Америка халыќтары
жүктеу/скачать 1.49 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мелонезия мен Жаңа Гвинея халықтары
| Океания халықтары. Океания үшке бөлінеді:Мелонезия және Жаңа Гвинея, Полинезия және жаңа Зеландия, Микронезия аймағынан құрылған.
Океанияның климаты ыстық экваторлық болғанымен тропиктік климатқа ұқсас келеді. Мұхиттан және теңіздерден соққан жел ыстық ауа-райын жұмсартып, тұрғындар, өсімдіктер мен жануарларға қолайлы жағдай тудырады.Окенаия аралдары жасыл желекке бай, мәңгі көгеріп тұратын тропиктік өсімдіктер мен ормандар мол. Әсіресе, тропиктік өсімдіктер батыс, оңтүстік аралдарды көп болса, шығыс және солтүстік аралдарда сиректеу.Кейбір өсімдіктердің тұқымдары мұхит, теңіз сулары арқылы океания жерлеріне келген болуы тиіс. Океания жан-жануарларынан бұл аралдарға жабайы шошқа, кускус, кенгуру және әр түрлі құстар мол тараған.Тек Бисмарк архипелагінде жануарлардың түрлері өте аз. Океанияның үлкенді-кішілі аралдардың бәрінде адамдар мекендейді. Океанияның этникалық құрамын жақсырақ түсіну үшін Мелонезия, Полинезия және Микронезия аралдарына қысқаша тоқталып өтейік. Мелонезия (гректің «мелас» - қара, «несос» - арал) – қара арал деген сөзінен шыққан. Еуропалықтар осы жердегі тұрғындардың сыртқы түсіне қарап, олардың мекендеген аралдарына да «қара» деп ат қойған.Мелонезияда папуастар мен милонезиялықтар тіршілік етеді.Олар өздерінң нәсілдік белгілері бойынша австронегроидтыққа жатады. Полинезия - грекше «поли» - «көп», яғни көп аралдан құрылған ел деген мағына береді.Олардың ең ірілері Жаңа Зеландия, Самоа, Гавай, Тонга және т.б. жатады.Отаршылар келгенге дейін бұл жерлерде 1,1 млн. адам тұрған болса, қазір не барі 450 мың тұрғын қалған. Микронезия – грекше «микро» «кішкентай, кішігірім» көптеген аралдар жиынтығы.океанияның солтүстігінде орналасқан.Бұл аралдардың тұрғындары – полинезиялықтардың, милонезиялықтардың қосылуынан шыққан будандар. Сөйтіп, Океания халықтарының этникалық құрамы жергілікті тұрғындармен бірге Еуропа,Азия, Америка және т.б. жерлерден келген адамдардан құралған. Мелонезия мен Жаңа Гвинея халықтары Меланизияға қарайтын үлкенді-кішілі аралдардың барлығына ел ертеден мекендеген.18 ғасырдың ақырындағы мағұлұматқа қарағанда, Мелонезияда шамамен жергілікті халықтардың саны 1,5 млн-ға жеткен. Кеңес антропологтарның, соның ішінде Я.Я.Рогинский мен Н.П.Чебоксаровтардың пікір бойынша, Мелонезилықтар экваторлық, негро-австралиялық нәсілге жатқызады. Жаңа Гвенияның тұрғындарын этнографиялық тұрғыдан терең зерттеген Н.Н.Миклухо-Маклай. Оның еңбектерінде Мелонезияның аборигендерінің тарихы, сан-салалы тұрмыстары, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері және мәдениеті ғылыми негізде қарастырылған.Аборигендердің антропологиялық белгілері: шаштары бұйра, түстері күңгірт қоңыр, мұрындары жалпақ, еріндері қалыңырақ. Мелонезиялықтардың антропологиялық ерекшелігіне қарай отырып, оларды төрт бөлуге болады: 1) аласа бойлы негроидтық (олар Жаңа Гвинеяның ішкі аудандарының тұрғындары); 2) негізгі меланезиялықтар; 3) Жаңа Каледондықтар; 4)Папуастар. Мелонезиялықтардың этникалық дамуына ру-тайпалық тұрмыс өзінің қолайсыз әсерін тигізген.Мелонезия аборигендерінің тілін екіге бөлуге болады. Олар мелонезия мен папуас тілері. Папуас тілдері Жаңа Гвинеяның ішкі бөлігіне, аралдың батыс жартысынан және оның жағалауларына жараған. Папуас тілдері ертеректе Мелонезияның басқа да аралдарын мекендеушілердің араларына, сондай-ақ Жаңа Британия, кейбір Соломон аралдарына таралған болуы тиіс. Мелонезилықтардың тілдері – полинезиялықтардың, микронезиялықтардың және индонезиялықтардың тілдерімен туысқан тіл. Кейінгі жылдарда Кодрингтон Реед пен А.Капперлер мелонезия тілін көбірек үйренуге енбек еткендіктен олардың еңбектерінде мелонезиялықтардың тілдері жөнінде бағалы деректер бар. Мелонезия аборигендері егіншілікпен өте жақсы айналыса білген.Олар егін егуге жарайтын алақандай бос жер қалдырмайды.Аборигендердің пікірі бойынша, жер шарындағы жалықтардың ішінде егіншілікпен айналыса алмайтын ел жоқ.Бұлардың өсімдік өсіретін плантациялары еуропалықтарды таң қалдырған. Мелонезилықтардың егіншілігі тропикалық табиғи- географиялық жағдайына бейімделген.Бұл өсімдіктер барлық жерге тарамаған. Себебі әртүрлі өсімдіктер өздеріне қолайлы жерге ғана жақсы өсетіні белгілі. Меланезиялықтардың егін шаруашылығы пайдаланатын өздеріне керектіқұралдары болған. Олардың ішінде неолит заманынан келе жатқан тас балта, тас пышақ сияқты әртүрлі тас құралдар бар. Балық аулау кәсібі мелонезиялықтардың тұрмысына елеулі орын алады. Олар балықты өзен-көлдерде, теңіздерден де аулаған. Балық аулаушылықпен тек ерлер айналысады. Балықты тормен, қармақпен, сүңгімен аулайды. Мелонезия аралдарында жабайы жануарлар жоқтың қасы. Тек ірі аралдарда жабайы шошқа мен жабайыланған иттер ғана болды. Еуропалықтар келгенге дейін мелонезиялықтар адамды елітетін есірткілік сусындарды ішпеген. Кейінгі кездері есірткілік «каваң», «бетель» сусын әзірлеуді үйренген.Кава сусынын өсімдіктің тамырын қазып аладыда, оны ұсақтаған соң, бір ыдысқа жинап су құйып ашытқан. Мелонезилықтардың негізгі шаруашылығы егіншілік болғандықтан, аборигендер ерте заманнан бері отырықшы деревняларды мекендеген. Мелонезилықтар барлық жерде үйлерді біркелкі етіп салады. Жуан ағаштардан тіреулер қойып, төбесін бамбук және пальма ағашының жапыр ақтарымен су өтпейтін етіп жабады. Мелонезилықтардың тұрмысына кең пайдаланылатын басты көліктері – қайық. . Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген.Оның жарылған және бір-бірімен қосылатын жерін тіккен. Мелонезилықтар киімнен гөрі денелерін әсемдеуге көбірек көңіл бөледі. Мұрын желбезегіне қыстыратын шыбық, иттің тісінен тізіп істеген моншақтар, бамбук ағашын жасалған тарақ, теңіз малюскасының қабыршағынан жасалған білезіктер,сырғалар т.б. сол сияқты көптеген әсемдік заттарын пайдаланады. Мелонезиялықтардың арасында матриархат пен патриархат дәстүрі қатар өмір сүрген.Мысалы, Жаңа Гвинеяда, жаңа Каледонияның оңтүстік-шығысында, Фиджи, Жаңа Гебридтің оңтүстігінде патриархат дәстүр үстемдік етсе, Меланезияның Соломонв, Ваникор, Банкс және т.б. қалған аралдарында жұртты мариархат басқарған. Мелонезиялықтардың отбасы ынтымақты болған. Бірақ отбасында экономикалық дербестік болмаған соң көп әйел алуға рұқсат етілген. Кейбіреулерінің әйелдерінің саны 30-60-қа жеткен. Мелонезиялықтар жасбалаларын есейгенше өздерінің жанында тәрбиелеп ұлдарды ер жеткен кезде, олардың ерлердің үйлеріне апарып қосқан. Мелонезиялықтрдың рухани мәдениетіне тоқталсақ олардың ортасында Жаратушыға сену күшті болған. Сонымен бірге, аборигендер Жаратылыстың құбылыстарына, белгілі адамдардың рухына, ру, тайпа көсемдеріне, әсіресе, одақ көсемдеріне сыйынған және олардың дәрежесін үнемі көтермелеп, дәріптеп отырған. Ел арасында тәуіптер (знахарлар) көп болған. Аборигендер «ұшатын сиқыршыдан» қатты қорқып, оның пері, албасты («вуьм») деп түсінген. Бұл сиқыршыны әйкумдер, «попова» дп атаған.Поповалар әйелдерден шығып, олар теңізде өлген адамдардың етін жеген, қыздарын кішкентайынан тәуіптікке тәрбиелеген. Тұрмыстың дамуына ру, тайпа көсемдері өлгеннен кейін, оны сол рудың құдайы деп те санаған. Халық медицинасында массаж жасау, қан алу, оташылық әр түрлі шөптерден дәрі даярлау істері көбірек тараған. Керек десе, адамның бас сүйегін тесіп, ішіне дәрі жіберіп емдейтін дәрежеге жеткен. Фиджи аралына бірінші болып ХІХғасырдың 30 жылдарында еуропалықтар келген. Миссионерлер болып келген олардың көпшілігі жергілікті тайпаларды, руларды өзара өшіктіріп, оларға басқа мылтық және тағы басқа қару-жарақтар берген.Аборигендердің көбірек сақталған жері – Жаңа Гвинея. Мұнда екі милионнан астам папуастар тұрады. Мелонезияны отарлаудың өзінше ерекшелігі болған. Еуропалықтар келгенге дейін Мелонезия аралдарында көптеген жергілікті адамдар тұрып, олар өздерінің тарихи дамуы бойынша алғашқы қоғам құрылыстарында тіршілік еткен, содан да олар адамның адамды қанатынын жақсы түсінбегендіктен де еуропалықтардың қанай бастағанына аборигендер қатты қарсылық көрсеткен. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап, жергілікті халықтың саны өте азайып кетті. Осы кезде 80 мыңдай болған Жаңа Каледониялықтардың жалпы саны 37 мыңға төмендеді. Еуропалықтардың саны өсіп, 28 мыңға, Азиаттардың саны 8 мыңға жеткен. Меланезия аралдары жер асты байлықтарына, әр түрлі минералдарға бай. Мысалы, Жаңа Гвинейде: мұнай, алтын, теңіз маржаны басқа да байлықтар өндіріледі. Жаңа Гвинейде саяси-экономикалық толқулар болса, бұл аралдың батыс бөлігінде папуас пен мелонезиялықтардың ұлт-азаттық күрестің жеңіске жетуі, мелонезия, соның ішінде Жаңа Гиней халықтарын жігерлендіре түсті. жүктеу/скачать 1.49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|