Қаз Ресей қосылу тарих2: Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, модениеті мен
тілін зерттеуде коп еңбек сіңірді. Бүл орайда шығыстанушы
В.В.Радловтың (1837-1918) жоні болек. Ол Алтай олкесі мен
Қазақстанның солтүстік облыстары түрғындарының тілін,
дәстүрін, тарихы мен ауыз одебиетін зерттеді. Ол үзақ жыл бойы
жасаған саяхатында бүкіл Жетісуды зерттеп, казак ауыз
одебиетінің бай мүраларын жинақтап, «Түркі тайпаларының
халық әдебиеті үлгілері» сериясымен кітап етіп шығарды, оның
бір болімі қазақтың фольклорына арналған. В.В.Радлов Орта
жоне Шығыс Азияны зерттеу жоніндегі орыс комитеты
үйымдастырушылардың бірі. Қазакстан туралы мол моліметтерді
ірі шығыстанушы ғалым, археолог, лингвист академик
В.В.Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) еңбектерінен кездесті-
руге болады. Мәселен, «Қасымов патшалығы мен ханзадалары
туралы зерттеу», «Қырғыз-қайсақ туралы тарихи моліметтер»
жоне т.б. еңбектерінде Қазақстан тарихы жонінде маңызды
мәселелер қамтылған. Өлкенің тарихын зерттеуге А.И.Добро-
мыслов, Н.Н.Аристов, М.Красовский және т.б. орыс ғалымдары
белсене атсалысты.
|
Сібір қырғыздар жарғысы: 1781 жылы Абылайдың олімінен кейін Ортажүздеүлы Уәли хан болды. 1815 жылы патша үкіметі Уәлидің ықпалын әлсірету мақсатымен Бөкейді екінші хан етіп тағайындады. 1817 жылы Бөкей ханның және 1819 жылы Уәли ханның олімінен
кейін Орта жүзде жаңа хан сайланған жоқ. Патша әкімшілігі хан
билігін жойып, Сібір генерал-губернаторы М.М.Сперанскийдің
басшылығымен 1822 жылы жасалған «Сібір қырғыздары туралы
жарғысы» басқарудыңжүйесін қүрды.
1822 жылы Сібір екі болікке болінді: Шығыс болігі бас
басқармасымен Иркутскіде орналасты. Батыс болігінің орталығы
алғашқыда Тобольск қаласында, ал 1839 жылдан бастап Омбыга
кошті. Батыс Сібірге Тобольск, Томск жоне Омбы облыстары
кірді, бүлар Үлы жүз бен Орта жүздің бір болігінің кошпенділері
мекендеген Қазақстан аумағы болып есептелді. Ол «Сібір
қырғыздарының облысы» деп аталды. Ережеге сойкес
Орта жүз аумағында 1822 жылдан 1838 жылға дейін жеті округ
қүрылды: Қарқаралы, Кокшетау, Ақмола, Баянауыл. Аягоз.
Қүсмүрын, Кокпекті. Әкімшілік полиция жоне сот шоғырланған
аймақтарды округтік приказчиктер басқарды. Приказчиктер
Шыңғыс түқымынан шыққан жоне атақты адамдар мен ру билері
болып саналатын аға сүлтандарға бағынды. Округтің қүрамында
он бестен жиырмаға дейін болыстар болса, оның орқайсысы 10-
12 ауылдан қүралды. Әр ауылда 50-ден 70-ке дейін үй болды. 1822 жылғы Сібір қыргыздары, (Ауылды- старшиндер, Болысты султандар басқарды. . Ауылдар мен болыстарда coт істсрін билер атқарады. Букіл округті басқару ушін ага султан сайланад. Әрбір окрусте округтік Прикизчиктер бекітілед, Султан атагы мурагерлікпен беріледі. Ага султанды тек султандар. ал сот мушелігіне қазақтарды билер мен старшинал сайлаиды. Оларды облыстық бастық бекітеді. Өз руы сайланған ага султан жергілікті шенеунік болып табылады, оган ресейлік укіметтің жергілікті билігі сеніп тапсырылады. 1822 жылы Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссен
«Орынбор қырғыздары туралы жарғы» жобасын жасады. Бірак
бүл қүжат Азиялық комитетте тек 1824 жылы каралып
қабылданды. Осыған байланысты Кіші жүз аумағында да хан
билігі жойылды. Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға
шакырылып, 150 сом жалақымен сонда біржолата қалдырылды.
«Жарғыға сәйкес» сүлтан-билеушілер басқарған Кіші жүз үшке
болінді. Оның шығыс бөлігін негізінен олімүлы, қыпшақтар жоне
арғындар қүрады. Орта болігінің күрамына жетіру, әлімүлының
бір болігі, байүлының батыс болігі кірді. Жүзді іштей болу
рулардың және оны билейтін аға сүлтандардың беделіне
байланысты болды. Сүлтан-билеушілер шын монінде Орынбор
шекара комиссиясының шенеуніктері болып есептелді. Шекара
комиссиясының міндеттері: елдегі тәртіпті сақтау, қазақтарға
қамқорлық жасау, беделді адамдардан тағайындалған жергілікті
шенеуніктерінің іс-әрекеттеріне бакылау жасау, салық жинау, сот
істері, медициналық жағдайды кадағалау. Шекара комиссиясы
губернияны басқару міндетін озіне қосып алды. Сот жүйесінде «Сібір
қырғыздарының жарғысына» негізделіп, барлық ірі істерді
әскери сот немесе шекара комиссиясы қарады, ал шағын істерді
қарау дәстүрлі қүқық негізінде жергілікті соттарға берілді.
Сонымен Кіші және Орта жүздерде хан билігі жойылды.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
