді тұрғыза білгендігі, күнтізбені білгендігі, өзінің тарихи салт-дәстүрін білгендігі дәлелденіп отыр. Сонымен қатар соғды тілінің бұл ескерткіште қолданғандығы Орта Азиядағы түркілердің жазу-сызудағы өте сауатты және мәдениетті екендігінің тағы да бір дәлелі.

Келесі тарихи-мәдени мәселе түркі руникалық жазуының ареалдарының таралуымен тығыз байланысты. Зерттелген барлық дерлік ескерткіштер Солтүстік Монғолиядан табылып отырған және де қағандық кешенді ескерткіштердің құрамды бөлшегі болып отырған. Осыған қарап Түрік қағанатының жазба мәдениеті аристократиялық топтың жетістігі, ал оның таралу территориясы өте шектеулі болған деуге болады.

70-80 жылдардағы Монғолия жазық жұмыстары барысында Хангай тау елдеріне, Хэнтэ, Монғол және Алтайда мәселенің шешімін табу үшін зерттеу жұмыстары жүрілді. Бұл жұмыстардың нәтижесінде руникалық жазудың түркі тайпаларының мекендеген жерлерінде кеңінен қолданылып, жайылғандығы анықталды. Ал ескерткіштердегі кішкентай әріптердің қолданылуы сол кезеңдегі адамдардың профессионалдық деңгейінің төмендігі мен оны күнделікті өмірде қолданатын адамдардың белгілі бір санына байланысты. Ерте ортағасырлық Еуропамен салыстырғанда Түркі қағанатын ең сауатты, ең мәдениетті ел деп тани аламыз.

Енді Ұйғыр қағанатының ескерткіштеріне тоқталсақ. ХХ ғасырдың 60 жылдарына дейін Қарабалғасұндық жазба және Могон-Шие-Ус жазулары ғана белгілі болды. Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде әр деңгейдегі тағы үш ірі ескерткіштерді тапты [4:40].

Екі ескеркіш Ханган таулы еліндегі өзендердің жағасында 753 және 762 ж.ж. жататын Терхиндік және Тэсиндік тарихи ескерткіштердің бөлімдері табылды. Бұл мәтіндерге көз салсақ, мазмұны жағынан ұқсас сегізінші ғасырдағы ұйғыр қағандарының Монғолия мен Туваға шабуылы және олардың өздерін көне жауларының мұрагерлері мен жалғастырушылары екендігін, ұйғыр-оғыз тайпаларының Еуразия даласының бұған дейінгі билеушілері екенін дәлелдеді. Және екі ұйғыр мемлекетінің билеушілері (осы жазулар арналған) Этелмиш Білге мен Бегю ұрпақтарына өз әрекеттерін тас декларацияларда қалдырған. Ұйғыр жазба ескерткіштері Эльдердің бірнеше дәуірлердегі құрылуы мен таралуының тарыхының екі жүз жылдық тарихын қалдырған. Бұл ескерткіштердегі бастапқы сөздерде елді құрушы, негізін қалаушы қағандардың өмірі жайлы әр түрлі мифтар мен аңыздар жазылған. Баяндалу уақыты ҮІ ғ. түріктер мен оғыздардың ортақ қағаны Бумынның әрекеттерімен жалғасып, ал оқиға кеңістігі барлық Еуразия даласын алады.

Түркілердің алғашқы жазулары тастық эпитафиялық мәтіндер болды. Олардың авторларының ең басты мәселесі ол – заманының билеушілерінің саяси әлеуметтік жүргізген істері мен жорықтарын, олардың өмірінің парақтарын жазу, философиялық ойларын дәріптеу, олардың тыңдармандарын өзінің шындығымен баурап алу болды.

Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі мәлімдемелер өмірден өткен қаһарманның атынан немесе анонимді түрде берілетін болған. Осы аталған екі түрде де қаһарман оның тууы мен жазылуына ешқандай өзінің авторлық әрекетін көрсетпейді.

Бірақ үш әрекеттің көбісі фольклорлық дәстүрдің ортақ авторларға тән емес екендігін көрсетеді. Мәселен, Тоныкөктің ескерткіші, екі Кошо-Цайдамдық ескертіштер және Кули-чордың құрметіне арналған ескерткіштер осыған дәлел.

Ұзындығы 160-170 см-ді құрайтын, 62 жолдан тұратын Тоныкөк жазуы

Бас қаһарменның өз атынан жазылған. Бірақ 58-жолында бұл жазбалар тікелей Тоныкөктің бұйрығы бойынша жазылғандығы мәлімденеді: «Мен ақылды Тоныкөк Білге қағанның елі үшін осы жазбаны жазуға бұйрық бердім» - дейді. Жазылу стилі қарапайым емес, нағыз мақал-мәтелдер мен асыл сөздердің жиынтығы.

Баяндаудың басым көпшілігі ескертіштерде Білге қағанның атынан айтылады. Бірақ Күлтегіннің үш реткі жазылымында басқа бір жазылымның авторының бар екендігін аңғара аламыз: «Мен Йоллығ-тегін осы тастқа жазуларды 20 күн отырып жаздым. Бұның бәрін мен Йоллығ-тегін жаздым» (Күл-тегіннің құрметіне) делінген. «Білге қағанға арналған бұл жазуды мен Йоллығ-тегін жаздым. Мен түріктің Білге қағанының ұрпағымын. Мен Йоллығ-тегін бір ай, төрт күннің ішінде тасқа жазуды жазып, оны әшекейледім» (Білге қағанның құрметіне) дейді.

Қағандық туманың мүшесі болып табылатын Йоллығ-тегін өзінің мәлімдеуінше өз заманындағы көптеген жазбалардың авторы болып табылады. Ол барлық түркі әлеміндегі түркі тілінде жазатын тұңғыш әйгілі жазушы болған. Ол өз қолымен тасқа жазбаларды жазған. Сонымен қатар оның еңбектеріне көмілген қорғандардың қабырғасына жазылып бірақ сақталмай қалған мәтіндер де жатады. Ескерткіш әдеби шығарма және көне түркі жазбасының үлгісі ретінде Йоллығ-тегіннің қолымен жазылғанына еш күман жоқ.

Келесі тілге тиек етер Кошо-Цайдамдық жазбалар көне түрік руникалық жазуының ең ірі ескерткіштері болып табылады. Осы екі мәтінді меңгеру барысында жасалған бақылау барлық руникалық жазуларды салыстырып қарайтын басты құжатқа айналды.

Тағы да өзіндік мәні бар тас жазулардың бірі болып Күлі-шордың құрметіне жазылған мәтін болып табылады: «Мен Бінтір, жазғаным сонша көп, тіптен өзім біліп, есіме сақтағандардың бәрін және өзім білмегеннің бәрін жаздым. Күлі-шордың жазуын да мен жаздым»-дейді. Бұл жерде автор өзінің білмеген, ұмытқан мәліметтері мен жазбаларын, болып жатқан оқиғаларды алып отырған бір ақпарат көзінің бар екені даусыз. Мұндай констация көне түркі жазбаларында тұңғыш рет кездесіп отыр. Бұл тарихи дерек көздерді сақтап отыратын дәстүрдің бар екендігін және сол дәстүрді сақтап отыратын адамдардың бар екендігінің куәсі.

Бұл үш жағдайлардың әрқайсысында авторлық мойындау мен сезіну байқалады. Бұл мойындау мәтіндерді жазу барысындағы белгілерге еш әсерін тигізбесе де жазба мәтінге тығыз байланысты болды. Тоныкөк өзінің экспрессивке қаныққан және полемикалық оралымға толы, өзіндік қайталанбас мазмұнымен атқарушысына мәтінінің бағытын баяндайды. Сонысымен ол мәтінді тудырушы ең негізгі автор болып табылады.

Өзінің жазғыш-атқарушысына Йоллығ-тегін мәтінін саралап, ой сүзгісінен өткізіп беретін болған. Сонымен қатар ол өз қолымен стеланың жоғарғы жағына сурет-символдарын салатын болған. Ол өзін мәтіннің авторы ретінде жазып көрсетеді және де мәтінді жазуға кеткен күндер санын да көрсетеді. Жұмысының басты мақсаты: Білге қағанның «жүректен шыққан сөздері» деп көрсетті.

Білге қағанның саяси философиясы Йоллығ-тегіннің әдеби сөздерімен дамыды. Бұл Йоллығ-тегіннің мұраны жазу барысындағы өзінің сіңірген еңбектерін баяндау барысындағы сөздерінің дәлелі ретінде оның осы жырлардың авторлық үлескері екендігін дәлелдейді.

Ол өзінің авторлығын еш кедергісіз жариялайды.

Осындай еңбектер арқылы жоғарыда аталған авторлар тек өздерін ғана танытып қоймай, елінің мәдениеті мен салтын, қоғамдағы тыныс-тіршілікті, әлеуметтік хал-ахуалды, билеушілердің ұстанған саясатымен, жалпы өмірінен баға жетпес құнды деректерді қалдырған.

Бұл жазулар көне түрік ескерткіштерінің жазуларының баға жетпес мұрасы болып табылады.

1. Подробнее об изучении древнетюркских рунических памятников и их историографической оценке в специальной литературе см.: С.Г.Кляшторный Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М. «Наука», 1964. С. 5-17; С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц. Открытие и изучение древнетюркских и согдийских эпиграфических памятников Центральной Азии // Археология и этнография Монголии. Новосибирск, «Наука», 1978:37-70.

2. Л.Р.Кызласов. О датировке памятников енисейской писменности // Советская археология, 1965, №3. С.43.

3. С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц Новая согдииская надпись из Монголии // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Л. 1969. С. 51-55; С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока. Т.Х, М., 1971. С. 121-146.

4. С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц Сэврэйский камень // Советсая тюркология, 1971, №3. С.106-112; С.Г.Кляшторный Надпись уйгурского Бегю-кагана в Северно-западной Монголии // Центральная Азия. Новые памятники письменности и искусства. М., «Наука», 1987. С.19-37.

Резюме: В данной статье рассматривается древнерунические надписи орхонских памятников и памятники Уйгурского каганата, а также авторы и проблемы авторства.

Ключевые слова: Этелмиш, Хэнтэ, тугю, экспанция, Ханган, Терхин, Тэсин.
Abstract: This article tells about the authors and authorship issues of ancient runic inscriptions of Orkhon monuments and the monuments of the Uigur Khaganate.

Key words: Etelmish, Khente, tugyu, expansion, Khangan, Terkhin, Tesin.

Б.С. Жиембай Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, Халықаралық қатынастар факультетінің Түркітану кафедрасының магистранты Астана. Қазақстан

БАБАЛАРДАН ҚАЛҒАН ЖӘДІГЕР
Түйін: Аталған мақалада армян-қыпшақ ескерткіші «Төре бітігінің» жазылу тарихы мен қазақ халқына қатыстылығы қарастырылған.

Кілт сөздер: тарих, тарихи еңбектер, қыпшақ тілі, заң, армян-қыпшақ, «Төре бітігі».
Тарихтан «Есім ханның ескі жолы», «Қасым ханның қасқа жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғысы» деп аталатын қазақ халқының жер дауынан бастап, жесір дауына, ұрлықтан бастап, қасақана кісі өлтіру қылмысына дейінгі ауыр істерге төрелік берер кесімді заңдар жинағының болғандығын білеміз. Десек те, қазақ елі бірнеше ғасырға созылған бодандықтан басын босатып, ертеңгі ұрпақ үшін ата-бабасының бұған дейінгі тарихының тұңғиығын зерттеп-зерделеуге бет бұрған тұсында тың дүниелерге тап болды. Ол тарихи жәдігерлер қазақ елінің ежелден-ақ ел басқару, заң шығару және сот ісін әділ жүргізу секілді мемлекеттің тірегі болып саналатын негізгі билік істерін қоғамдық талаптарға сай жүргізгендігін паш етеді. Солардың бірі – тағылымы терең құқықтық заңнама «Төре бітігі – армян-қыпшақ сот ісін жүргізу кодексі».

Қыпшақтану саласына орасан зор үлес қосқан, армян-қыпшақ ескерткіштерінің үлкен маманы, түрктанушы Александр Николаевич Гаркавец әлем мұрағаттарына тараған еңбектердің бірі «Төре бітігінің» (1519-1594) 2003 жылы орыс тіліндегі аудармасы мен транскрипциясын жасады. Ал еңбекті қазақ тіліне ұғынықты, заң терминдері мен ұғымдарына дәл сәйкестендіріп, жатық аударып шыққан заң ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі Ғайрат Сапарғалиев болатын.

Тарих қойнауына үңілсек, бүгінге жеткен жазба мұраларға қарағанда, ХІ-ХІІ ғасырдан бастап Дешті Қыпшақ мемлекетінің Еуразия құрлығын мекендеген елдер арасында мәртебесі биік болған. Дешті Қыпшақ мемлекеті өз заманында талай елдерге үстемдігін жүргізіп, ұлыс аралық мемлекеттік тіл – қыпшақ тілі болуына негіз қалаған. Бұл мемлекеттің кезінде өзінің қол астына Шығыс Еуропаның көптеген елдерін қаратқаны тарихи шындық. Бүгіндері мемлекетін Хунгария деп атайтын Венгрия-Мажарстан елінің құрамындағы негізгі халық мадиярлар өздерін қазақтың «тоқсан екі баулы қыпшақ руынан тарайтын ұрпақпыз» деп, мақтанышпен айтуында көп сыр жатса керек. Дегенмен, Шығыс Еуропаға үстемдік жүргізген қыпшақтардың ел басқарудағы билік істері өзге елдің ұлттық ерекшелігіне, сот, құқық ісіне, басқа да дәстүр-салтына нұқсан келтірмегені байқалады. Қазақтармен қатар, басқа да түркі халықтарының негізін құраған, орта ғасырларда Орта Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі қыпшақтардың атауы ежелгі түркінің «Шине Ус» ескерткішінде алғаш кездеседі. Махмұд Қашқари еңбектеріне қарағанда, XI ғасырдағы қыпшақтардың құрамына кимек, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсоба, жете, бөрлі сынды бірқатар рулар мен тайпалар енген. Қыпшақтар Түрк қағандығы ыдырағаннан кейін алғашында Қимақ қағандығының құрамында болса, XI ғасырда одан бөлініп шыққан. Осыдан кейін құрылып, етек-жеңін қымтаған. Қыпшақ хандығы тез арада күшейіп, Орта Азия мен Шығыс Еуропаға қанатын жая бастайды. Ал XIII-XIV ғасырларда қыпшақ сөзі жалпы «түрк» ұғымын алмастырады. XV ғасыр ортасынан қыпшақтардың негізгі бөлігі Қазақ хандығының құрамына кіреді. Н.А.Аристов қазақ халқының құралу кезінде оның құрамында көлденең, ұзын, танабұға, қарабалық сынды қыпшақ рулары болған деп көрсетсе, В.В.Радлов ол кезде қыпшақ тайпасы құрамында торайғыр, түйшіке, қытайқыпшақ, бұлтың, қарабалық, көлденең, танабұға, ұзын, көкмұрын рулары болған деп көрсетеді. Ал жалпы Қазақ шежірелерінде «тоқсан екі баулы қыпшақ» деп аталады.

Орта ғасыр қыпшақтары тіліндегі ескерткіштер тарихи-әлеуметтік және сол кездегі саяси жағдайларға байланысты әр дәуірде, әр жерде, әр түрлі әліпбимен хатқа түскен. XI ғасыр мен XVII ғасыр аралығында Қырым, Подолия, Польша, Венгрия, Египетте араб, латын, армян, славян, руна жазуларымен хатқа түскен қыпшақ (половец, хардеш, құман) және печенег тілдеріндегі ескерткіштердің қазіргі түркі тілдері арасында алатын орны жайлы айта келіп, Э.Р.Тенишев бұл ескерткіштердің қазақ, қарақалпақ, ноғай тілдеріне өте жақын екендігін, қыпшақ ескерткіштері қазақ тілі тарихының ерте дәуірін зерттеуде аса маңызды қайнар көзі болатынын атап көрсетеді [1,67].

XI ғасырдан бері Қара теңіздің солтүстік өңіріне қоныс аударып, Дешті Қыпшақ деп аталатын елді мекеннің қыпшақтарымен бірге өмір сүре бастаған армяндар Қырымнан бастап, Украина, Румыния және Польша өңірін мекен етіп, қыпшақ тілінде жазылған мұралар қалдырды. Дін мен құқық мәтіндеріне негізделген бұл лингвистикалық мұралар XX ғасырдың ортасынан бастап батыстық ғалымдар тарапынан зерттеле басталды. Армян-қыпшақ деп аталатын мәтіндер қуатты қыпшақ халқының арасында уақыт өте келе қыпшақтанған армяндар тарапынан туындаған деген түсінік қалыптасты. Бірақ ғалым Александр Гаркавец Алтын Орда үстемдігінен бұрын қыпшақтардың төрт түрлі топқа бөлінетіндігін айтқан. Бұлардың бірінші тобы өздерін урум ретінде санап, христиан дінін қабылдаса, екінші тобы армяндардың Григорян бұтағын қабыл еткен. Үшінші топ өздерін қарайымбыз деп еврейлікті, ал соңғы топ кейінірек исламды қабыл еткенін жазады. Осылайша олардың ана тілдері болған армян-қыпшақ тілінің құмандарға, Қырым татарларына, қарайымдарға және Қырым урумдарына жақын болғанын көрсетеді [2,8]. Армян мен қыпшақтардың жақындастығының бір себебі олардың арасындағы сауда байланысының күштілігінен де болуы мүмкін. Себебі армяндардың Қырым түбегінде қоныстануынан кейін ізінше саудамен айналыса бастағандары тарихи құжаттардан белгілі [3,4].

1970 жылдардан қазірге дейін зерттеле бастаған армян жазулы қыпшақ тілінің мәтіндері аясында зерттеуші ретінде танылған ғалымдар Едуард Трыярский, Эдмунд Шютц және Жан Дени сияқты есімдер осы салада жасаған еңбектерінде «армян-қыпшақ» терминін қолданған. Сондай-ақ армян-қыпшақ ескерткіштерін зерттеуде Г.Алишан, М.Левицкий сияқты шетел ғалымдарымен қатар, Кеңес дәуірінен бастап Т.И.Грунин, А.Н.Гаркавец, И.Абдуллин, Я.Р.Дашкевич, С.Ж.Құдасов секілді ғалымдар сүбелі еңбек сіңіруде.

Бүгінде қолымызға жеткен Польшада сақталған құнды мұра «Төре бітігі» көлемі жағынан аса ауқымды әрі құрылымы терең. Еңбекті армян тілінде құрастырып, жазып шыққан Мхитар Гош. Бұл кітап кіріспе, зайырлы заңдар жинағы және көбіне іс жүргізу сипатты қосымша баптар секілді үш бөлімнен тұрады. Жалпы 125 баптан, ал іс жүргізу кодексі 99 баптан тұрады, қыпшақ өмірінің құқықтық ерекшеліктеріне байланысты 25 жаңа бап енгізілген.

Аталмыш еңбектің жазылу тарихына үңілер болсақ, А.Н.Гаркавецтің түсіндіруінше, бұл заңды армяндар Польша королі Сигизмундқа бекіттіру үшін латын тілінде жазып тапсырады. Бірақ ол кезде латын тілін халық түсіне бермегендіктен, заңды 1523 жылы поляк және қыпшақ тілдеріне аударып табыс еткен. Яғни қыпшақ тілі сол дәуірде қатынас тілі болғандықтан, «Төре бітігі» бүкіл халыққа түсінікті тілге аударылған. Бұл қыпшақ тілінің бірнеше ғасырлар бойы сауда-саттықпен қатар халықтардың өзара мәдени алмасуына зор ықпал еткен Ұлы Жібек жолының қатынас тілі болғандығын тағы бір мәрте дәлелдейді. «Төре бітігінің» бір-екі бабын мысалға келтірелік. Заңның 43,48-баптарында жеміс ағашын кескен адамға мынадай жаза тағайындаған: «Сол ағашты кескен адам тура сондай жеміс ағашын егіп, ол жеміс бергенше ағаштың иесіне шығынын өтеп тұрады». Табиғатты қорғау мәселесі ерте заманда-ақ осылайша заңмен бекітілген. Ол заманда жылқы малына ерекше мән берілгендіктен, заңда «Жылқыны сатқанда 3 куәгер болсын және де атты сатып алғаннан кейін бір жұма аралығында оның сырқат екені белгілі болса, ат сатқан адамға кері қайтарылады» делінген. «Қазақстанда «Жер туралы» заңды қабылдаған кезде «Төре бітігінің» кейбір баптары басшылыққа алынды. «Төре бітігі» бүгінгі күні қазақ тілінің сөздік қорында жоқ құқықтық терминдерді сақтағандығымен құнды. Жоғалған құқықтық терминдерді «Төре бітігі» арқылы қалпына келтіруге болар еді», - дейді Александр Гаркавец [3, 677-679].

Қорыта айтқанда, бұл құнды жәдігер қазіргі таңда қазақ халқының мәдени мұрасын толықтырып, ғалымдардың тыңғылықты зерттеу нысанына айналуда. Сан ғасырлар бойы санадан өшпей, бүгінге жеткен бұл еңбек қазақ елінің тарихына тың ғылыми үлес қосып, заңдарымыздың ата-бабаларымыздың дәстүрлі құқық нормаларына сай өркендеуіне жол ашары анық.
Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   Э.Р.Тенишев Место кыпчакского (половецкого, куманского) и печенекского языков современных тюркских языков // Изд. АН КазССР. Сер. общ. наук. 1970. - №5. – 78-81 бб.
   
2. 
   А.Н.Гаркавец Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский. Алма-Ата: Наука, 1987 – 470 бб.
   
3. 
   С.Құдасов Ортағасырлық армян жазулы қыпшақ ескерткіштерін зерттеу мәселесі //Түркология. – Шымкент, №2, - 150-155 бб.
   
4. 
   А.Н.Гаркавец Төре бітігі. Армяно-кыпчакский Судебник 1519-1594 гг./составители А.Гаркавец, Г.Сапаргалиев, М.Капраль, М.Цимбал/. – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2003. – 750 б.
   

Various researches and classroom practices support the use of a balanced approach in teaching reading comprehension. Because reading comprehension depends on efficient word recognition and comprehension, instruction should develop reading skills and strategies, as well as build on learners’ knowledge through the use of authentic texts.

Moreover, research and practice in TESOL (Teaching English to Speakers of Other Languages) was greatly affected by Stephen Krashen’s hypotheses on language acquisition, and particularly the effect of “the Schema Theory” on investigations dealing with reading comprehension. Today, an increasing number of researches confirm the role of schemata in EFL/ESL reading comprehension. Most of research was made on reading comprehension of the first language. However, discernment was adapted to suit SL reading comprehension studies. The most significant of all, distinctive attention is given to interactive approaches to reading, which dispute that reading comprehension is a combination of identification and interpretation skills. Grabe (1991) lists the five most important areas of current research which are still eminent: “schema theory, language skills and automaticity (may be defined as “occurring when the reader is unaware of the process, not consciously controlling the process, and using little processing capacity”(ibid, p 379-380)), vocabulary development, comprehension strategy training, and reading–writing relations” (p.375)

The lack of methods and ways of teaching reading comprehension to EFL/ESL learners influence the language obtainment. Since teaching reading comprehension was always underestimated in teaching English as a second language, nonetheless it plays a great role in second language acquisition.

The theme of the research work is made up of a new way of looking at the problems in teaching reading and the aim is to analyze the existent problems in teaching reading comprehension and find the ways out of this problem by suggesting a series of exercises that can be useful in classroom activities. We can also offer some more solutions for the problems by proposing complex of practices and activities. Even more appropriate activities for teaching reading comprehension in EFL/ESL classrooms.

Thus, according to the set aims we are about to solve the following tasks:

• 
  to determine the aim and nature of teaching reading comprehension;
  
• 
  to open the essence of teaching reading comprehension;
  
• 
  to describe the reading skills and teaching techniques;
  
• 
  to describe different approaches to teaching reading;
  
• 
  to work out new technologies in teaching reading;
  

The main aim of my research is to teach reading comprehension of various kinds of texts such as letters, magazines, newspapers, electronic articles and etc. of different levels to ESL/EFL learners without using a dictionary, that interrupts reading and concentration, by increasing the speed of reading. To my mind the speed of reading is not the least important thing in learning. A book “The Speed Reading Book” by Tony Buzan is about improving the speed of reading and understanding the whole text, even learning new vocabulary without using any other sources that can give the meaning of the word. He suggested lots of exercises to improve reading speed and comprehension. So this book put an idea to my mind whether it is possible to use these exercises and activities in the EFL/ESL classrooms where the understanding lower. After all my researches and studies I came to the conclusion that it works. Using all the exercises may not work at all with the reason that reading in a foreign language is different, relatively teaching reading comprehension and training takes longer than you can do it with the first language. Comprehension is the ultimate goal of reading. However, there are a number of factors which may interfere with an individual's ability to comprehend text material.