Журналистика. Қоғам. Саясат. Экономика

Университет ректоры, Ғылым Академиясының корреспондент – мүшесі К. Нәрібаев баспасөз бетінде жиі жарияланатын адамдардың бірі. Ол кісі «Хабаршының» алғашқы санында «Қазіргі кезеңде информация құралдарының рөлін арттыру» деген мақаласын жариялап, төртінші билік төңірегіндегі өз ойларын былай деп ортаға салған: «Бүгінгі жағдайда бұқаралақы ақпарат құралдарының рөлі күн санап арта түсуде. Газет, журнал, сондай-ақ электронды ақпарат құралдары қоғамдық пікірді қалыптастырушы күш ретінде халықтың саласына ерекше ықпал ететіндігі белгілі. Әлеуметтік және қоғамдық бағыттардың өзгеруіне орай төртінші билік ауқымы да жаңа сатыға көтерілді. Сондықтан біздің елдегі қазіргі журналистиканың даму сатысын «жалпы гуманитарлық» деңгейде деп бағалауға негіз бар. Ал, мұның өзі дүниежүзілік белгіні көрсетеді. Мұның өзі біздерге демократия мен плюрализмді жақсартудың арқасында келіп отырған жақсылықтың нышаны. Бұл арада біздің республикамыз бен университетіміздің БҰҰ-ның іргелі ұйымдарының бірі ЮНЕСКО-мен мықты қарым-қатынас орнатуымыз университетімізде журналистика факультетінің жанынан ЮНЕСКО-ның арнайы кафедрасы ашылып, жұмыс істеуде. Бұдан басқа университеттің өзі де ынталы. Біздерде АҚШ, Филиппин, Моңғол және бұрынғы Одақтас республикалардың жоғары оқу орындарымен байланыстарымыз жаңа түр алып, нығая түсуде. Ол елдердің айтулы профессорлары біздің студенттерімізге дәріс оқиды. Осының өзі ғылымның көптеген салаларының дамуына, ілгері басуына айтарлықтай ықпал етеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін арттыра түседі» 7.

Иә, шындығында Қазақстандағы газет-журнал, телевизия мен радионың қазіргі жұмысына шындап назар аударсақ жоғарыда айтылған жайлардың шын мәнінде жүзеге асып жатқандығын байқауға болар еді.

Осы тақырыпқа жазылған екінші бір мәнді еңбек профессор С. Қозыбаевтың «Бұқаралық ақпарат құралдары қоғам еркіндігінің көрсеткіші» деген мақаласы. Мұнда автор республикамызда бүгінгі таңда орын алып отырған саясат жүйесінің баспасөз бетінде талқылану мүмкіндіктерін сөз етеді. Мұның өзі заңдылық. Себебі, жоғарыда айтқанымдай қоғам мен журналистиканың байланысы қоғамның демократияландыру сипатын көрсететін факті. Оның үстіне бодандықтың бұғауын сілкіп тастаған дамушы мемлекет үшін бұқаралық ақпарат құралдарының пәрменділігі таптырмайтын құрал болып саналады. Міне, ғалым өз еңбегінде журналистиканың осы қырын жан-жақты ашып көрсетуге тырысады. Осы тұрғыда ол: «Средства массовой не случайно наказывают «четвертой властью» ибо действительно во многом для государство являются определяющими моментами информирования и непосредственное участие СМИ в поддержании постоянной связи между властью и ее субьектами» 8,- деп нақты ойлар айтады.

«Хабаршының» осы санында белгілі ғалым, журналистика факультеті, телевизия кафедрасының меңгерушісі, профессор М. Барманқұловтың «Қоғам сақшысы» атты талдамалы мақаласы жарияланған. Онда шетелдердегі ақпарат құралдарының жұмысына сүйене отырып, автор журналистердің міндеттері мен мақсаттарына және оларға жүктелетін жауапкершіліктерге тоқталады. Оны автордың мына сөздерінен айқын байқауға болады:

«К теме цензуры относят и получение лицензии, и экспорт, и импорт изделий. Ни в одной из развитых стран «для учреждения газеты или журнала не нужно разрешение провительства, так как отсутствие требования на получение лицензии или другой формы разрешения властей рассматривается как одно из важнейших состовляющих свободы печати. Нет в этих странах ограничений на экспорт изданий. Не было случая в Европе и США в последние десителетия, чтобы человека приговорили к тюремному заключению за оскорбление правительства, правительственных институтов или символов...» 9.

Осы орайда, филология ғылымдарының кандидаты Ә. Игенсартова өзінің «Республика баспасөзі – нарық кезеңінде» деген мақаласында: «Бүгінгі баспасөздің алдындағы күрделі проблемалар – қағазға бағаның өсуі, полиграфия қызметінің, байланыс қызметінің қымбаттауы т.б. Газет өндірісінің қымбаттауы редакцияға нөмірдің бөлшек сауда құны мен жазылу бағасын өсіреді, ал ол тираждың төмендеуіне алып келеді. Азайған таралым бағаның қайта өсуіне себеп, ал ол жарнаманың келуін азайтады. Редакциялық бюджет құрдымға кетіп, көптеген басылымдар банкротқа ұшырайды.

Әлбетте, бұқаралық ақпарат құралдарындағы нарықтық қатынастар, халық шаруашылығының басқа да салаларындай әзірге мықты емес. Қоғамдағы экономикалық жағдай күрделі қалпында қалуда. Экономикалық құрылымдық өзгерістер әлі толығымен аяқталған жоқ. Осының бәрі журналистикаға әсерін тигізетіні сөзсіз. Бірақ, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдері бұл қиындықтарды алдыңғылардың бірі болып жеңеді деген сеніміміз зор» 10, -деп республика көлемінде нарық жағдайында кездесіп отырған қиындықтарға тоқталады.

Нақ сондай-ақ осы проблеманың бір тармағы болып табылатын Бұқаралық ақпарат құралдары мен заң мәселесіне де «Хабаршыда» көп көңіл бөлінеді екен. Бұл тұрғыда біздерге филолгия ғылымдарының кандидаты, доцент Т. Бекниязовтың «БАҚ, заң және ұлттық-рухани тәрбие болмысы» деген мақаласы үлкен ізденістің жемісі сияқты болып көрінді. Автор қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының өткені мен бүгінгісін шебер салыстыра отырып, баспасөздің белгіленген заң аясында жұмыс істеуін талап етеді. Және соңғы кезде жаңбырдан соңғы саңырауқұлақша көбейіп жатқан түрлі коммерциялық арналардағы халқымызға жат наркомания, секс, парнография сияқты көріністерді тыю қажеттігін:

«Осы ретте мына жайды айта кетейік. Францияда алғаш коммерциялық телевидение ашылды деген кезде президент Жорж Полепиду: «Бізде коммерциялық телевидение ашу – болашақ ұрпақтарымызды рухани азғындату болмақ»,-деген екен. Ал, Германия канцлері Г. Шлендт болса: «Германияда коммерциялық телевидениеге рұқсат беру-елімізде атом бомбасын жару деген сөз»,-деп шошынған.

Міне, жер жүзіндегі екі ірі елдің басшылары жайдан-жай осылай демеген болар. Біз капиталистік ел деп аталған мемлекеттің басшылары неге одан қатты қорқады? Әрине, оларды да қинайтын ұрпақ қамы, тәрбиесі екені түсінікті. Кезінде «Тарзан» фильміне еліктеп талай балалар ағаштан – ағашқа секіріп, аяғын сындырса, «Фантомас» фильміне еліктеп жасөспірімдердің қылмыс жасаған фактілері де орын алғаны белгілі. Қазір боевик фильмдерді көру олардың бұзақы болуына әсер етпейді деп кім айта алады? Жасөспірімдердің қатыгез фильмдерді көріп алып, аяушылық сезімін қастерлемеуі кездеспейді деп ойлай аламыз ба? Мейірімділік, имандылық, үлкенді сыйлау қалай? Мұны неге ескермеуіміз керек? Ұят фильмдерді көрсету ше? Ол балалар мен жастарға әсер етпейді деп ойлау күпірлік емес пе?! Бүгінгі жастар арасындағы жезөкшелік пен түнгі клубтар, наркомандар қайдан пайда болды? 11, - деп орынды көрсетеді.

Қоғамның саяси тұрақтылығы қай мемлекетте болмасын тіл мен дінге де байланысты екендігі айдан-анық. Біздің республикамызда кеңес өкіметі тұсында тілге де дінге де қажетті мән берілмеді. Бірақ, осының өзі кешегі дүрілдеп тұрған Кеңес Одағының іргетасының бұзылуына себепші болды. Бір шаңырақтың астына діні, тілі мүлде бөлек ондаған, жүздеген ұлт өкілдерін жиып, ортақ мемлекет құрудың соңы жақсылыққа апармайтынын тарихтың өзі растап отыр. Ал, біздің республикамызда қазір кеңестерден қалған мұра – 100-ден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері бар. Келешекте біз қандай мемлекет құруымыз керек. Бұл арада бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі қандай болмақ?

Бұл сауалдарға саясаттану ғылымдарының кандидаты Б. Исабаевтың төмендегі еңбегі жауап беретін сияқты. «Дамудың әртүрлі деңгейіндегі мемлкеттік құрылымдардың ішкі саяси тұрақтылығына ықпал етер негізгі факторлардың бірі – қоғамдағы тіл және дін мәселесі. Бұл екеуінің рөлі бүгінгідей өтпелі кезеңді бастан өткеруші Қазақстан үшін тіпті тереңдеп отыр. Өйткені, 100-ден аса этнос өкілдері мекендейтін республикамыз этникалық құрамы жағынан ғана емес, дін конфессиялары тұрғысынан да күрделі саналады. Сол себепті қоғамның ішкі саяси тұрақтылығына дін мен тілдің оң немесе теріс әсері қатар сақталынады.

КСРО кезінде дін мемлекеттен бөлектелінді деп саналғанымен, атеистік саясат оның қоғамдағы шын мәніндегі рөлі мен орнын түсіндіруге мүмкіндік бермеді. Дін ұрпақтар ұғымында апиын, кертартпа құбылыс ретінде насихатталды. Оны тіпті келеке-мазақ етушілік деңгейге дейін жеткізген идеология діннің рухани-идеялық күшін, тамыры ғасырларға тараған тарихи маңызын ескермеді. Тіпті, социализмнің құлауына себеп болған обьективті негіздердің бірі діннің әлгіндей мән-маңызынан бас тарту болғанына бүгінде көз жетіп отыр. Діннің рөлі, әсіресе өтпелі кезеңді бастан кешіріп отырған мемлекеттерде өсе түсетіні тарихтан белгілі. «...Мұсылман діні Қазақстанда саяси мәнге емес, әлеуметтік-мәдени мәнге ие. Яғни, назардан тыс қалдыруға болмайтын ақиқат сол-тарихи тәжірибеде әлеуметтік даму мен рухани жетілу үстінде адам баласы діннен басқа тиімді құрал ойлап тапқан емес. Оның үстіне, әлеуметтік тұрақтылық пен ұлтаралық қарым-қатынастарды бақылауды ұстау барысында ортаның он потенциалы бар. Осы тұрғыдан, полиэтникалық қоғамдардағы саяси-әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеудің қажетті шарттарының бірі ретінде елдің өркениет дәстүріндегі ерекшеліктерін ескере отырып, тіпті керек болған жағдайда тарихи тамыры терең діни құндылықтарға арқа сүйейтін секумеристік негіздегі саяси мәдениет пен әлуметтік идеологияны қалыптастыруда тұрған ештеңе жоқ». Кез келген саясат түрі, алдымен ұлттық, рухани-мәдени құндылықтардан бастау алады. Олардың ескісінен бас тартып, жаңалары қоғамның санасына кіріге алмай жатқан кезеңде, халықтардың өздерінің ежелгі ұлттық рухани-діни дәстүр-салтына жүгінуі табиғи нәрсе», 12, -деп сендіреді автор.

Әрине, бұл күрделі тақырыпқа көбіне тек мол дайындығы бар белгілі ғалымдар ғана қалам тартып жүрген түрі бар. Қоғам, саясат, экономика мәселесі шын мәнінде оңай тақырып емес. Бүгінгідей нарықтық экономика кезеңінде қоғамда болып жатқан түрлі саяси өзгерістердің соңынан еріп, оны халық назарына өз дәрежесінде ұсына білу де оңай шаруа емес. Ал, «Хабаршының» авторлары болса бұл проблемаларды қазіргі жағдайда журналистикада қалай шешу керек деген сауалға жауап іздейді.

3. Публицистика әлемі
Бұл тақырып бойынша материалдар «Хабаршының» 2-ші санынан бастап тұрақты түрде беріле бастаған. Басылымның 7-і санында жалпы публицистика, оның ішінде қазақ публицистикасының өткені мен бүгінгісі және жекелеген публицистердің шеберліктері туралы 30-дан астам зерттеу материалдар жарияланған. Әсіресе, бұл тұрғыда белгілі ғалымдар Т. Қожакеев, К. Хамзин, Т. Бекниязов, Б. Жақыпов, А. Есдаулетов, Қ. Жарылқапов, Е. Дудиновалардың айтарлары мол.

«Өмір өткелдеріне, тарих тағылымына қарағанда, сатира қарсы күштер қақтығысы қаһарына мінген күндерде, аласапыран, алыс, жұлыс, талас-тартыс етек алған кезеңдерде өрлеу табады, аренаға атой салып шығады. Өйткені, күлкі сықаққа негіз болатын қайшылықтар сол тұстарда күшейтеді. Мұнымен бірге сатира ел басына ауырлық түскен, қиындық туған кездерде батылдау бой көрсетеді. Өйткені, жұрт сол жайсыздықтың орын алуына кінәлілерге, оның себептеріне қарсы үн көтеруі, күрес жүргізуі қажет болады, әлгі қиындықтарды жеңіп, тарих сахнасында аман қалу қамын қарастырады.

Қазір халықтың басында осының екеуі де бар. Қоғамдық жүйеден екінші жүйеге өтудегі ескі мен жаңаның арасындағы, байып бөтегесін май басқандар мен сіңірі шығып, кілдіреп жай басқандар арасындағы қайшылық күшейді. Нарық экономикасы ел басына қиын-қыстау күн туғызды. Олардың тұрмыс-халін одан айтқысыз ауырлатты. Ендеше бүгіндері – сатира, юмордың бізде де көтерілетін кезі» 13, - деп сатира мен юмордың өмірден алатын орнын профессор Т. Қожакеев өзінің «Түзел, сықақ, мін түзелсін!» деген мақаласында «Егемен Қазақстан» газетінің «Мүйіз-тұмсық» деп аталатын сықақ бұрышында жарияланған материалдарды талдау арқылы баға береді.

Онда автор аға газеттің басқаларға үлгі болып, нарықтық экономика жағдайында елімізде болып жатқан қым-қиғаш оқиғалардың көлеңкелі жақтарын көрсетуде елеулі табыстарға жетіп отырғандықтарын Б. Кірісбайұлының, Ә. Ысқабайдың, Қ. Молдыбаевтың, Б. Мәжитұлының, Ү. Қойдиннің нақты сын-сықақтарын көлденең тарта отырып дәлелдеген. Мысалы, Батық Мәжитұлының «Қазақ пен бөтелкенің ұқсастығы бар ма?» деген мақаласында: «Болғанда қандай, бірінші ұқсастығы - екеуінде де ауыз бар, екінші ұқсастығы – екеуінің іші арақтан босамайды, үшінші ұқсастығы – арағын төгіп тастасақ, құлақтары салынып жуасиды да қалады» 14, - десе, Ү. Қойдин «Құрдастармен қалжың» фельетонында балерина «еркек атаулы сахнадағыдай үнемі қолынан түсірмей көтеріп жүрсе», логопед «бастық атаулына қалың көпшілікпен адами тұрғыда сөйлесе білуді үйретсем» деген арманы мен «Мұғалім-жылуы жоқ мектепке жылу жинаушы, дәрігер-май-шаммен операция жасаған әбігер жан, ауыл - «продается дом», әйел-қалааралық жүк тасымалдайтын «робот» 15, - деген анықтама береді.

Бұл белгілі сатира зерттеушісі, «Сатира негіздері» атты құнды монографияның авторы Т. Қожакеевтің бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның сатирасы туралы ой-пікірі. Ал, енді осы басылымда негізінен жекелген публицистер туралы, олардың қазақ журналистикасына қосқан үлестері жайында, жеке шеберліктеріне арналған зерттеулер де жиі жарияланып келеді. Енді, солардың қайсыбіріне қысқаша болса да тоқталып өтсек. Себебі, публицистиканы жасайтын жеке публицистер ғой. Сонау XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ публицистикасының ірге тасын қалаған – Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтардан бастап, XX ғасырдың басында олардың оң істерін одан әрі жалғастырған М.Ж. Көпеев, С. Торайғыров, М. Сералин, А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Ж. Аймауытов, М. Дулатовтар болды. Кеңес өкіметі тұсында да бұл іс оң жалғасын тапқандығы белгілі. Осы туралы «Хабаршыда» не айтылады екен, енді соған тоқталайық.

А. Есдаулетов белгілі жазушы, журналист Ә. Әлімжановтың публицистикасы туралы «Хабаршыда» мақалалар циклын берген. Ә. Әлімжановтың балалық шағынан өмірінің соңына дейінгі кезеңдерге тереңінен тоқталған автор, әсіресе оның М. Әуезовпен арада болған шығармашылық байланысын сәтті ашып көрсетеді. Өзінің «Ұстаздың оралуы» және т.б. тамаша әдеби шығармаларымен белгілі Ә. Әлімжанов ұлы жазушы М. Әуезовтың талантты шәкірті болған. Оның алғашқы повесіне алғысөз жазып әдебиет әлеміне жолын ашқан Мұхаң, Ахаңдардың «Шебердің сабағы» атты очерктер циклының басты кейіпкері болған. Тіпті, 1950 жылдардағы қиын-қыстау кездері Ә. Әлімжанов М. Әуезовты құтқарып қалған деген де сөз бар. Міне, автор осындай жайларды оқырмандарына нақты деректер арқылы жеткізе отырып, Ә. Әлімжановтың публицистикалық лабораториясынан хабардар етеді 16.

Осыған ұқсас екінші бір мақала «О.Сүлейменовтың публицистикасының қайнар көзі», - деп аталады. Онда автор белгілі ақын, қоғам қайраткерінің творчестволық еңбегінің алғашқы кезеңін былай деп жазады: «Олжаса Сулейменова знает прежде всего как поэта. Однако не менее серьезного исследования заслуживает и его публицистика. Поэтическая и прозаическая линии его творчества развиваются параллельно и одинаково характерны и интересны для понимания самобытного таланта автора. Сам Олжас Сулейменов, кажется, не отдает предлог- чтения какой-либо из них, учась у А. Пушкина, и который владел всеми жанрами: если материал требовал выражения в прозе, не насиловал его стихами». Публицистика, являлась основой творчества олжаса Сулейменова, методом осмысления действительности, чаще всего питает и поэзию. Не случайно для него являются идентичными понятия»...поэт и гражданин. Даже если поэт пишет о клевере он все равно гражданин. Ибо для людей пишет. Сочетать эти два понятия в себе большая ответственность. Это-как два полушария одного мозга. Желание изменить действительность, гражданская позиция, политическая острата и в то же время эмоциональное, образное видение, стремление передать не только мысли, но и чувства автора-публицистическое начало-есть во всем, что делает Олжас Сулейменов. В данном случае можно говорить о публицистической поэзии и поэтической публицистике.

Огромное количество публицических очерков и критических статей, докладов и обращений, «газетной и трибунной журналистики» как назвал их сам Олжас Омарович, требуют серьезного изучения! Определение темы и работа с фактами, композиционные решения, образность и экспрессивность лексики специфика языка и стиля публицистических произведений в контексте билингвистики-вот малая толика неисследованных пластов творчества Олжаса Сулейменова. Он наш современник, и вопреки традициям у нас есть редкая возможность питаться соками знаний живого действующего учителя 17.

Шындығында біздер көбіне О. Сүлейменовты ақын ретінде ғана бағалаймыз. Бірақ, ол үлкен публицист те. Кезінде «Казахская правда» газеті мен «Трактор» журналында, тіпті «Араға» да сатиралық дүниелерін де жариялаған. Ол кезінде Одақ көлемінде, республикада болып жатқан оқиғалардың бәріне үн қосып отырған. Поэзия төріне «Адамға табын жер енді» поэмасымен топ ете түскен ол «Аз и Я» - сына дейінгі аралықта ұзақ та қиын сынақтан өтті. Ал, бертін келе палигондарды жабу мен тәуелсіздікті қорғау жолына түсіп, саясат ісіне араласа бастады. Қазір де біздер оның шетелде елшілік қызмет істесе де республикамызда болып жатқан әрбір елеулі оқиғаға үн қосып отыратындығын байқаймыз.

Жоғарыда біздер қазақ публицистикасының жазбаша түрі XIX ғасырдың екінші жартысы, яғни Шоқан, Ыбырай, Абайдан басталады дедік. Ал, сонда қазақ публицистикасының ең алғашқы бастаулары қайдан басталады десек, оған оңайлықпен жауап бере қою оңай шаруа емес екендігін байқаймыз. Міне, осы тақырып төңірегінде қалам тартып, салиқалы пікір айтып жүрген ғалымдардың бірі Б. Жақыпов өзінің «Қазақ публицистикасының бастаулары» деген мақаласында:

«Қазақ публицистикасының бастауларын негізгі үш арнадан іздестірген абзал. Оның бірі – VII-VIII ғасырлардағы көне түркі жазба ескерткіштері де, екіншісі-орта ғасырдағы ойшылдар шығармаларымен ежелгі заман ескерткіштері, үшіншісі – қазақ халқының ауыз әдебиеті» 18, - дей келіп көне түркі ескерткіштері – Енисей, Талас ескерткіштерімен қатар VII ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың бас кезіндегі Құтлығ қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күлі-Чор сияқты тастан қашалған мұралардың басын біріктіретін Орхон ескерткіштерінің тарихи маңызына көңіл аударады.

Екіншіден, жоғарыда айтқанымыздай автор орта ғасырларда қазақ жерін мекендеген әбу Нәсір әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашғари, Мұхамед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайырилардың соңдарына қалдырып кеткен мол рухани мұраларының да қазақ публицистикасының бастаулары болып есептелетіндігін дөп басып, айшықты мысалдар келтіреді.

Үшіншіден, қазақ публицистикасының бастау алар мөлдір бұлақтарының бірі-қазақ халқының бай ауыз әдебиеті екендігін еске салып, «Атадан-балаға, ауыздан-ауызға көшіп келе жатқан қазақ фольклорының сан алуан тармағының, түрлерінің бәрінде де публицистикалық сарын, публицистикалық элементтер кездеспейтіндері кемде-кем. Бұл айтқан сөзіміздің дәлелін тұрмыс-салт жырларынан, ертегілерден, аңыздардан, әпсаналардан, хикаялардан, мифтерден, шежірелерден, әңгімелер мен батырлар жырынан, ғашықтық жырлар мен қисса-дастандардан, мақал-мәтел, жұмбақ, шешендік сөздерден, айтыстар мен ақын-жыраулар поэзиясынан іздестіруге болады» 19, - деген байлам жасайды.

Біздер ғалымның бұл пікіріне толық қосыламыз. Себебі, бұл ойды кезінде Б. Кенжебаев айтып, қазақ әдебиетінің тарихын он ғасыр кері шегіндіруге ықпал еткен ғой. Енді, міне Б. Жақыпов та қазақ публицистикасының басталуын XIX ғасырдан емес, сонау VII-VIII ғасырлардан бастау керек деген ой айтып отыр. Мұның өзі халқымыздың өткен тарихын тереңірек білу үшін таптырмайтын құрал болмақ. Сондықтан біздер бұл іске қазірден бастап кіріскеніміз жөн деп ойлаймыз.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің ұзақ жылдардан соң қайта өркендеп, алға басқан кезі болып саналады. Оның бірнеше себебі болды.

Алғашқы себебі Ресейдің капиталистік қоғамнан импералистік қоғамға ауысуы болса, екінші себебі революциялық-демократиялық ойшылдардың түрлі қозғалыстар мен ұйымдар құрып, іріп-шіріп бара жатқан қоғамның тезірек құлауына мұрындық болды. Осы кезде Добролюбов, Достаевский, Щедрин, Некрасов, Толстой сияқты орыстың ұлы адамдары өмір сүрді. Олар өздерін қоршаған ортаға, әсіресе патша өкіметінің шет аймақтарына да айтарлықтай әсер ете білді. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақ жеріне орыс шаруалары мен қатар жер аударылған демократтық бағыттағы зиялылар да келді. Достоевский, Михаэлис және т.б. Біздер бұл арада Михаэлистің ұлы Абайға қандай қамқоршы болғанын, солардың жерінен қазақтың алғашқы газеттерінің бірі «Дала уалаятының газеті» де шығып, маңына қазақтың не бір асыл ұлдарын топтастырғандығын, қазақ халқының санасының оянып, рухани байлығына айналғандығынан хабардармыз.

Міне, осы туралы жазушы, филология ғылымдарының кандидаты К. Қамзин өзінің «Өткен ғасыр интерференциясы» атты зерттеу мақаласында «XIX ғасырдың орта шенінен бастап қазақ елі тек экономикалық-саяси жағынан ғана емес, информациялық-идеология жағынан да Ресей империясына жедел интерграциялана бастады. Сол кездегі ең ықпалды хабарлама құрал-газетті ең алдымен орыс тілінде өркендетіп, дамытып алып, сол басылым арқылы қажетті кадрларды жергілікті халық арасынан дайындап шығару да патшалық әкімшіліктің ойында болған. Әлбетте, орыс тіліндегі газет қазақ оқырмандарының арасында жаппай тарауы мүмкін емес еді. Сондықтан Семей губерниясында алғаш орыс тілінде шыққан газеттің батыс мәдени бұлақтарынан сусындай алатын қазақ зиялылары корпусын қалыптастыруға едәуір ықпал етіп отырғанын аңғару қиынға соқпайды» 20, -деп мәлімдейді.

Иә, шындығында солай XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыс зиялыларының қазақтың алдыңғы қатарлы азаматтарына саяси, рухани жағынан мол ықпал болды. Ол халықтың барлықтары бірдей екендігін, тек ол үшін білім алып, әдебиет пен мәдениетті арттыру қажеттігін түсіндірді. Ұзақ жылдар бойы патшалық Ресейдің бодандық шылауына іліккен қазақ халқы да осындай оң өзгерістерден соң өмірге жаңа көзқараспен қарап, саналары ояна бастады. Ел ішінен қоғам қайраткері де, ғалым, ақын, жазушылар көптеп шыға бастады. Енді олар алғашқы кезекте өз халқының қамын ойлауға кірісті.

Публицистика тақырыбы өте күрделі мәселе. Әрине, бұл туралы жазылған еңбектер да баршылық. Алайда, әрдайым оны жаңа қырынан көрсетіп, тіпті бағасын беріп тұру да оңай шаруа емес. Осы орайда «Хабаршыда» біраз оң істер баршылық. Мәселен, әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Т. Бекниязов өзінің «Жазушылар және қазақ публицистикасы» атты зерттеуінде осы жайларға көңіл бөледі:

«Әрине, қазақ публицистикасының да өзіндік даму жолы бар. Оны ешкім де жоққа шығармаса керек. Тіпті өткен ғасырдың соңғы ширегінде шыққан «Түркістан уалаятының газеті» мен «Дала уалаятының газетінің» өзі публицистика жолына үлкен әсер еткен жоқ па! Оған қоса сол замандардан бері тарихи қайраткерлеріміз газет шығарған жекелеген қалам иелері де әдебиетімізді дамытқан жазушы – классиктеріміздің кезінде публицистиканы да жоғары деңгейге көтергеніне күмән болмаса керек» 21.

Белгілі ғалымның бұл ойын жас зерттеуші, айтыс ақыны Б. Әшірбаев өзінің «Қазіргі айтыс және әлеуметтік өмір» деген зерттеуінде: белгілі ғалым, әдебиет зерттеушісі М. Жармұқамедовтың: «Қашан да айтыс қоғамдық-әлуметтік болмыстан тыс дамымайды. Оның құндылығының өзі де сол өмір шындығын қаншалықты терең әрі шебер бейнелейтіндігімен сипатталып отырады. Қарсылас екі ақын айтысында да сол шындық басты өлшемге айналады» деген тұжырымы дәлелді тұжырым. Демек, айтыс ақыны да - өз дәуірінің ақ берен рухты адал перзенті. Ол сол сәттің көкейкесті мәселелерін сыни зердесінен өткізу арқылы философиялық қорытындыларға барады. Аттаныс нүктесін ақиқаттан алуды аумас бағыт, саналы мақсат тұтады. Және бір ғажабы, ол ешбір медресе-мектепті бітірмеген, дипломды маман атанбаған дала данышпандарының аузымен айтылып, әсем айшықталады. Оның жарқын мысалын «Көшпелі академия» атанған Сүйінбай, Жамбыл, Бақтыбай, Түбек т.б. тәрізді ірі айтыс өкілдерінің әлеуметтік мазмұны өткір рухани мұраларынан көре аламыз.

Қазіргі таңда «Аврора» атқан оқтан бастау алған большевиктік идеология, қызыл қырғынды солақай саясат келмеске кетіп, ұлттық мақтаныш сезімінің оянуы құлдық санамызға сілкіністер әкелді. Мемлекет құру процесін бастан кешіріп, жаңа реформалар ағымына ілесіп кеттік. Патефон мен пілте шам дәуіріндегі толғақты мәселелер атом мен компьютер дәуірінде де өз актуальдылығын жоғалтар емес. Яғни, қоғам дамуының бағыт-бағдары, ұлттық қауіпсіздік, жерге қатысты саясат, меншік формасының өзгеріске түсуі, т.т. әлеуметтік-тарихи мазмұндағы белгілі бір дәрежеде қайталану үстінде. Бейнелеп айтар болсақ, бір кездегі Әлихан шығармаларының оқырмандары мен дәл қазіргі «Алихандра» сериалдарының көрермендері ортақ қажеттілік, сарындас сұраныстарды сезінуде. Сондай-ақ, қоғамдық өміріміздің тек еңбек, іс-әрекет аясы ғана емес, бүкіл рухани-мәдени болмысы да ой-сана қозғалысындағы соны жаңалықтарға мұқият көңіл бөліп, жеткілікті дәріптеп, кемшілігін сын садағына алуды талап етуде. Қазақ халқының жаңаша жаңғырып, классикалық түрге ие болған дәстүрді өнері – айтыс тәрбиенің бұқарашыл құралы ретінде назар аудартуда. Яғни, кез келген дәстүрлі өнер үлгісі әрдайым өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-саяси және материалдық-экономикалық хал-ахуалымен тікелей сабақтасып жатады» 22, - деп одан әрі жалғастырады.

«Хабаршыда» публицистика проблемаларына арналған бұдан да сүйекті зерттеу еңбектер де баршылық. Мәселен, К. Қамзиннің «Евгений Михаэлис – протатип Евгения Базарова?», Б. Сердәлінің «К. Смайылов шығармашылығындағы полемика хақында», Б. Әшірбаевтың «Жамбыл Жабаевтың публицистикалық сарындағы шығармаларына жаңаша көзқарас», Н. Омашевтың «Ұлы ғұламадан ғұламат», Б. Ахтаевтың «Ә. Нұршайықовтың күнделік жазбалары туралы» деген мақалалардың қайсыбірі болмасын оқырмандарына көптеген тың деректер береді. Ойлануға мәжбүр етеді.