Алтын Орда. Алтын Орда алғашқы кезде Моңғол
империясының бір болігі болды, бірақ Батый хан (1242-1256) озін
тоуелсіз билеуші ретінде үстады. Гуюктың олімінен кейін
Батыйдың қолдауымен Еуропа жорығына қатысушы Толенің
үлы Моңке үлы хан болып сайланды. Батый Шыңғыс
үрпағының үлкені ретінде Моңкені сайлауда озіндік зор ықпал
етті. Оған қолдау корсеткеніне Виллем Рубруктің мына
жазбалары долел: «Дүниеге жарық сәуле беретін күн торізді
Батый екеуіміздің билігіміз барлық халықтарға жүреді. Біз бір
бастағы екі коз секілдіміз: ол екеу бола түрса да үнемі бір
бағытқа қарайды». Қыпшақтар Батыйды сайын-хан ( данышпан
хан) деп атады, ол кошпенділер достүрімен санасып,
Шыңғысханның Үлы жасағына сүйене отырып. мемлекет іргесін
қалады. Батый қайтыс болғаннан кейін хан тағына оның заңды
мүрагері Сартак отыруы тиіс еді. Бірақ ол сол кезде
Моңғолиядағы Моңке ханның сарайында болатын. Ол әкесінің
казасын естіп үйіне қайтып келе жатқанда жолда кенеттен
кайтыс болады. Ал хан болып жарияланған Батыпдың әлі буыны үлы Үлағшы да қайтыс болады. Мемлекетті
басқару билігіне енді оның інісі Берке хан ие
болады. Ол елді басқарған кезде Алтын Орда Монгол
империясынан біржолата болінді. лтын Орданы Өзбек хан басқарған дәуірде)мәдениеті оркендеп, қала күрылысы дамыды. XIV ғасырдың орта шенінде Алтын Ордада каланың саны 100-ге жетті, оның кобін
ордалылықтардың оздері салды. Ондай қалалардың ішінде Алтын
Орданың астанасы - Сарай, Томенгі Еділ бойындағы Жаңа
Сарай, Батыс Қазақстандағы хандар жерленген Жайықтың оң
жағалауындағы Сарайшық қалалары болды. 1382 жылы, яғни Куликово шайқасынан кейін екі жыл өткен соң Тоқтамыс Мәскеуді талқандады. Тоқтамыстың билеу кезеңінде Алтын Орданың ішкі және сыртқы әлсіреуі басталды. лтын Орда қүлағаннан кейін Қазақстан аумағында алдымен Көк Орда және Ақ Орда, Әбілхайыр мемлекеті, кейін Қазақ . хандығы қүрылып, оның қоғамдық-саяси қүрылымында
Шыңғысхан империясының мүрагерлері үстемдік етті. АҚ Орда. Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында орналасқан
Алтын Ордадан Ақ Орда дербес мемлекет болып болінді.
Бастапқы Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісудың солтүстік-батыс
болігі, Ертіс жағалауы Жошының үлкен үлы Орда Ежен үлысы
болып, ол Көк Орда деп аталды. Ал Жайық, Ырғыз, Тобыл,
Сарысу, Арал жағалауындағы далалық, Сырдарияның төменгі
сағасы Жошының келесі үлы Шайбан үлесіне тиіп, оны Ақ Орда
деп атады. Кейін Шайбан үлысы Орда-Ежен үлысының қүрамына
енген соң мемлекет Ақ Орда деп аталды. Оңтүстік Қазақстан Ақ Орда орталығына айналып, астанасы
Сығанақ қаласының осында болуы Орта Азия мен Хорезмнің
отырыкшы түрғындарымен араласуына мүмкіндік берді. Ақ Орда
Мүбарак-Қожа-ханнан (1320-1344) бастап, жергілікті түрік және
түркіленген жоғары билеушілерінің эконом и калы к және саяси
ахуалды нығайтуы арқасында Алтын Ордаға тәуелді болмады. Ақ Ордада Орыс хан (1361-1380) билік қүрып түрған кезде
мемлекеттің қуаты күшейді, ол енді Алтын Орданың тағына коз
тіге бастады. 1368 жылы Орыс хан Еділ бойына жорық жасады.
1374-1375 жж. Сарайды басып алып, Қажы-Тарханды
(Астраханьды) қоршап, Кама бүлғарларын бағындырды, шежіре-
лерде бүл «Орысханның киіз үйлері» деп аталады. Ішкі қақтығыстар және Әмір Темірмен болған соғыстар
салдарынан XVI ғасырдың бас кезінде Ақ Орда әлсірей бастады.
1423-1424 жж. Орыс ханның немересі Барақ өзінің бақталасын
тақтан тайдырып, Ақ Орданың билігін тартып алды. Осы кезде
Сырдарияның орта ағысындағы оңірді және негізгі қала
саналатын Сығанақты Ақсақ Темірдің немересі Үлықбек жаулап
алды. 1425-1426 жж. Барақ Үлықбекке қарсы соғысқа аттанды.
Ол жеңіске жетіп, Сығанақты және басқа Сырдария бойындағы
қалаларды қайтарып алды. Бірақ. 1428 жылы Шығыс Дешті
Қыпшақтағы билік шайбанидтер династиясының қолына отті,
Барақ олгеннен кейін Ақ Орда аумағының басым бөлігін олар
иеленіп алды. Жаңа билік басына Әбілхайыр хан келд.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
