Қарағанды 2009 Әож 616. 092 Кбж 48 я 7 Ж37 Пікір берушілер: Н. М. Уразалина

Бірақ, ісік µсуінде б±ларға тым ‰лкен маңызды орын беруге болмайды. ¤йткені хромосомдардың б±зылыстары барлық ісіктерде кездесе бермейді. Тіпті бір ісіктің µзінде бір клеткаларда б±л б±зылыстар байқалса, екіншілерінде болмайды. Миелоидты лейкоз кезінде филадельфиялық хромосома барлық ауруларда болмайды. Осыған байланысты кариотиптің б±зылыстары ісік µсудің алдында емес, оның ±лғаюы нєтижесінде пайда болуы м‰мкін.

1926 жылы Н.Н.Петров жєне К.Н.Bauer клетканың ісікке айналуы соматикалық мутацияның нєтижесінде болады деген пікір айтты. Осыған байланысты ісік дамуы ‰шін хромосомдардың б±зылуы міндетті емес. Ісіктің дамуы соматикалық клеткалардың қ±рылымдық гендерінің мутациясымен байланысты болуы м‰мкін. Кµп кешікпей қ±рылымдық гендер тобындағы мутацияның онкогенезде маңызы аса ‰лкен емес екендігі дєлелденді. Ол ‰шін бақа б‰йрегінің зарарлы ісік клеткаларынан алынған ядроны, сау бақаның ядросы алынып тасталған аналық клеткаларына орналастырылды. Белгілі тіршілікке сєйкес жағдай жасалғанда гибридтік осциттен бақаның баласы, кейде ересек бақаларға дейін, дамиды. Б±л бақаның баласы ісікпен ауырмаған, сау к‰йінде қалды. Демек, ісік клеткасының ядросында ісік дамитын гендік бағдарлама толығынан сақталған. Бірақ, б±л тєжірибе клетка бµлінуін реттеуші гендерде мутация болу м‰мкіншілігін теріске шығара алмайды. Осыған байланысты онкогенездің эпигеномдық концепциясы дамыды. Б±л концепция бойынша қалыпты клетканың ісік клеткасына айналу негізінде гендік бағдарламаның іске асуы, гендік єсердің реттелуінің т±рақты б±зылуы жатады. Химиялық немесе физикалық канцерогендердің, онкогендік вирустың єсерінен єрбір ткєнде тєн ген активтігінің реттелуі µзгереді. Б±л ткєнде қалыпты жағдайда активтігі тµмен болатын егендер тобы єсерленіп, керісінше, єсерлі болатын егндер тобы тежеледі. Осының нєтижесінде клетка µзіне тєн ерекшеліктерін кµптеп жоғалтады, т±тас организмнің реттеуші єсерлеріне сезімталдығын жоғалтады немесе тым азайтады, оның µсуі басқарусыз қалады. Б±л концепция бойынша ісіктердің кейбір ерекшеліктерін (антигендік атипия, кейбір ісіктермен гормон µндірілуі ж.б.) онай т‰сіндіруге болады.

Онкогенездің кµрсетілген мутациялық жєне эпигеномдық концепцияларымен қатар вирустық-гендік концепциясы дамыды. Б±л концепциясының негізін орыс ғалымы Л.А. Зильбер (1894-1968) дамытты. Жануарлардың кµптеген ісіктері вируспен шақырылатыны к‰мєн келтірмейді. Вирустың гендік концепция бойынша ісік шақратын вирустар ж±қпалы ауру шақыратын вирустардан ерекше т±рады. Олардың негізгі клетканың ДНК тізбегін ‰зіп, оның ‰зінділерімен, былайша айтқанда клетка геномымен байланысады. Клеткаға кірген вирус µзінің қабығынан босанып, ДНК-сын клетканың ДНК-сына қосады. Вирус пен клеткаға єкелінген жаңа гендік бағдарлама клетканың µсуін µзгертеді. Б±ндай клеткалар кµбейгенде қабылданған жаңа қасиетін туынды клеткаларына бере алады. Б±л концепция ДНК-дан т±ратын вирустар туралы к‰мєн шақырмаса, РНК-дан т±ратын вирустар қалай клетка ДНК-мен байланыстатыны кµпке дейін т‰сініксіз болып келеді. ¤йткені қалыптасқан кµзқарас бойынша вирустың РНК-сы клетканың ДНК-мен байланысуы м‰мкін емес деп есептелінді. Гендік бағдарламаны кµшіру тек ДНК-РНК-белок деген бір бағытта болады деп саналды. 60-жылдардың басында кері транскрипциясының, былайша айтқанда РНК негізінде ДНК қ±рылу м‰мкіншілігі туралы алғаш пікір айтылды. Б±л кері транскрипцияны ж‰ргізетін фермент (кері транскриптаза немес РНК-тєуелді ДНК полимераза) ревертаза ашылды. Сонымен кері транскрипция қ±былысы ашылуы барлық онкогендік вирустардың (соның ішінде РНК-т±ратын) єсер ету механизмін т‰сіндіреді.

Қорыта айтқанда, 70-жылдың басында клетканың ісікке айналуын т‰сіндіру ‰шін ‰ш пікір қалыптасты. Біріншісі бойынша ісікке айналу негізінде клеткадағы гендік аппараттың қ±рлысында болатын µзгерістер (мутациялық концепция), екіншісі бойынша – гендік қ±рылымдық материалы µзгермей, клетка генінің активті реттелуінің т±рақты б±зылыстары (эпигеномдық концепция) жатады, ал ‰шінші гипотеза бойынша ісік клеткаларының пайда болуы клеткаға жаңа гендік вирустық бағдарламаның т‰суімен байланысты (вирустық гендік концепция).

1969 жылы Хюбнер мен Тодаро вирустық-гендік концепцияның жаңа т‰рін ±сынды. Олардың пікірі бойынша ісік µсуі ‰шін, ісік шақыратын вирустың клеткаға сырттан енуі міндетті емес. Б±дан кµптеген миллион жыл б±рын организмде онкогендік вирус енген жєне єрбір кµп клеткалық жануарлар организмінің гендік материалында онковирусты т‰зуге қажетті бағдарлама болады. Былайша айтқанда єрбір клетканың геномында «бµтен» вирустық т±қым қуатын бағдарлама кездеседі. Клетка ДНК-ның б±л вирустық бағдарлама сақтайтын бµлшегі вироген деп аталады. Ол єрт‰рлі процестерге жауапты кµптеген гендерден т±рады. Б±л гендердің бір тобы вирустың ферменттері т‰зілуін шақырады, екінші тобы – вирустың белоктық қабығы қ±рылуын, ‰шіншісі – вирустық антигендер т‰зілуін қамтамасыз етеді. Ал осы гендердің ішінде біреуі немесе бірнешеуі (онкоген деп аталады) клетка ішіндегі қалыпты клетканың ісікке айналуына єкелетін процестерге жауапты белоктың т‰зілуіне єкеледі. Сау организмде вироген тежелген жағдайда болады. Егер кейбір (химиялық, физикалық канцерогендер, вирустық аурулар, гормондық фонның µзгеруі т.б.) єсерлерден вирогенге қатысы бар гендердің топтары єсерленсе, онда вирустың бµлшектері тежелуден шығады. Егер кейбір єсерлерден онкоген тежелуден шықса, қалыпты клетканың ісікке айналуына жауапты белок т‰зілуі артады. Б±л концепция вирустық-гендік жєне эпигеномдық концепциялардың негізгі жағдайларын біріктіреді.

Канцерогенез кµп сатылы процесс.Қандайда болмасын жағдайда сау клет-каның ісікке айналуы ‰шін арнайы трансформациялық геннің артуы қажет. Ол ген клеткада алдын ала болуы немесе организм µмірінің бір сатыларында (мы-салы, онкогендік вирустардың немесе мутацияның єсерінен) пайда болуы м‰м-кін.

РНК-т±ратын вирустардың (ретровирустардың) клетканы ісікке айналдыру механизмін зерттеу арқылы адам жєне жануарлардың клеткалық геномында потенциалдық онкогендердің (протоонкогендердің) болатыны дєлелденді. Клеткада 20-дан астам протоонкогендер анықталды.

Қазір сау клеткалардың ДНК-сында қозғалып т±ратын гендік элементтер болатыны белгілі. Б±л геномның қозғалып т±ратын бµлшегі хромосомда µзінің орналасқан жерін ауыстырып қана қоймай, жанындағы гендерді єсерлеп, олардың єсерін к‰шейтіп, қызметін µзгерте алады.

Қ±рылымдық гендердің қызметін к‰шейте алатын ДНК-ның б±л бµлшегін к‰шейткіштер (промоторлар) деп атайды. Б±л к‰шейткіштер µзіне жақын орналасқан гендердің қызметін ғана емес, сонымен бірге алыста жатқан гендердің қызметін арттырады.

Толық қалыптасқан онкогендік бағдарлама белгілі уақытқа дейін тежелген жағдайда болады. Оның іске асуы ‰шін клеткаға қосымша єсерлердің болуы қажет. Б±л бағдарламаның тежелуден шығуы реттеуші геннің мутациясымен жєне оның активтігінің эпигеномдық механизмі қосылуымен қамтамасыз етілуі м‰мкін. Міне, осыдан µзара байланысты емес кµптеген єрт‰рлі факторлар сау клетканы ісікке айналдыруы ықтимал.

Б±л процестің механизмін Хьюге ±сынған болжам бойынша клетка бµлінуін реттейтін гендердің ж‰йесімен т‰сінуге болады. Б±л болжам бойынша клетка бµлінуін ‰ш топ гендер қадағалайды. Оларға клетка бµлінуін демеуші (инициатор) ген, реттеуші 1 жєне 2 – тежеуші (репрессор) гендер жатады. Клетка бµлінуінің демеуші гені оның демеушісі т‰зілуін бағдарлайды. Соңғының єсерінен клетка геномында ДНК-ның репликациясы болады да, клетка бµліне бастайды. ¤з алдына 1-репрессор 1-репрессордың генімен бақыланады, ол клетка бµлінуінің демеуші генін тежейді. 2-репрессор 2-репрессордың генімен бағдарланады да, 1-репрессордың генің тежейді. Ол клетка бµлінуінің инициаторымен кері байланыста болады жєне оның бақылауымен т‰зіледі.

Сонымен қалыпты клетканың бµліну қарқыны шектеледі. Клетка бµлінуінің демеушісі артық т‰зілгенде 2-репрессордың гені тежеледі. Осыдан 1-репрессордың гені тежелуден шығады да 1-репрессор артық µндіріледі. Соңғысы клетка бµлінуі инициаторының генін тежейді де, инициатордың т‰зілуі азаяды.

Егер єрт‰рлі єсерлерден (химиялық, физикалық канцерогендер) 1-репрессордың генінде мутация болса, онда онымен бағдарланатын 1-репрессор клетка бµлінуі демеушісінің генің тежейтін µзінің қабілетін жоғалтады. Клетка бµлінуінің демеушісі артық т‰зіледі. Содан клетканың шексіз µсуі басталады. Б±л ісіктерге тєн қасиет. Осындай клетка бµлінуі демеушісінің генінде мутация болған да байқалады. ¤йткені ол 1-репрессорға жауап қайтару қабілетін жоғалтады. Б±л жағдай клетка геномына енген вирустың гендік материалы клектаның 2-репрессорын т‰зілетін бағдарлама µндіреді. 2-репрессордың артық µндірілуі 1-репрессордың генін т±рақты тежейді де, 1-репрессордың бақылауынан шығып кетеді ді, клетка бµлінуі тым қатты артады.

Сонымен ересек организмнің кез келген ткєн клеткасында гендік бағдарламаның толық жиынтығы бар. Б±л гендер тежелген жағдайда болады. Канцерогендік факторлардың єсерінен организм клеткасының геномы тежелуден шығып кетеді. Осының нєтижесінде клеткада онкобелок т‰зіле бастайды. Онкобелок қалыпты жағдайда болатын тромбоцитарлық µсу факторына ±қсас болып келеді. Тромбоцитарлық µсу факторы қан ±юы кезінде тромбоциттермен жараға жығарылатын беокты зат. Ол клеканың плазмалық мембранасындағы рецепторлармен байланысып, оның бµлінуін ынталандырады, жараның бітуін қамтамасыз етеді.

Болжам бойынша, ісік клеткалары µзінің «µсу факторын» µндіреді. Қазір бірнеше µсу факторлары белгілі. Олардың ішінде 3 тобы жақсы зерттелген: Т¤Ф, µсудің эпидермалдық факторы жєне инсулинге сєйкес µсу факторы. Сонымен ісік клеткалары кµбеюінің автономдылығы қалыпты клетка бµлімінің ынталандырудың бақылайтын функциялық элементтердің б±зылуымен т‰сіндіріледі. Б±ларға µсу факторының µндірілуі µзгеруі, немесе ДНК т‰зілуін жєне клетка бµлінуін к‰шейтетін клетка ішіндегі сигналдық ж‰йенің кейбір элементтерінің немес клетка сыртынан т‰сетін сигналдарды қабылдайтын мембраналық процестердің б±зылуы жатады. Канйерогенез бірнеше сатылардан т±ратын процесс. Олардың ең маңыздылары: 1-саты- клеткалардың шексіз бµліну. Б±л саты дамуында ядроның қызметі маңызды рµл атқарады. Онкогеннің ядроға єсерінен оның бµлінуі кµбейеді. 2-саты – клетканың ісікке айналуы. Б±л клетка мембраналарына онкогеннің єсерінен болады. Олардың қ±рылымы мен қызметтері б±зылуынан ісік µсу процесі қатты артады. Зарарлы ісіктерге тєн белгілі автономдық ж.б. жоғарыда келтірілген µсу еркшеліктері пайда болады.

Органның деңгейінде онкогенез кезінде рак алды жағдайы дамиды. Б±л практикалық онкологияның ең маңызды проблемларының бірі. ¤йткені рак алды жағдайларды анықтау арқылы кµпшілік жағдайда зарарлануды ескертуге болады, б.а. зарарлық ісіктерді алдын ала емдеуге болады. Рак алды – ісік алдындағы ±зақ мерзімді болатын атрофиялық, дистрофиялық жєне пролиферативтік процестерден т±ратын патологиялық жағдайлармен сипатталады жєне кµпшілік жағдайларда қатерлі ісікке айналады. Кµрнекті онколог Л.М. Шабад ткєндердегі бірте-бірте ±лғаятын ісік алды жағдайлардың сатылық µзгерістерінің мынадай тізбегін ±сынды: біркелкі емес тараған гиперплазия – ошақты пролиферация – қатерсіз ісік – қатерлі ісік.

Есте сақтайтын жай ол рак алды жағдайдың м±ндай ±лғаю тізбегі тек экспериментте алынған ісіктерге тєн. Ал клиникады б±л сатылар сирек байқалады.

Кµп тараған рак алды жағдайдың бірі – ол асқазанның каллезді жарасы. Б±л асқазанның шырышты қабығының жай ақауы емес, ол ақау созылмалы ±зақ мерзімді қабынумен сипатталады, оның шеттері атрофиялық, дистрофиялық жєне пролиферативтік µзгерген клеткалармен қабатталған жєне сыртқы бейнесімен қажалған жерге ±қсайды (осыдан аты «каллезді» - қажалған, ойылған деген т‰сінктерді кµрсетеді). Каллезді жара тым жиі ракқа ауысады, сондықтан хирургиялық тєсілмендер кезінде алынып тасталуы қажет.

Рак алды жағдайға жатырдың мойын эрозиясы, б.а. оның шырышты қабығындағы ақауы жатады. М±нда ±зақ мерзімді қабыну реакциясы жаралы жерде ткєннің атрофиясымен жєне айналасындағы эпителийдің пролиферациясымен сипатталды. Б±л жара тез арада ±қыпты емдеуді қажет етеді. ¤йткені ол жиі зарарлы ісікке айналады.

Біркелкі тарамаған гиперплазия қабыну процесінсіз дамиды жєне сыртқы ортамен қатыспайтын ткєндерде пайда болады. Б±л т‰рлес ісік алды жағдайлардың ең жиі тараған т‰рі кистозды – фиброзды мастопатия – с‰т безінің ауруы. Б±л ауруда безді ткєндер ошақтанып ±лғаяды, тығыз фиброзды капсуламен қоршалған кисталық қуыстар қалыптасады. Б±л ауру жиі с‰т безінің рагіне ауысады.

‡шініші кең тараған рак алды жағдай болып зарарсыз ісіктер саналады. Мєселен, папилломалар ракқа, жатырдың зарарсыз миомасы қатерлі ісікке, пигментті мендер – зарарлы меланомаға ауысуы м‰мкін.

Гипоксия
Мақсаты: µкпенің газ алмасу қызметінің б±зылу себептерін, патогендік механизмдерін жєне негізгі формаларын игеру.

Гипоксия немесе организмнің оттектік жеткіліксіздігі – б±л ±лпалармен оттегінің пайдалануының тµмендеуі. Гипоксия ±лпаларға оттегінің жеткізілуінің тµмендеуі нєтижесінде немесе жеткізілген оттегін жасушалардың пайдалана алмау салдарынан дамиды.

Оттектік жеткіліксіздікке ‰лпалардың сезімталдығы єрт‰рлі болады. Оттек тапшылығына біршама т±рақтылық кµрсететін с‰йек, шеміршек, дєнекер ±лапалар, қаңқа б±лшық еттері, ал ішкі м‰шелерден – бауыр болып табылады. Сондықтан да аяқ-қолға 1-1,5 сағат бойына жгут қоюға р±қсат етіледі. Оттегінің жеткіліксіздігі ми, ж‰рек, б‰йрек сияқты паренхиматоздық м‰шелерге маңызды єсер кµрсетеді. Ми ±лпасы оттегін жоғарғы деңгейде пайдалануымен ерекшелінеді, оның кµмірсулық қоры µте аз. Сондықтан да оттегінің жеткіліксіздігі ең алдымен ОЖЖ қызметіне єсер етеді. Гипоксия кезінде ми қыртысы мен мишық µте жарақаттанғыш болады: оларда некроз ошақтары қан ағысы тоқтауына 2,5-3 минут µткенде-ақ пайда болады.

Қалыпты жағдайларда (гипотермиясыз) қайтымсыз µзгеріссіз мида қан айналымының тотқтау ±зақтығы – 5-6 минутты қ±райды. Ауырлық дєрежесі тµмен жедел гипоксия кезінде оттектік жеткіліксіздіктің алғашқы белгілері ж‰йке ж‰йесі жағынанда дамиды. Ішкі тежелу к‰шінің тµмендеу кµріністері пайда болады, психикалық қызмет б±зылады, µзінің іс-қылықтарына критикалық қатынас жоғалады, қайтпас қайсарлық, эйфория немесе жабырқаулық сезімдері пайда болады. ¦зақ уақытты ауыр гипоксиядан кейін жоғарғы ми бµлімдерінің зақымдануы қайтымсыз болады. «Жандандырылған» адам т±лға ретінде қ±лдырауға, яғни деградацияға ±шырайды.

Қан айналымның б±зылуы ең алдымен тахикардиямен кµрінеді. К‰шті тахикардия қан айналым жеткіліксіздігінің қауіпті кµрініс болып табылады. Ж‰рек ырғағы б±зылады. Қысым кµтерілуі м‰мкін, ал ауыр гипоксия кезінде қысым тµмендейді.

Тыныс алу ж‰йесі гипоксияға тыныс алудың жиілеуі есебінен желдену кµлемінің жоғарлауымен жауап береді. Тыныс алудың µте қатты жиілеуі – болжаммен жаман белгі болып табылады. Ентігумен байланысты гипокапния мен тыныстық алкалоз дамиды жєне олар гипоксия тереңдеген сайын метаболиттік ацидозға ауысады. Ауыр жєне ±заққа созылған гипоксия ‰шін Чейн-Стокс типті кезеңдік тыныстың дамуы тєн болады.

Гипоксия жағдайында асқорыту м‰шелерінің секреторлық жєне қозғалтқыш қызметтерінің нашарлауы дамиды. Сонымен қатар б‰йректің де қызметі б±зылады.

Зат алмасу басында к‰шейеді, температурада 37,5-ке дейін жоғарлайды. Артынан зат алмасу тµмендейді.

Созылмалы гипоксия ‰шін µте тез дамитын физикалық жєне милық шаршағыштық тєн болады.

Экзогендік гипоксия дені сау адамдарда мына жағдайларда пайда болады: 1) т±тастығы б±зылған ±шақтармен ‰лкен биіктікке ±шқан кезде; 2) таулы биіктіктерге шыққан кезде; 3) жабық желденбейтін орында ±зақ уақыт бойы дем алған кезде; 4) инерттік газдармен дем алған кезде. Гипоксияның б±л типінің дамуында қоршаған ортаның температурасы, ультрак‰лгін сєулелердің єсер ету деңгейі, физикалық к‰ш т‰сулер, қысымның µзгеру жылдамдықтары єсер кµрсетеді. Ауа ылғалдылығының тез жоғарлауы гипоксияның дамуына ықпал ететіндігін дєрігер есте сақтауы қажет, µйткені атмосфераның су буларымен қаңығуы кезінде оттегінің парциалдық қысымы тµмендейді.

Єсіресе тауға кµтерілгенде пайда болатын экзогендік гипоксия жақсы зерттелген. Жаттықпаған сау адамдарда оттек жеткіліксіздігінің алғашқы белгілері гемоглобиннің оттегімен қаңығуы 95-98%-тен 85%-ке дейін тµмендеген кезде пайда болады. Атмосфералық қысым 460-490 мм кезінде гемоглобин осы кµлемге дейін қаңығады. М±ндай қысым теңіз беткейінен 3,5-4 км биіктігіне сєйкес келеді. Осы биіктіктен бастап жаттықпаған адамда гипоксия сезіле бастайды. Айқын б±зылулар кµбіне 4-4,5 км биіктікте дамиды. Оттектік қ±рал-жабдықтарды пайдалануды қажет ететін қауіпті биіктік 6-7 км болып саналады. Биікке кµтерілу шегі 8 км (қысым м±нда 1/3 атм.) болып саналады. М±ндай биіктікте қысымы жоғары оттегін пайдалану қажет. Биіктікте дамитын гипоксемияға тµзімділік деңгейінде ‰лкен рµлді жаттыққандық алады, мысалы: 1) физикалық еңбек, 2) спорт, 3) таулы аймақ т±рғындарына єрдайым гипоксияның єсер етуі.

Тыныстық (µкпелік, гипоксиялық) гипоксия сыртқы тыныстың ауытқуына алып келетін б±зылулар кезінде дамиды. Оларға тыныс алу жолдарының µткізгіштігінің б±зылуын, тыныс алуға қатысатын б±лшық еттердің, кеуде клеткасының, плевраның, µкпенің зақымдануларын, µкпелік қанайналымының б±зылуын, тыныс алу орталығының қызметінің б±зылуын жатқызуға болады. Гипоксиялық гипоксияның патогенезінің маңызы мынады: тыныс алу кезінде µкпе арқылы µтетін қан оттегімен қысымы 80-100 мм сынап бағанасындай, ал гемоглобиндерінің 95-98%-ті оксигемоглобинге µтетіндей етіп жеткілікті т‰рде қаңыға алмайды. Қан қасиеттері µзгермеген (гемоглобин жеткілікті жєне µзгермеген). Қан оттегімен қаңығуға қабілетті, µйткені оттектік сыйымдылығы қалыпты. Бірақ альвеолярлық ауа мен қан арасындағы газ алмасуға кедергінің болуы қанның оттегімен қаңығуына кері жағдай туғызады. Сондықтан да артериялық қанда оттегінің кµлемдік % тµмендеген. Ал веноздық қандағы оттегінің проценті қалыпты жағдаймен салыстырғанда аздап тµмендеген, сондықтан да артерио-веноздық айырмашылық қалыптыдан аздап қана тµмендеген. Б±л жағдай ±лпалар арқылы µтетін қан ағысының жылдамдауымен т‰сіндіріледі. Берілген ±лпа бµлігі арқылы бір минут ішінде ағып µтетін қанның кµбеюі, яғни қан ағысының кµлемдік жылдамдығының жоғарлауы гипоксиялық гипоксияның компенсаторлық механизмі болып табылады. Мысалы, берілген ±лпа кµлемі арқылы қалыпты жағдайда минутына 100 мл қан ағып µтеді. Єрбір 100 мл ±лпаға қалыпты жағдайда 4 мл оттегін береді. Гипоксиялық гипоксия жағдайында 100 мл қан тек 3 мл оттегін бере алады. Бірақ ±лпаның сол бµлімі арқылы минутына 100 емес, шамамен 133 мл қан ағып µтеді. Қанның б±л кµлемі қалыпты жағдайға жақын келетіндей ±лпаға 3,99 мл оттегін береді:

100 – 3 133 х 3

------------ = ---------- = 3,99 мл О₂

133 – х 100

Б±л жағдайда веноздық қан оттегіне µте тапшы, сондықтан да оның т‰сі қою қара болады. М±нын себебі қан ағысы қатты баяулаған, артерио-веноздық айырмашылық 2 есеге дейін жоғарлаған, бірақ баяу қан ағысының салдарынан ±лпалар берілген уақыт бірлігінде бєрібір оттегін жеткілікті т‰рде ала алмайды. Капиллярлар бойымен осылай µте баяу қан ағысы болған кезде қанның єрбір 100 мл ±лпаларға 4 емес, мысалға, шамамен 9 мл оттегін береді жєне кететін веноздық қан оксигемоглобинге µте тапшы болады (қалыпты жағдайдағыдай оксигемоглобин барлық гемоглобиннің 65%-тің қ±рамайды, тек 40% жєне одан да тµмен болады).

Егер қан ±лпаға оттегін кµбірек бергеннің µзінде неге ±лпалар оттегін жеткілікті т‰рде ала алмайды? ¤йткені қан ағысы баяулаған: егер қалыпты жағдайда бір минутта 100 мл қан ағып µтетін болса, ал б±л жағдайда 40 мл µтеді.

100 – 9 40 х 9

------------- = ------------- = 3,6 мл О₂

40 – х 100

Осыған байланысты, қанның аз кµлемі оттегін толық беруіне қарамастан, бір минутқа шаққанда ±лпаларға оттегін қалыпты жағдайдан тµмен береді.

Б±л пайда болған ±лпалардың оттектік ашығуы кезінде компенсаторлық механизмдер ретінде қанның оттектік сыйымдылығының µсуі жєне толық тотықпаған метаболиттердің жиналуы есебінен пайда болған ±лпалық ацидоз кезінде гемоглобиннің оттекті беруінің к‰шеюі жатады.

Оттектік жеткіліксіздіктің қандық типінің патогенезі негізінде қанның оттегін тасымалдау қызметінің тµмендеуі, яғни қанның оттектік сыйымдылығының тµмендеуі жатыр. М±ндай б±зылулар 1) қандағы гемоглобиннің концентрациясының тµмендеуі (анемия) салдарынан немесе 2) гемоглобиннің оттегін оксигемоглобин т‰рінде байланыстырып алу қабілетінің б±лулары кезінде байқалады. Гемоглобиндердің м±ндай инактивациясы карбоксигемоглобин, метгемоглобин, сульфогемоглобин жєне басқада ерекше оның қосылыстары т‰зілген жағдайларда болады.

Гемоглобин иісті газбен оттегіне қарағанда 31есе тезірек байланысады, ал карбоксигемоглобин оксигемоглобинге қарағанда 10000 есе баяу ыдырайды. Ауадағы иісті газдың кµлемі 0,1% болғанда ақ, гемоглобиннің 50% кµміртек тотығымен байланысады жєне оксигемоглобин т‰зіп, оттегін тасымалдау қабілеттерінің айырылады. Иісті газбен уланған адамдардың қаны таңқурай т‰стес болады. Қаннан кµміртек тотықтарын ығыстырып шығару ‰шін кµмір қышқыл газы қолданылады. Осындай мақсатпен уланғандарды карбогенмен (95% оттегі, 5% СО₂ болатын қосылыс) тыныс алдырады.

Метгемоглобин оксигемоглобинге қарағанда қан пигементерімен оттегінің тығыз байланысын қ±райды – оның шыңайы тотыққан т‰рі. Метгемоглобин қанға µте к‰шті тотықтырғыш заттар – нитриттер, бертолет т±зы, мышьяк қосылыстары т‰скен кезде пайда болады. Қан «шоколадтық қан» ретінде қоңыр т‰ске енеді. Гемоглобиндердің жартысынан кµбінің метгемоглобинге енуін метилен кµгі мен глюкоза (хромосмон) ерітінділерінің қосылыстары к‰шейтеді, оларды осы мақсатпен аз дозада организмге енгізеді.

Қандық гипоксияның барлық т‰рінде артриялық гипоксемия дамиды, қандағы оттегінің кµлемдік проценті, рО₂ тµмендеген. Қанның оттектік сыйымдылығы тµмендеген. Гемоглобиннің патологиялық т‰рлерінің т‰зілуі кезінде гемоглобиннің оттегімен қаңығуы да тµмендеген (µйткені гемоглобиндердің біразы кµміртек тотығымен байланысқан немесе к‰шті тотыққан). Қандық гипоксияның анемиялық т‰рінде қанда гемоглобин аз болады, бірақ олардың барлығы оттегімен қалыпты қаңыққан (95-98%). Барлық жағдайларда ±лпаларға оттегіне тапшы қан келеді. Осыдан оттектік жеткіліксіздік дамиды. Б±л жағдайда компенсаторлық қызмет ретінде қан ағысының кµлемдік жылдамдығының жоғарлауы ж‰реді:

100 – 3 130 х 3

------------ = ------------- = 3,9 мл О

130 – х 100