Алдашева камар сагингалиевна

24 
саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы тіл мəдениетінің деңгейін көтеру 
мəселесі ілгері шығарылады; ғылым мен техниканың тіліне айналдыру жəне 
функционалдық аясын кеңейту маңызды болып табылады.
Басқа да шетел ғалымдарының еңбектеріне сүйенсек, тіл саясаты (language 
policy) тіл құрылысы жəне тілдік жоспарлау (language planing) деп 
аталатындармен бір ұғымда қолданылады. Шын мəнінде де, тілдік жоспарлау 
мен тіл құрылысы аясында тіл субъектілерінің (мемлекеттік органдар мен 
қоғамдық ұйымдардың, қоғам мүшелерінің, жекелеген адамдардың, тіл 
мəселесімен тікелей айналысатын мекемелердің жəне т.б.) тіл практикасына 
ықпал ету, тілдің құрылымын реттеу, тілдің қолданысын өзгерту, тілді меңгеру 
үшін жағдайлар жасау деген тұжырымдар топтастырылады.
Тілдік жоспарлаудың мақсаты: а) қазіргі қолданыстағы тілді сақтап қалу; 
ə) тілдің қолданысын кеңейту мүддесінде іс-шараларды ұйымдастыру жəне 
жүргізу; б) тілдің нормалары мен қалыптануындағы өзгерістерді реттеу жəне 
нақты іс-шараларды жүзеге асыру.
Тіл корпусын жоспарлау – қазақ тілтанымында енді-енді қолға алына 
бастаған проблемалардың бірі. Бұл негізінен тілдің барлық құрылымына – 
сөздік құрамына, грамматикасына, терминологиялық жүйесіне, айтылу жəне 
жазылу ережелеріне саналы жəне нысаналы түрде ықпал ету мақсаттарын 
көздейді. Бұл мəселе стандарттау жəне бірізділендіру, қалыптандыру, 
нормаландыру, реттеу ұғымдарымен үндес келеді. Қазақстан Республикасы тіл 
саясатының тұжырымдамасында мемлекеттік тіл мəртебесінің тілдің əлеуметтік 
функциясын кеңейте түсетіндігі, тілдегі жаңа ӛзгерістерге байыпты талдау 
жасау керектігі баса көрсетілген. «Қазақ тілінің бірізділігі мен тиісті 
стандартқа келтірілуін қамтамасыз ететін орфогафиялық, орфоэпиялық, тыныс 
белгілері ережелерін жүйеге салу басты міндет болып отыр, қазақ тілінің 
терминологиялық лексикасының жиынтығын жасау аса қажет. Қазақстанның 
сөз мəдениетін жетілдіру орфографиялық, орфоэпиялық, түсіндірме 
сөздіктердің шығарылуын көздейді» деп аталған [4]. Тіл корпусын 
жоспарлаудың тетіктерін одан əрі толықтыра түсуге болады: мəселен, қазіргі 
кезеңдегі білім алушылар үшін онлайн лингводидактикалық материалдар мен 
онлайн-сөздіктер 
типтерін 
қалыптастыру 
жəне 
оларды 
ақпараттық 
технологиялар желісіне орналастыру істері де тіл саясатының басты 
бағыттарына жауап бере алады жəне тілді корпустық жоспарлауды жетілдіре 
түседі.
Зерттеуші Ж. Смағұлованың пайымдауынша, тілдік жоспарлауды зерттеу 
қазірге дейін əлеуметтік лингвистика мен қолданбалы лингвистиканың 
шеңберінде жүргізілді жəне қазіргі таңда тілдік жоспарлау теориясы екі негізгі 
себеп бойынша ерекше пəн болып саналмайды. Біріншіден, тілдік 
жоспарлаудың өзіндік зерттеу əдістері жоқ. Осы салада қолданылатын барлық 
əдістер, атап айтқанда, сұхбат, сұрастырым (опросы), шкалалар, тестілеу, 
бақылау жəне т.б. əдістер басқа əлеуметтік ғылымдарда пайдаланылады. 
Екіншіден, тілдік жоспарлаудың өзіндік жеке зерттеу пəні жоқ, оның пəні екі 
туыстас бағыттың пəніне сəйкес келеді, олар əлеуметтік лингвистика – тіл мен 

25 
қоғамның өзара байланысын анықтаумен айналысатын, қоғамдық құбылыс 
ретіндегі тіл туралы ғылым жəне қолданбалы лингвистика – лингвистикалық 
теорияны практикада қолдану туралы ғылым. Оқытуды жоспарлау, әліпби, 
грамматика, тілді нормаландыру, аударма мәселелері – осылардың барлығы 
қолданбалы лингвистиканың пəні болып саналады. Тілдер қызметін 
(функционирование языков), тілдік жоспарлауға ықпал етуші əлеуметтік 
факторларды анықтау əлеуметтік лингвистиканың пəні болып саналады [22, 
14]. 
Тілдік жоспарлау теориясы əлеуметтік лингвистика мен қолданбалы 
лингвистиканың ықпалымен қатар, антропологиялық лингвистика, екінші тілді 
меңгеру теориясы, диалектология, педагогика, әлеуметтік психология, 
география, саяси ғылымдар, экономика сияқты бағыттардың ықпалымен 
қалыптасты.
Тілдік жоспарлау теориясының пайда болуы жəне қалыптасуы əлемдегі 
барлық елдерде орын алған жəне саны жағынан ұлғая түскен қоғамдағы тілдік 
жəне этникалық мəселелерді шешумен байланысты болды. Бір ғана Еуропаның 
өзінде б.з. 250 жылы алты əдеби тіл – латын, грек, иврит, араб, көне ағылшын 
жəне көне славян тілдері болса, ұлттар мен тілдердің саны он есеге дейін 
ұлғайып, 1250 жылы он жеті əдеби тілге жетті. XIX ғасырда олардың саны 
шамамен отыз болса, 1937 жылы – елу үш тіл болды, екінші дүниежүзілік 
соғыстан кейін бұл үдеріс одан сайын динамикалық сипатқа ие болды [23, 346]. 
Қазірге дейінгі кезеңде тіл саясатына, тілдік жоспарлау мен тілді 
корпустық жоспарлау мəселелеріне байланысты ауқымды жұмыстар атқарылды 
жəне осы іс-шаралардың нəтижелері мемлекеттік тілдің қолданысының барлық 
салаларында айқын байқалуда. Дегенмен кейінгі бекітілген «Қазақстан 
Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға 
арналған мемлекеттік бағдарламасында» қазіргі тілдік ахуалға талдау жасау 
барысында төмендегі бірқатар проблемалық аспектілер нақты аталады. 
Бағдарламада реттелуі тиіс төмендегідей мəселелер көрсетілген:
1. «Қоғамдағы мемлекеттік тілді меңгерудің əркелкі деңгейі. Бұл 
проблемалы аспект мемлекеттік тілді оқытудың бірыңғай əдіснамасы мен 
стандарттарының, қазақ тілі оқытушылары мен мамандарының даярлық 
деңгейінің төмендігімен, қазақ тілін оқыту инфрақұрылымы қызметінің 
бірыңғай стандарттарының болмауымен, мемлекеттік тілді меңгеру процесін 
ынталандыру жəне мониторинг жасау жүйесінің болмауымен тікелей 
байланысты. 
2. Елдің əлеуметтік-коммуникативтік кеңістігіне мемлекеттік тілдің 
жеткіліксіз енгізілуі. Мемлекеттік тілді отбасы құндылығы ретінде таныту 
сияқты мəселелердің маңызды тізбесі проблемалы болып табылады.
3. Қазақстан қоғамындағы тіл мəдениетінің төмендеуі. Аталған аспект 
бойынша, терминология, антропонимика жəне ономастика салаларындағы 
проблемалар, сөйлеу мəдениеті мен жазу жүйесін жетілдіру қажеттілігі, 
сондай-ақ толерантты тілдік орта құру мəселесі лингвистикалық кеңістіктің 
одан əрі дамуы жолында айтарлықтай қиындықтар туындатып отыр. 

26 
4. Қазақстандықтардың лингвистикалық капиталын сақтау жəне нығайту 
қажеттілігі» [1].
Аталған мəселелер қазақ тілінің лексикалық құрамындағы жаңа сөздердің 
жай-күйіне тығыз байланысты. Э. Хауген ұсынған талдаудың негізінде 
анықталатын бірнеше мəселелер бар, олар мыналар:

жүктеу/скачать 2.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: